Сэнгийн Эрдэнэ баавайтай холбоотой энгүүн сайхан дурсамж яриагаар эхэлсэн юм. Редакцийн уулзалтад МОНЦАМЭ агентлагийн дарга Т.Баасансүрэн, “МОНЦАМЭ мэдээ” сонины орлогч эрхлэгч Ш.Батболд, сэтгүүлч Ш.Эрдэнэчимэг, Г.Энхмандуул нар оролцлоо.

Аав хүүхдэд ухаангүй хайртай хүн байсан
- Таны аав бол С.Эрдэнэ баавай гэж ард түмнээ хүндлэгддэг монголын гайхалтай авьяаслаг зохиолч, нийтлэлч хүн байсан. Аавын тухай хүүгийн сэтгэлийг сонсмоор байна. Олон дурсамж байна буй за?
-Би өөрийгөө азтай, хувь заяатай хүн гэж боддог. Яагаад гэвэл би ухаан орох цагаасаа л миний аав мундаг хүн байна гэдгийг мэдэрсэн. Би санадаг юм. Намайг бага байхад зохиолчдын уран бүтээлийг сурталчилсан арга хэмжээ их болдог байлаа. Сүхбаатарын талбай дээр хаврын баяр болж, номын үзэсгэлэн худалдаа гарч, яруу найрагчид шүлэг зохиолоо уншдаг байсан. Одоогийнхоор бол нэг их том марктенги хийдэг байж дээ. Аав намайг энэ том баярт оролцуулахаар хөтлөөд явна. Аавыг хүн болгон таньдаг. Тэгээд хүн болгон гарын үсгийг нь авахаар хошуурдаг. Яг л Холливудын одыг дагаад явж байгаа юм шиг санагддаг байсан. Миний санахад социалист нийгмийн үед зохиолчид ер бусын нэр өндөр нэр хүндтэй, нэг ёсондоо ард түмний оюун санааны удирдагчид нь тэд байсан юм уу даа. Сургуульд элсэхэд л хэний хүүхэд вэ гэж асуухад С.Эрдэнийн Бат-Үүл гэнэ. Зохиолч хүний хүүхэд гээд их маадгар байдаг байлаа. Энэ бол хэн болгонд тохиогоод байдаггүй онцгой хувь заяа байсан. Аав хүүхдүүдэд ухаангүй хайртай хүн байсан. Тэр хүний амьдралыг утга учиртай болгодог хоёр зүйл байсан гэж боддог. Эхнийх нь мэдээж , ном, бүтээл нь дараагийнх нь гэр бүл, үр хүүхдүүд нь байсан. Тухайн үед хүмүүсийн нийгмээ гэсэн санаа бодол хүчтэй байсан. Хүүхэд байхдаа би дэвтэр дүүрэн зураг зурдаг байлаа. Ямар ч хүүхэд нэг хэсэг тийм хоббитой болчихдог шүү дээ. Харин аав үүнийг жаахан зэмлэдэг байсан. Аав, надад энэ дэвтрийг бид гаднаас авдаг, ямар үнэтэй гэдгийг мэдэж байна уу? Гэтэл чи үүнийг хог болгоод хаяж байна гэж ширүүхэн загнадаг байсан шүү.

-Зохиолч аавын хүү хэр онгодоо хөгөлж байсан бэ. Шүлэг зохиол бичиж байсан байлгүй дээ. Таны төрсөн охин сэтгүүлч мэргэжил эзэмшсэнийг мэднэ?
-Ярихад ичмээр дамшиг даа гэдэг шиг. Бичих гэж оролдсон. Нэг удаа өгүүллэг бичээд Ц.Балдорж гуайд аваачиж өгч байлаа. Т.Баасансүрэн дарга аавд захиа бичдэг шиг хариуг нь хүлээгээд л байж байлаа. Тэгсэн нэг өдөр Балдорж гуай дуудаад гайгүй бичдэг юм байна гэж намайг тоосон. Одоо тэр өгүүллэг маань ч хаана байдаг юм. Төв архивт байдаг болов уу. Дахиад өгүүллэг шүлэг оролдоогүй. Харин одоо бол нийтлэл бичих хэмжээний л байна. Охин минь МУИС-ийн сэтгүүл зүйн ангийг дүүргэсэн. Хэрвээ надад мэргэжил эзэмших өөр сонголт гарч ирсэн бол сэтгүүлч болох байсан болов уу. Сэтгүүлч миний дуртай мэргэжил. 1990 оны ардчилсан хувьсгал эхлэхээс өмнө би чинь “Үнэн” сонинд сурвалжлагчаар ажиллая гэж их гүйсэн. Даан ч тоогоогүй. Охиноо өвөөгийнхөө бичдэг ажлыг нэг нь залгамжлах учиртай гэж ятгаад сэтгүүлч мэргэжил эзэмшүүлсэн. Гэхдээ охин маань ажилдаа сайн орж өгөхгүй байна. Энэ мэргэжил их хэцүү. Өнөөдөр Монголд тодорхой ажил хийж байгаа хүмүүс бол сэтгүүлчид шүү. Хамгийн ажилсаг хүмүүс хэвлэлийн байгууллагад цугларсан байдаг. Үргэлжийн цаг наргүй ажиллах хэмнэлд орсон хүмүүс гэж санагддаг.

-Та 1990 оны ардчилсан хувьсгалыг үүсгэн байгуулагч, манлайлагч 13 хүний нэг. Бидний мэдэхээс монголын зохиолч, сэтгүүлчид ямагт тэргүүний дэвшилтэт үзэл санаатай, нийгэм дэх сайн сайхныг уриалж, шинийг эрэлхийлэгч байдаг. Ардчилсан хувьсгалыг үүсгэн байгуулахад аавын чинь сургамж, нөлөө байсан уу?
-Аавын зохиолч хүний амьдралын хэв маяг, байж байгаа нөхцөл нь надад нөлөөлсөн. Манайд Б.Явуухулан, Ч.Чимэд, Ц.Гайтав гуай их ирдэг байлаа. Зохиолчид цуглахаараа юу гэж хоосон суух вэ дээ. Шил юмны цаана гарна. Надад тэгэхэд нэг зүйл содон ажиглагддаг байсан. Тэд нар жаахан хөлчүүрхээд ярьж байгаа зүйл нь уран бүтээлч хүнд эрх чөлөө хязгаарлагдмал байна гэсэн санааг их гаргадаг байсан. Энэ нь надад их сонин санагддаг байсан.

-Нийгэм болохгүй байна гэж ярилцдаг байсан хэрэг үү?
-Энэ бол нэлээд сүүлийн үеийн яриа. Харин зохиолч хүний бүтээх үйл ажиллагаанд эрх чөлөө хязгаарлагдмал байна гэдэг хандлага их ажиглагддаг байсан. Үнэндээ зохиолч хүн онгод нь эрх чөлөөтэй байхгүй бол ямар юмных нь зохиолч байх билээ. Нэг их тэвчиж ядаад байх зүйлгүй ч нэг л гомдолтой байдал ажиглагддаг байсан. Ер нь уран бүтээлч айлын хүүхэд болж төрсөн хэн ч үүнийг мэдэрдэг байсан байх аа. Нийгэм эрх чөлөөтэй үгүйг хамгийн түрүүн мэддэг хүмүүс зохиолч, яруу найрагчид. Онгодыг нь заагаад бариад байвал тэр хүн битүү цухалдаад явдаг.

-Тэгэхээр танд энэ бүхэн нөлөөлсөн байх нээ?
-Тэгэлгүй яахав. Явуу, Чимэд ах гомдол тавьж байхыг зөндөө харсан. Тэр хүмүүсийн миний амьдралд ул мөрөө үлдээсэн нэг нөлөө нь ухааныг дээдлэх санаа бодлыг надад маш хүчтэй суулгаж өгсөн. Багаасаа л албан тушаалаар өөрийгөө үнэ цэнэтэй болгож байгаа хүмүүст дургүй болж өссөн. Бас нэлээн их зантай. Аргагүй шүү дээ таны тийм яруу найраг, тийм зохиол гоё боллоо гээд хүмүүс аавын минь оюун санааг дээдэлж байсан учраас оюун санааг өргөмжлөх үзэл суухаас аргагүй юм. Үүнээс болоод надад хүний оюун санаа, уран бүтээлийг бүхний дээр тавьдаг үзэл санаа суусан.
Ардчилсан хувьсгалын эхлэлийг сэтгүүлчид тавьсан

-1990 оны ардчилсан хувьсгалыг хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөгүйгээр төсөөлөх боломжгүй. Хэвлэл мэдээлэл монголын сэтгүүлчдид ардчилсан хувьсгал хийхэд ямар нэгэн хэмжээгээр нөлөөлсөн гэж боддог.Үүнтэй холбогдуулаад ардчилсан хувьсгалыг хийхэд монголын хэвлэл мэдээллийн гүйцэтгэсэн үүргийг тодорхойлж хэлэхгүй юу. Хэвлэлийнхэн та бүхэнд хэрхэн тусалж байв?
-Ардчилсан хувьсгалын эхлэлийг хамгийн түрүүнд тавьсан хүмүүс бол сэтгүүлчид, хэвлэл мэдээллийн байгууллагынхан. Тэр дундаа “Үнэн” сонин үүнийг эхлүүлж чадсан. Өөрөөр хэлбэл, М.С Горбачевийн гаргаж тавьсан Өөрчлөн байгуулалт гэдэг үгийг хамгийн идэвхтэй шүүрч аваад нийгэмд нэлээд задгай үзэл санаагаа турхирч эхэлсэн нь “Үнэн” сонин. Тэр дундаа Л.Түдэв гуай манлайлж эхэлсэн. Яагаад тэр үед тийм дуулиантай үйл явдал болж байсан юм гэж та нар гайхах болов уу. Тухайн үед үзэгдээгүй, урьд өмнө харагдаагүй нийтлэлүүд “Үнэн” сонинд гарч эхэлсэн. Ц.Балдорж гуайн “Далай ээж цаазын тавцан дээр”, Баабарын “Бичиг, бичиг, бичиг” нийтлэл гарч байлаа. Одоо бодоход Баабарын тэрхүү бүтээл бол дуулиан болж байсан. Тиймээс сэтгүүлчид бол яах аргагүй сэтгүүлчид ардчилсан хувьсгалын манлайлагчид. Анхны нууц бүлгэм байгуулж байсан хүмүүс бол сэтгүүлчид. С.Амарсанаа, С.Цогтсайхан, Ц.Элбэгдорж, Д.Нинжид гээд бүгд сэтгүүлч. Тэгэхээр ардчилсан хувьсгалын эх ундарга нь хэвлэл мэдээллийн байгууллага. Тэр дундаа “Үнэн” сониноос эхэлснийг шинэ үеийн сэтгүүлчид шүүрээд авсан. Энэ бол жам ёсны хэрэг юм. Үнэндээ бид хэд чинь мэдээллийн хувьд таг харанхуй хүмүүс байхгүй юу. Мэдээллийн хувьд бид үнэхээр хаалттай байсан. Хэрвээ хэвлэл мэдээлэл үйл явдалд тэгж хандаагүй бол бүх зүйл таг харанхуй болж тухайн үеийн нөхцөл байдлыг ойлгох боломжгүй байсан. Миний хувьд уран бүтээлч хүний гэр бүлд өссөн болохоороо хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөг зөнгөөрөө мэдэрсэн хүн гэж хэлж болно. Ардчилсан хувьсгал эхлэхэд ч энэ зарчмаа л баримталсан. Залуучуудын соёлын төвд болсон анхны цуглаан дээр хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөг өөрийн эрхгүй нэхсэн шүү. Миний хувьд олон хүний өмнө гарч үзээгүй үе байлаа. Уг нь би олны өмнө гарч үг хэлэх учиртай байсан юм. Одоо л хүмүүсийн өмнө гарч үг хэлээд байгаа болохоос биш найгүй ичимхий бүрэг хүн байсан юм шүү дээ би. Тухайн үед Сүхбаатарын дүрийг бүтээсэн жүжигчин Базаррагчаа нэлээд нэрд гарч байлаа. Тэгээд би үгийг нь бэлдэж Базаррагчаагаар уншуулж байж билээ.

-Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийг санаачилж батлуулцсан хүн бол та. Энэ хуулиа хэрхэн батлуулж байсан талаараа ярихгүй юу?
УИХ-ын гишүүн болохдоо хамгийн түрүүнд хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийг санаачилж байсан. Энэ хуулийг гаргуулахад тун амаргүй байсан шүү. Нэг ер бусын зүйл ажиглагдаад байсан. Эрх мэдэлтнүүд эрх мэдэлгүй байх үедээ хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөг их шаарддаг. Гэтэл эрх мэдэлтэй болонгуутаа хамгийн түрүүн хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөг боож эхэлсэн. Уг нь хамгийн түрүүн батлагдах учиртай хууль бол хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хууль байсан ч хоёр жил сунжруулсан. Тэгэхээр нь цомхон дөрвөн заалттай хуулийг гэнэдүүлж байгаад өргөн бариад, гэнэдүүлж дайраад батлуулсан. Ашгүй тэр үед МАН цөөнх байсан. Цөөнх байхаараа хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөг нэхдэг “өвчин”- нь эхэлсэн байхгүй юу.

Харамсалтай нь эздийн мэдэлд очлоо

-Ардчилсан хувьсгал ялаад хорин жил өнгөрлөө. Таны харж байгаагаар өнөөдөр Монголд хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөө ямар байна вэ?
-Төр хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөг боож, хяналтдаа байлгадаг явдал байхгүй болсон. Гэхдээ эздийн мэдэлд гэсэн ойлголт бий боллоо. Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөө гэдэг нь эцсийн эцэст сэтгүүлчийн хараат бус байдал юм. Гэвч өнөөдөр хэвлэл мэдээлэл нь төр гэдэг эзнээс салаад хөрөнгөтэй, хөрөнгө оруулагч хүний мэдэлд шилжиж байна. Миний баярлаж байгаа нэг зүйл бол төрийн монополь мэдлээс хэвлэл мэдээллийг гаргасан нь том ололт. Харамсалтай нь эздийн мэдэлд орчихлоо. Тиймээс одоо хэвлэл мэдээлийн эрх чөлөөг баталгаажуулахын тулд сэтгүүлч, редакторын хараат бус байдлыг баталгаажуулсан хууль гаргах хэрэгтэй. Уг нь Үндэсний олон нийтийн радио телевиз дээр хуулийн анхны санаанууд нэлээн сайн орсон. Хууль хэрэгжүүлэх иргэний зориг дутдаг тоогүй явдал байна. Би АНУ-д очоод нэг зүйлийг хараад их гайхсан. Тэнд редактор сэтгүүлч гайхалтай нэр хүндтэй юм билээ. “Нью Йорк таймс” сонины ерөнхий редактор нэгэн хурал дээр орж ирсэн юм. Гэтэл индэр дээр сууж байсан Дэлхийн банкны ерөнхийлөгч, АНУ-ын дэд Ерөнхийлөгч, сенатын гишүүд бүгд босож хүндэтгэл үзүүлж байсан шүү. Ер нь тэр хүн тун бардам байсан. Ер нь бусад улс оронд ч гэсэн сэтгүүлчийн нэр хүндийг өргөж, статусыг нь өргөж нийгэмд нөлөөтэй жигүүр болгож тавьдаг юм байна. Өнөөдөр Америкууд биднээс илүү сэтгэж, юмны учир олж чадаж байгаа нь сэтгүүлчдийн л ажлын үр дүн. Нийгмийн санаа бодлыг сэтгүүлч нар удирддаг бол улстөрчид нь гүйцэтгэгч юм гэж харагдаж байсан. Англид ч гэсэн бичигдээгүй хууль байна. “Sun” сонин аль намыг дэмжиж байна, тэр нам сонгуульд ялдаг жамтай байх жишээтэй.

Үндэсний мэдээллийн агентлаг болгохыг дэмжиж ажиллана

-Хоёр зүйлийг сонирхъё. Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийг шинэчилсэн найруулгаар хэлэлцүүлэх үед та ард түмний бослого гаргах эрхийн тухай хөндсөн. Үүнийг тодруулж хэлж өгнө үү.Та 1998 оны хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хууль ... хэрэгжсэн гэлээ. Уг хуулийг хэрэгжүүлэхээр УИХ-аас гаргасан 103 дугаар тогтоолын 4 дэх заалтад Радио телевизийн хэрэг эрхлэх газар, МОНЦАМЭ агентлагийг Засгийн газрын тохируулагч агентлагийн хувьд татан буулгасугай гэж заагаад хууль гаргах замаар МҮОНРТ болоод Үндэсний мэдээллийн агентлагийг байгуулах учиртай гэж цагаан дээр тов тодорхой бичсэн байгаа.13 жил өнгөрлөө. Үндэсний мэдээллийн агентлагийн тухай хууль гараагүй байна?
-Ер нь Үндсэн хуулинд тусгаж өгч чадаагүй нэг алдаатай зүйл байдаг. Харамсалтай нь би үүнийг хожуу ухаарсан. Гэхдээ одоо Үндсэн хуулинд нэмэлт өөрчлөлтөд оруулахад оруулна гэж боддог. Ард түмэн бослого гаргах эрхтэй гэжээ. Энэ бослого гаргах эрхийг ардчилсан улс орнуудын Үндсэн хуулинд суулгаж өгсөн байдаг. АНУ-ын Үндсэн хуулинд ч байна. Хэрвээ ард түмний эсрэг төр явбал ард түмэн бослого гаргах эрхтэй. Жишээ нь АНУ-ын конгресс хэвлэлийн эрх чөлөөг хориглосон хууль гаргах л юм бол Америкийн ард түмэн зэвсэглэн босох эрхтэй. ХБНГУ-ын Үндсэн хуулинд ч бас ингэж заасан байдаг. Хэрвээ Бундестаг хэвлэлийн эрх чөлөөг хориглосон, иргэдийн өмч хөрөнгийг нийтээр нь хураах тухай хууль гаргавал ард түмэн бослого гаргах эрхтэй гэж заасан байх жишээтэй. Бидний хувьд Үндсэн хуулиндаа энэ эрхийг хийж өгөөгүй нь том алдаа. Хэрвээ хэвлэлийн эрх чөлөөг устгах тухай хууль парламент гаргавал ард түмэн үг дуугүй бослого гаргах эрхтэй гэдгийг зааж өгөх хэрэгтэй. Юутай ч хэвлэлийн эрх чөлөөний тухай хуулиндаа үүнийг тусгаж өгье гэж оролдож байна

-1998 оны Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хууль, уг хуулийг хэрэгжүүлэхээр УИХ-аас гаргасан 103 дугаар тогтоолын заалтууд бүрэн хэрэгжээгүй нь үнэн?
Хуулиар төр хэвлэл мэдээллийн байгууллагад цензур тогтоохыг хориглосон. Хамгийн гол нь төрийн байгууллагууд өөрийгөө сурталчилсан мэдээллийн үйл ажиллагаа явуулахыг хориглосон. Өөрөөр хэлбэл, төрийн байгууллага мэдээлэл гаргах гэж байгаа бол эмхтгэл гаргах л эрхтэй гэж заасан. Гэтэл өнөөдөр байдал эсрэг болжээ. Би танай “МОНЦАМЭ мэдээ” сониныг уншихдаа нэг зүйлд нь баярладаг. Учир нь мэдээллийн хамгийн сайн стандартыг танай сонин баримтладаг. УИХ-ын 103 дугаар тогтоол их чухал тогтоол. МОНЦАМЭГ үндэсний мэдээллийн хэрэгсэл болгох гэдэг санаа чухал. Мэдээллийн хэрэгсэл нь нэг болохоор төр, нэг болохоор эздийн мэдэлд ороод ирдэг. Гэтэл нэн ялангуяа Европт улстөрийн ч, зах зээлийн ч мэдэлд ордоггүй мэдээллийн хэрэгсэл байх учиртай. Энэ мэдээллийг үндэсний мэдээллийн хэрэгслээр дамжуулна гэсэн зарчим байдаг юм байна лээ. Радио, телевизийг тэр хэлбэр рүү оруулахаар оролдож байна. Уг нь их сайн хууль гарсан. Хамгийн гол нь Радио телевизийн Үндэсний зөвлөлийн гишүүд иргэний зориг муутай ажиллаж байна гэж боддог. МОНЦАМЭ агентлагийг Үндэсний мэдээллийн хэрэгсэл болгон өөрчлөх асуудалд би хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний хуулийг санаачилсанчлан анхаарал тавин ажиллана.

Огцруулах асуудлаар гарын үсэг цуглуулж байна

- УИХ-ын гишүүн Э.Бат-Үүл бүрэн эрхийнхээ хүрээнд Ерөнхий сайд С.Батболдыг огцруулах асуудлыг өргөн барих нь гэсэн мэдээлэл улстөрийн хүрээнд гарч яригдаж төвийн сонин хэвлэлүүдэд олонтоо байна. АН-ын бүлгийн гишүүд энэ саналыг дэмжиж байгаа гэж та хэлж байсан. Энэ үнэн үү?
-УИХ-ын гишүүний хувиар УИХ-аар томилогддог албан тушаалтнуудыг огцруулах асуудлаар санал гаргах эрхтэй байдаг. Саналыг УИХ-аар хэлэлцэхэд, тухайлбал, Ерөнхий сайдын асуудлыг авч үзэхэд УИХ-ын 19 гишүүний гарын үсэг хэрэгтэй. Тэгээд 19 хүнээ бүрдүүлэхээр гарын үсэг цуглуулж байна. Одоогоор арав гаруй хүний гарын үсэгтэй болоод байгаа. УИХ-ын хаврын ээлжит чуулган завсарлаж, дээр нь баяр наадам тохиогоод гишүүд олдож өгөхгүй байна. 19 хүний гарын үсэг бүрдэх байх гэж найдаж байгаа. Хэрвээ бүрдвэл миний тавьсан саналын дагуу УИХ-аар Ерөнхий сайдын огцруулах эсэх тухай асуудлыг хэлэлцэнэ.

-Ерөнхий сайдыг огцруулах үндэслэлээ тодорхой тайлбарлаж өгөхгүй юу. Таны сонин хэвлэлд өгч байгаа мэдээллээр бол сонгуулийн хуулийг МАН гацааж байна. Тэр дундаа МАН-ын удирдах зөвлөл дангаар УИХ-ын өмнөөс шийдвэр гаргаж байна. Үүнд намын дарга нь буруутай гэсэн зүйлийг хэлж байгааг та юу гэж бодож байна вэ?
-Огцруулах үндэслэлээ би хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр байнга тайлбарлаж байгаа. Миний анзаарсан нэг зүйл бол тавьж байгаа асуудлын утга, ач холбогдлыг хүмүүс тэр бүр сайн ойлгохгүй байх шиг байна. Би хувьдаа ноцтой бөгөөд үнэн асуудал тавьсан гэж бодоод байгаа юм. 1990 оноос хойш манай ардчилсан Үндсэн хуулийн дагуу улсыг хэн удирдахыг тодорхой зааж өгсөн. Энэ бол ард түмнээрээ сонгуулсан тэр хүмүүс л улсыг удирдаж, бодлогыг нь тогтоож, хууль гаргах замаар улс орныг засан тохинуулах эрхтэй байдаг. Гэвч МАН-ын Удирдах зөвлөлөөс шийдвэр гарган, УИХ дахь олонхийн бүлгээр дамжуулж, улмаар УИХ-д чиглэл өгөөд байгаа нь ард түмнээсээ сонгогдсон парламент нь улс орныг удирдаад байна уу эсвэл нэг намын Бага хурлаас сонгогдсон Удирдах зөвлөл улсыг удирдах ажлыг хийгээд байна уу гэсэн эргэлзээ төрүүлж байна. Хэрэв тэгэх юм бол УИХ-ын гишүүдийг сонгох нь ямар ач холбогдолтой юм. Нэг намын Удирдах зөвлөл УИХ-ыг тэг, ингэ гээд үйл ажиллагаанд чиглэл өгч, удирдаад байх юм бол ард түмэн УИХ-ыг сонгож байгуулах утга нь юу байгаа юм. Үүнийг Үндсэн хуулиар баталгаажуулсны утга учир нь юу байна гэсэн асуудал гарч ирнэ. Хэрвээ ийм байдлаар явбал УИХ-ын сонгууль ч хэрэггүй болно биз дээ.

- Хэвлэлийн бага хурлын үеэр сэтгүүлчид Ерөнхий сайдыг огцруулах асуудал нь Хамтарсан Засгийн газрын хувь заяатай холбоотой гэдгийг танаас тодруулж байсан. Харин та энэ нь зөвхөн Ерөнхий сайд С.Батболдтой холбоотой. Хамтарсан Засгийн газрыг хэрхэх эсэх нь миний тавьж байгаа асуудал биш гэсэн. Үүнийг тодруулж ярихгүй юу?
-Хууль эрх зүйн талаасаа С.Батболдыг огцруулснаар Засгийн газар огцорч байна гэсэн үг. Манай сэтгүүлчид асуултыг зөв тавьсан. Гэхдээ миний хувьд энэ Засгийн газар огцроод дараа нь ямар Засгийн газар байгуулах юм, өөрөөр хэлбэл, хамтарсан эсвэл МАН-аас бүрдсэн Засгийн газар байгуулах уу гэсэн үр дагаварын тухай тооцож асуудлыг тавиагүй. Харин нэг намын Удирдах зөвлөл УИХ-ыг удирдаж байгаад хариуцлага тооцох тухай л ярьж байгаа юм. Өнөөдөр манайд албан тушаалтантай хариуцлага тооцсоноор арын үр дагавар нь юу болох уу гэдгийг бодоод суучихдаг зохисгүй байдал гараад байна. Өөрөөр хэлбэл, албан тушаалтанд хариуцлага тооцох нь нэг их адармаатай улстөржсөн асуудал болж хувирдаг. Монгол Улсын Үндсэн хуулинд хуулийн хэрэгжилтийг биелүүлэх ажлыг Ерөнхий сайд УИХ-ын өмнө хариуцна гэж заасан байдаг. Гэтэл Үндсэн хуулиар заагдсан УИХ-ын бүрэн эрх рүү улстөрийн нам халдаж байгаа хууль бус үйл ажиллагаа С.Батболд үүнийг намын даргын хувьд өөгшүүлж байна.

-МАН-ын хувьд сонгуулийн хуулийг гацааж байгаа нь цаанаа улс төрийн нарийн тооцоотой гэж та хэлсэн. Цаг хугацааны хувьд өнөөдөр ийм байдалд хүрсэн нь сонгуулиа хуулиа хуучин тогтолцоогоор нь явуулах гэсэн хэрэг үү?
-Сонгуулийн хуулийн тогтолцоог яриад эхлэхээр л МАН-ын Удирдах зөвлөл хуралдаад л шийдвэр, даалгавар өгч УИХ-ыг удирдаад эхэлсэн. Үүнийг би өөрсдөдөө боломж, ялалт олгох тийм тогтолцоог л эрэлхийлж байна гэж ойлгож байна. Сонгуулийн хуулийг батлахдаа аль улс төрийн хүчин, аль нам, хэнд ашигтай вэ гэдэг талаас нь хармааргүй байна гэж би удаа дараа хэлж байгаа. Бидэнд 2008 оны УИХ-ын сонгуулийн үр дүн буюу долдугаар сарын нэгний өдрийн сургамж бий. Тиймээс сонгууль бүх нийтэд шударга явсан нь ойлгомжтой, ялж ялагдсан нь үнэн харагдах тов тодорхой сонгуулийн хууль гаргах хэрэгтэй.

-МАН-ын Удирдах зөвлөлөөс сонгуулийн тогтолцоог ард түмний санал асуулгаар тогтоох шийдвэр гарсан нь бүлгээсээ дэмжлэг авсан. Ингэснээр сонгууль шударга болно гэж үзэж байна. Танай намын бүлэг ч дэмжиж байсан. Гэвч байр сууринаасаа ухарсан?
-Та бүхэнд ямар мэдээлэл очсоныг мэдэхгүй байна. Надад байгаа мэдээллээр бол хууль хэлэлцэж эхлэхээс өмнө тухайн хуультай холбогдолтой асуудлаар ард түмний санал асуулга явуулах учиртай. Хуулийн анхны хэлэлцүүлэг нь явагдаад УИХ-ын даргаас зарчмын зөрүүтэй бусад саналуудыг шийдвэрлэж оруулж ир гэж ажлын хэсэгт холбогдох байнгын хороонд үүрэг өгөгдөөд явж байтал МАН-ын Удирдах зөвлөл шийдвэр гаргасан. Хэрвээ ард түмний санал асуулга явуулна гэсэн бол хуулиа хэлэлцэхээс өмнө УИХ ард түмнээсээ асуух хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, УИХ-ын хууль хэлэлцэх үйл ажиллагааны дэг зөрчиж байна. Ард нийтийн санал асуулга явуулахыг анх ажлын хэсэг байгуулж, хуулийн хэлэлцүүлэг эхэлж байхад манай намын З.Энхболд гишүүн анх гаргасан юм. Ард түмний санал асуулга явуулах гэсэн зүйл яриад эхэллээ. Гэтэл МАН-ынхан тас эсэргүүцсэн. Гэтэл өнөөдөр өөрсдөө ийм зүйл яриад эхэллээ.

Газраар нь барьцаалаад орон сууцны зээл олгох хэрэгтэй

-Та нийслэлийн унаган иргэн. Улаанбаатар хот хэр өөрчлөгдөж байна вэ. Хотын тулгамдсан асуудал өдрөөс өдөрт нэмэгдэж байгааг бид харж байна?
-Энэ бол их төвөгтэй асуудал. Бид үүнийг хялбарчилж тайлбарладаг юм. Нийслэлийн хүн ам их боллоо, хөдөөнөөс нэг хэдэн гайтай хүмүүс шилжиж ирээд хотын ачаалал нэмж, утаа тортог ихэсгэлээ гээд ярьдаг. Энэ бол өнгөцхөн яриа. Үнэндээ бол улсын нийслэлийн хүн ам нь байнга өсөж байх нь дэлхий нийтийн хандлага. Ямар ч залуу хүн нийслэлээ бараадаж, хөгжил дэвшлийг зорьдог нь хаана ч байдаг ердийн үзэгдэл. Бид анх Улаанбаатар хотоо ямар ч төлөвлөлтгүй байгуулсан. 1990 онд ардчилсан хувьсгал болоод хүн бүхэн өөрийнхөө амьдрах газрыг сонгох эрхтэй болсон. Мэдээж зах зээл нь боломжтой газар руу нийтээрээ хошуурах нь жам ёсны үзэгдэл. Үүнийг тооцоогүйгээс орон сууцжуулах бодлого, дэд бүтцээ орхигдуулсан. Бүх зүйл бэлтгэлгүй байснаас үүдэлтэй. Хэрвээ бид ашиглаж чадвал нийслэл рүү шилжих энэ нүүдэл улс орны хөгжилд их ололт авчирна.

-Эерэг үр дүнтэй гэсэн үг үү?
-Эерэг зүйл нь сөргөөсөө их. Нэгдүгээрт, зах зээлийн нягтрал бий болно. Өөрөөр хэлбэл, зуун мянган хүнтэй хотын зах зээлийн хүчин чадлыг сая хүнтэй хотынхтой харьцуулахад ялгаа их. Дэлхийн нэртэй брэндүүд орж ирж байгаа нь зах зээл сайжирч чангарч байгаагийн шинж. Хүн ам нийслэлдээ төвлөрөх нь үл хөдлөх хөрөнгийн үнэлгээг нэмэгдүүлдэг. Хүний мэдэлд байгаа газар буюу үл хөдлөх хөрөнгө, банк дахь алт хоёр л улсын эдийн засгийн хүч чадлыг илэрхийлдэг юм. Ард иргэдийн гарт байгаа чанарлаг үл хөдлөх хөрөнгө чанаржиж сайжрах тусам дэлхийн ямар ч зах зээлээс санхүүгийн эх үүсвэр босгох бололцоотой болдог. Эрнанда Дэ Сото “ зөвхөн танай гэр хорооллын үл хөдлөх хөрөнгө газрыг чанарлаг болгоод үнэлбэл 7,2 тэрбум ам.долларын үл хөдлөх хөрөнгө болох нь “ гэж хэлсэн. Ямар юмных нь Тавантолгой, Оюу толгой вэ. Өндөр хөгжилтэй улс орны эдийн засгийг харахад иргэдийнх нь чанарлаг үл хөдлөх хөрөнгө нь ДНБ-тэй ойролцоо байвал маш өндөр хөгжилтэй болох баталгаа бий болдог. Тиймээс Улаанбаатар хотод хуримтлагдаж байгаа асар эерэг энергийг яаж гаргах вэ гэдэгт бидний толгой, хариуцлага хоёр дутаж байна. Гэр хорооллын иргэддээ гэрийнх нь газраар барьцаалаад орон сууцны урт хугацааны зээлийг хурдан олгох хэрэгтэй гэдгийг би хүмүүст тайлбарлаад байгаа юм. Өмнө энэ зээлийг өгөхөд төвөгтэй байсан. Яагаад гэвэл иргэдэд хуримтлал бага байлаа. Хуримтлал бага байх үед банкинд хадгалуулахдаа өндөр хүүтэй хадгалуулдаг. Тиймээс банк зээлийн хүүгээ өндөр болгож өгөхөөс өөр аргагүй болдог. Одоо ура ура гэж баярлах зүйл бий болсон нь бидэнд хуримтлалын эх үүсвэр Тавантолгой, Оюутолгой ордоос орж ирж байна. Өөрөөр хэлбэл, хугацаа, хүүг өөрсдөө мэдээд тогтоож өгч болох асар их санхүүгийн эх үүсвэр орж ирэх боломжтой. Тиймээс бид орон сууцны зээлийн банк байгуулаад хашааных нь газраар барьцаалаад иргэддээ зээл өгөөд байх хэрэгтэй. Чи дөчин жилийн дараа төлж чадах уу гэх мэт. Хамгийн гол нь иргэдэд дарамт авчрахгүй зээл байх нь чухал. Социализмын үед бид сар бүр байрныхаа мөнгийг төлдөг байсан. Энэ нь орон сууцныхаа зээлээ төлж байсан хэрэг. Энэ нь бидэнд ямар ч дарамт авчирдаггүй байсан. Миний тайлбарлаад байгаа энэ зээлийг авснаар иргэн бүр улсдаа үл хөдлөх хөрөнгө үйлдвэрлэж байгаа хэрэг. Бид хашаандаа бохир цэвэр ус татаад л тохитой тухтай байшингаа байгуулж эхэлнэ. Гэр орноо тохижуулахын тулд хөшиг, гэрийн тавилга зэргийг авч эхэлнэ. Энэ нь эргээд үндэсний үйлдвэрлэлийг бий болгож байгаа асар их ач холбогдолтой. Өөрөөр хэлбэл, ажлын байр нэмэгдэж байгаа хэрэг юм.

-Сүүлийн жилүүдэд манай эдийн засгийн өсөлт нэмэгдэж байгаа статистик үзүүлэлтүүд гарч байна. Гэвч энэ нь иргэн бүрт хүрч наалдахгүй байна гэсэн шүүмжлэлийг та юу гэж үздэг вэ. Ядуурал, ажилгүйдэд үнэндээ буурахгүй байна шүү дээ?
-Хөгжилтэй орон баялгийг зохистой тэнцвэртэй хуваарилах аргыг олсон байна. Энэ нь саяны миний ярьсан орон сууцжуулах асуудал. Тавантолгой ордоос олох орлогыг иргэдийн амьдрах энэ орон сууцыг санхүүжүүлэх санхүүгийн эх үүсвэр рүү хуваарилна. Иргэн хүний ахуй хэрэгцээ сайжрах нь амьдрал сайхан боллоо гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, орон сууцжуулах замаар хөрөнгийг хуваарилж байгаа хэрэг. Хэрвээ ордоос олох хөрөнгийг орон сууцжуулах хөтөлбөр рүү хурдан хуваарилахгүй бол улстөрчид том том хөтөлбөр хэрэгжүүлэх нэрээр идчихдэг юм. Хамгийн гол аюул байна. Айл өрхийг боловсон орон сууцаар хангахад хүмүүс хөрөнгөтэй болж байна гэсэн үг. Энэ бол хөрвөх чадвартай хөрөнгө. Хүүхэддээ хөрөнгө өвлүүлж байна. Гэхдээ миний хэлж байгаагаар бол орон сууцжуулах хөрөнгийг иргэд аваад барилгын компаниуд гүйцэтгэгч байх юм. Гэтэл зарим улс төрчид барилгын компаниуд зээлийг авч бүтээгдэхүүнээ иргэдэд худалдах тухай ярьж байна. Энэ бол утгагүй асуудал.

Тавантолгой УИХ-д хэрүүлийн алим болно

-Тавантолгой төслийг УИХ-д өргөн барих гэж байна. Сонгуулийн хуулийн гацаа энэ төсөлтэй холбоотой гэсэн яриаг та юу гэж хүлээж авч байна вэ?
-Энэ бол маш ээдрээтэй. Засгийн газар асуудлыг УИХ-д оруулж ирүүлээгүй учир хариулахад төвөгтэй байна. Мэдээлэл бага байна. Яагаад УИХ-д оруулж ирэхгүй байна вэ. БНХАУ, АНУ, ОХУ хэд хэдэн хувийг эзэмших юм гэнэ үү. Энэ ямар учиртай юм. УИХ-д Тавантолгойн асуудал бас нэг хэрүүлийн алим л болно. Тавантолгой төслийг яаралтай хэлэлцэх хэрэгтэй. Уул уурхайтай холбоотой асуудал маш их ээдрээтэй төвөгтэй байдлыг үүсгэдэг. Миний хувьд яах гэж Тавантолгой, Оюутолгой олдов доо гэж заримдаа харамсан боддог. Онолын үүднээс нь аваад үзэхэд энэ нь үндэсний ирээдүйг сайнгүй болгодог юм байна. Баялаг үгүй орны ард түмэн их бүтээлч болдог. Япон, БНСУ, Сингапур хөгжсөн шалтгаан энэ. Бурханаас заяасан бөндгөрөө дээд зэргээр ажиллуулж байж л хөгжилд хүрсэн. Гэтэл баялагтай орны ард түмэн хувааж идэх тухай л боддог. Яг үнэндээ Тавантолгой төслийн цаана надад яг юу ногдох вэ гэсэн хүмүүсийн далд санаа л явж байгаа.

- Ард түмний дунд уул уурхайн баялгийг дагаад төрийн томчуудын идэж уух нь хэмжээгээ алдлаа гэсэн мэдээлэл ассан түймэр шиг тархаж байна. Энэ хэр бодитой мэдээлэл юм бол?
-Ер нь уул уурхайн тухай ярихдаа бодитой ярих хэрэгтэй байна. Учир нь бидний санаанд багтахгүй олон талын үр дагавартай юм. Миний хувьд сүүлийн үед маш их санаа зовж байна. Яагаад гэвэл улсын тусгаар тогтнолд аюул авчрах нь гэж боддог болсон. Ер нь би сүүлийн үед их гутрангуй үзэлтэй болоод байгаа. Бид энэ байдлаасаа болж оршин тогтнож чадах нуу гэсэн бодол төрөөд байна. Улстөр болон сэтгэлгээний соёл дорой болсон улс оронд байгалийн баялаг нь үндэстнийг сүйдэлсэн жишээ бий. Улсыг тарааж, иргэний дайн үүсгэн, урт хугацааны хүчирхийлэл рүү түлхэж, хүмүүсийг сэтгэлгээний маш дорой байдалд оруулдаг байна. Тиймээс манай улс баялгаасаа болоод тусгаар тогтнолоо алдах нь битий хэл баялагтай бүсээрээ хэд хуваагдаж болзошгүй гэсэн болгоомжлол надад бий. Тавантолгой, Оюутолгой гэж ярьж эхэлснээс хойш монголчуудын араншин их өөрчлөгдлөө, улстөр ч их өөрчлөгдлөө. Энэ их баялаг үнэд ороогүй байхад улстөр их амар байсан юм. Хүмүүс улс төр рүү хошуурч гүйдэггүй байлаа шүү дээ. Харин бизнес хийхээр хошуурч, нэг хэсэг төрийн алба эзгүйрч байсныг мэднэ. Гэтэл өнөөдөр төрийн эрх мэдэл рүү бүгд дайрч байна. Уул уурхайтай холбоотой уушги нээж хэлэх хэдэн хэдэн зүйл байна.

-Та тодорхой ярихгүй юу?
-Баялгийн төлөөх улстөрийн өрсөлдөөн ширүүссэнээс хойш хэд хэдэн зүйл ажиглагдаж байна. Монголчуудыг өнгөрсөн хугацаанд тээглүүлж, хохироож байсан үзэл санаанууд эргэж хүчтэй амилан босож ирж байна. Нэн ялангуяа Үндэсний шинэ нам колоничлол гэдэг зүйлийг их ярьж эхэллээ. Учрыг сайн мэдэхгүй хүмүүст нээрээ ч тэгж байгаа юм болов уу гэсэн санаа төрүүлж байгаа байх. Уг нь колоничлол хөрөнгө оруулалт хоёр чинь тусдаа үг байхгүй юу. Колоничлол нь тэр улсын улстөр, төрийн эрх мэдлийг бүгдийг нь авахыг хэлж байна. Хөрөнгө оруулалтын үйл ажиллагааг заавал колоничлол гэдгээр гутаах нь маш хортой. Ингэж яриад байвал хүн төрөлхтний хөгжил дэвшлээс бид хоцорно. БНХАУ-ын эдийн засгийн гайхамшигт ололт нь гаднын хөрөнгө оруулалт. Хятадын эдийн засаг нь өрнөдийн хөрөнгө оруулалтаар л бослоо. Манай хоёр хөрш эдийн засгийн хувьд манайхтай харьцуулшгүй. Гэтэл хоёр хөрш маань манайд хөрөнгө оруулаач гэж гуйж улстөрийн угсраа угсраа арга хэмжээнүүд авч байна. Ийм өндөр хөгжилтэй орон өрнөдийн орнуудын хөрөнгө оруулалтгүйгээр хөгжихгүй гэдгээ ойлгоод байхад бид колоничлогч гээд яриад суух нь юу вэ. Манайд өрнөдийн уул уурхайн технологи оруулж ирэх шаардлагатай. Яагаад гэвэл Монгол экологийн хувьд эмзэг орон. Ингэж байж экологийг сүйрүүлэхгүй байх боломжтой. Арабд хувьсгал болонгуут хамгийн түрүүн ярьж байгаа зүйл нь өрнөдийнхөн ирж хөрөнгө оруулаач гэдгийг л ярьж байна. Тиймээс бидэнд дэлхийн хөгжил дэвшил рүү явах гарц маань гаднын л хөрөнгө оруулалт юм. Миний бүр их эмзэглэдэг асуудал бол геополитикийн асуудал. 1911 онд Үндэсний эрх чөлөөний төлөө тэмцэгчдийн хамгийн их хэлж, сэтгэл нь эмзэглэж байсан зүйл бол Монгол Улс хоёр хөршөөрөө бүслэгдэж, дэлхийгээс тусгаарлагдсан байсныг ойлгосон байгаа юм. Монгол Улс нь дэлхийд дансгүй байсан. Тиймээс эрх чөлөөний төлөө тэмцэгчдийн хамгийн их гуйж хүссэн зүйл нь дэлхийд данстай болоорой гэсэн гэрээслэл байсан. Тэдний энэ хүнд байдлаа ойлгоод хэлсэн үг нь “Хадны завсар хавчуулагдсан халиуны зулзага” гэж бий. Энэ бол сэтгэлийн угаас гарсан гүнзгий агуулгатай үг. Тиймээс Үндэсний эрх чөлөөний төлөө тэмцэгчдийн чин хүслэн нь гурав дагч хөрштэй болох тухай асуудал байлаа. Дэлхийд данстай болохын тулд гурван үеийн тэмцэл болсныг та бүхэн мэднэ. Надад олон хүн хувьсгалт намыг хаах учиртай байсан юм гэж хэлдэг байсан. Харин би энэ хорин жилийн хугацаанд үүний эсрэг хатуу тэмцэж ирсэн. Яагаад гэвэл бидний улсын тусгаар тогтнолын төлөө явсан замыг харахад нэг шугамаар л явсан байдаг. Тиймээс ч би Улсын баатар цол хүртэх үедээ бүх улстөрийн намынхан, тэр дундаа хувьсгалт намд баярлаж байгаагаа хэлсэн. Одоо харин энэ бүхнээ баталгаажуулахын тулд гуравдагч хөршийн эдийн засгийн сонирхлыг нь оруулж өгөх хэрэгтэй. Хэрвээ эднийг хөөгөөд явуулчихвал Орос, Хятад хоёртойгоо л үлдэнэ. Энэ хоёр хөршийг бурханаас заяасан гэдгийг нь сайн мэдэж байна. Гэвч өнгөрсөн хугацаанд хоёр хөрш маань та нар бидний мэдлийнх шүү гэсэн хандлагатай байсныг би ямагт эсэргүүцэж ирсэн. Хэрвээ бид дэлхийн том том нэр хүндтэй хөрөнгө оруулагч нарыг хөрөнгө оруулагчаар татсан бол ядаж шатахууны хавчлагад орохгүй л байсан. Учир нь энэ чинь ганц улсын асуудал биш болж хувирна. Уул уурхайн ордуудын хувьцааг ард түмэнд хүртээе, ер нь уул уурхайн том компаниудын хувьцаа нь төрийн мэдэлд байж болохгүй гэж үзэж байна. Төрийн мэдэлд байж болохгүй. Үнэндээ төрийн мэдэлд байна гэдэг нь улс төрчдийн мэдэлд байна гэсэн үг. Улстөрчид Эрдэнэтийн уулын баяжуулах үйлдвэрийг хэрхэн сааж байна, түүнтэй л ижил зүйл болно. Энэ их аюултай зүйл. Тиймээс хувьцааг ард иргэдэд хүртээх учиртай. С.Батболд ерөнхий сайдтай нэг удаа мэтгэлцэхэд надад нэг зөв зүйл хэлсэн. С.Батболд сайд”тиймээ хувьцааг нь өгье. Гэхдээ үнэ цэнэтэй хувьцаа өгмөөр байна” гэсэн. Үнэ цэнэтэй хувьцаа өгье гэдэг нь дэлхийн брэндүүдийг оруулж ирье гэсэн үг. Ингэж байж хувьцаа үнэтэй болно. Уул уурхайн баялгаас орж ирэх орлогыг шууд ард иргэдээрээ дамжуулж хуваарилах хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол Африк, Латин Америкийн орнуудад болсон шиг улс төрчид нь аягүй том том төлөвлөгөө ярьж эхэлдэг жишээг давтаж эхлэх нь. Үүнийг судлаачид тогтоосон. Одоо яг манайд энэ эхэлчихсэн байна. Үүний цаад учир нь төслийн нэрээр орлогыг хувааж идэх аюул байгаад юм. 1970-аад оны үед газрын тосны бүтээгдэхүүний үнэ дэлхийн зах зээлд өсөж, Нигер улс асар их орлоготой болсон. Гэтэл Нигерийн парламент яг манайх шиг Үндэсний цогц бодлого гаргасан байгаа юм. Тэгээд том том төслүүдийг жагсааж эхэлсэн. Үүний дүнд бөөн тэрбумтнууд төрж, сүүлд нь тэд улсаасаа зугтаагаад гарсан. Харин ард иргэд нь иргэний дайнтай л үлдсэн. Одоо энэ улсын эдийн засаг шинжээчдийн хэлж байгаагаар ямар ч ирээдгүй болж хувирсан байна. Уул уурхайн цаана ийм олон ээдрээтэй асуудал бий. Тиймээс уул уурхайгаас олох орлогыг иргэдийг орон сууцжуулах санхүүжилтэд зарцуулахыг л би дахин дахин хэлээд байгаа юм.

-Сонгуулийн хуулийн тогтолцооны хувьд танай намын бүлэг 39:39 гэсэн дундын хувилбарыг ярьж эхэлээ. Харин МАН ард түмний санал асуулгыг явуулах шийдвэр гаргасан. Таны хувьд ямар байр суурьтай байна вэ?

МАН өөрийгөө бэхжүүлэх гэсэн улс төр
-Ард түмний санал асуулгаас татгалзсан зүйлгүй. Хамгийн гол нь миний эгдүү хүрээд байгаа зүйл бол хууль хэлэлцэхээс өмнө санал асуулга явуулъя гэж байхад үхэн хатан эсэргүүцэж байсан атлаа гэнэтхэн өөр болчихоор асуудлыг МАН-ын Удирдах зөвлөл гаргаад байгаад дургүй хүрч байна. Ард түмнээс санал асуулга явуулах нь ардчиллын зарчим үйлчилж байгаа сайн хэрэг. Сая Англид сонгууль хийхэд ард түмний санал асуулга явууллаа шүү дээ. Гэвч тэдний яриад байгаа санал асуулга явуулах нь МАН өөрийгөө бэхжүүлэх гэсэн улстөр юм. Ард түмний санал асуулга явуулна гэдэг нь урьдчилсан сонгууль хийнэ гэсэн үг. Өнөөдөр хуваагдал, хямралд орсон энэ нам урьдчилсан сонгууль явуулах маягаар өөрсдийгөө дахин босгох гэсэн санаатай л байна. Эцсийн эцэст ард түмнээр асуудлаа шийдүүлэх гэсэн хэрэг биш, харин намаа бэхжүүлэх гэсэн л арга нь юм. Дээр нь хувьчилж авсан тойргоо улам баталгаажуулах гэж байна.

- 2012 оны УИХ-ын сонгууль ойртлоо. Та бид далдыг хардаг мэргэн, түргэн хүмүүс биш. Гэхдээ Монголын улстөрд олон жил явсан хүний хувьд танд улстөрийн торгон мэдрэмж байгаа болов уу гэж бодож байна. Ямар үр дүн гарах бол. Зарим хүн одоо манан байна. Ирэх жил ан мана болно гэцгээх юм. Эсвэл бүр улстөрийн тавцнаас арчигдана гэж ярьж байна?
-Мэргэн түргэний хувьд нэг онигоо шиг зүйл яръя. 1996 оны УИХ-ын сонгуулийг би их мэргэн таасан. Бүр гайхалтай нь тоогоор нь таасан. Америкийн Бүгд найрамдахчуудын хүрээлэн, Германы Адунерын сангийн сургалт болж байсан юм. Тэд сонгуулийн үр дүнг надаас асуухад би 50:26 гэж хэлсэн. Үнэхээр сонгуулийн дүн 51:25 гэсэн дүнтэй гарсан. Сонгуулийн дүнгийн дараа Вашингтонд Э.Бат-Үүл их мэргэн түргэн таалаа гээд Бүгд найрамдах намын мэдээлэл гарсан байгаа юм. Тэгээд сонгогчидтой байгуулах гэрээнд Э.Бат-Үүл зурж үсэг зурж байна гэсэн зураг тавьсан байна. Гэтэл миний зурагны оронд Х.Баянмөнх аваргын зургийг тавьчихаж. Дараа нь миний зургийг яагаад андуурсныг асуухад та нар чинь ялгагдаж өгөхгүй юм гэж хэлж билээ. Одоо бол мэргэн түргэн байх нь хэцүү. Учир нь улстөрчдийн арга мэх нь ч их нарийн болж, найраа хор нь ээдрээтэй байна. Үнэндээ барьцгүй байна. Гэхдээ социологийн судалгааг харахад манай АН манлайлаад явж байна. МАН ардаас нь удаалж байна. Сүүлийн үед МАХН түрэх маягтай. Таавар хийхэд төвөгтэй байгаа нэг зүйл бол аль нь ч биш гэсэн сонгогчид их байна. Өөрөөр хэлбэл, тухайн үедээ сонгоно гэсэн нь дийлэнх байна. Тиймээс тэд яаж сонголт хийхээс их зүйл шалтгаална. Гэхдээ мэдээжийн хэрэг манай нам ялна гэж бодож байна.
Тэмдэглэсэн Г.Энхмандуул /МОНЦАМЭ/