эцэст айлчлалаа амжилттай дуусгаж уулзах ёстой хүмүүстэйгээ ч уулзаад амжлаа. Ирэх сарын дундуур Далай лам Франц улсад айлчилна. XIV Далай лам Данзанжамц болон түүний үеийн эдүгээгийн Түвд орон өмнөх Далай ламууд болон Түвдийн үеэс өвөрмөц бөгөөд хүнд хэцүү түүхийн цаг үеийг туулж ирлээ. Түвд нь түүхэндээ харийн дарангуйлагчдын гарт цөөхөн орж байсан. Байгалийн өвөрмөц тогтоц бүхий газар нутагт, бурхан шашны төв болж ирсэн Түвд улс харийнхны хувьд нууцлаг бөгөөд нэвтэршгүй газар мэт байлаа. Харин одоо бол Хятад хэмээх луугийн аманд нэгэнт залгиулаа юу гэмээр. Өнгөрсөн зууны дунд үеэс хятадууд Түвдийн тусгаар тогтнолыг цэргийн хүчээр булаан авч өөрийн харьяаны автономит улс болгон, Далай лам Энэтхэг рүү зугтан гарч Дарамсалад Түвдийн цагаачдын засгийн газар байгуулснаас хойш даруй 70-аад жилийн нүүр үзжээ. Энэ хугацаанд түвдүүд тусгаар тогтнолынхоо төлөө тасралтгүй тэмцсээр ирсэн. Далай лам түвд үндэстний эрх чөлөө тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцлийн бамбар, бэлгэдэл нь болсоор ирлээ.

Харин энэ жил насан өндөр болж, саяхан АНУ-д айлчлах үеэр 76 нас сүүдэр зооглосныхоо баярыг тэмдэглэсэн Далай лам Түвдийн цагаачдын засгийн газрын тэргүүнээс албан ёсоор татгалзаж буйгаа мэдэгдэж шуугиан дэгдсэн. Үүнтэй холбоотойгоор түвдийн ирээдүйн тухай асуудал хурцаар тавигдаж эхэллээ. Олон жил хятадуудад нүд үзүүрлэгдэн, салан тусгаарлагч, үймээн самуунд уриалагч хэмээн цоллуулж шантралгүй эх орныхоо тусгаар байдлын төлөө дэлхий даяар үзэл бодлоо илэрхийлэн тайван замаар тэмцэл хийж ирсэн түүнийг энэ шийдвэрт нь буруутгах аргагүй. Далай ламын дэргэдэх хүмүүс түүнийг саяхнаас Түвд орон эргэлт буцалтгүй хятадын нэг хэсэг болсон гэдгийг үгүйсгэхээ байсан, тиймээс ч тэмцлээ дуусгаж насны эцэст шашны үйл хэрэгт бие сэтгэлээ зориулахаар шийдсэн гэлцдэг. Үүний баталгаа болгож Далай лам зарим мэдэгдэлдээ “Би Түвдийн тусгаар тогтнолын төлөө бус, автономит өргөн эрхийн төлөө тэмцдэг” хэмээн мэдэгддэг болсон. Гэсэн ч хятадууд түүний энэ дуулгавартай байдалд төдийлөн итгэж тайвшрахгүй, дэлхий нийтийн буддистуудын тэргүүн гэдгийг нь хүлээн зөвшөөрөхгүй элдэв янзаар гоочилсоор л байгаа.

Түвд орны ирээдүйн тухай асуудал яригдаж эхэллээ. Үнэхээр Далай лам тэмцэлдээ ялагдав уу. Түвдийн ард түмэн бий болсон нөхцөл байдалд дасаж хятадын бүрэлдэхүүний улс гэдгээ нэгэнт хүлээн зөвшөөрөв үү.

Үүнд тийм биш гэсэн хариулт өгөх нь зүйтэй болов уу. Одоог хүртэл түвдүүд Далай ламыг нутагт нь ирүүлэхийн төлөө болон Энэтхэг рүү очин түүнтэй уулзахаар элдэв төрлийн эсэргүүцлийн хөдөлгөөн өрнүүлсээр байдаг. Үүнийг хэдийгээр хятадын удирдлага ихээхэн нууцалдаг ч Түвдэд очоод ирсэн барууны шинжээчид, сэтгүүлчид бодит байдлын талаар бичсэн байдаг нь цөөнгүй. Хэдийгээр чөлөөтэй үзэл бодлоо илэрхийлэхээс айж, ширвээтдэг ч түвд хүмүүсийн харцанд эрх чөлөө хүссэн, далай багшийгаа санан хүсэмжилсэн сэтгэлийн илэрхийллийн оч гялалзан харагддаг хэмээн өрнөдийнхөн бичдэг. Түвд судлалаар мэргэшсэн АНУ-ын Иллинойсын их сургуулийн доктор Дуглас Линч өнгөрсөн жил түвдэд очсон талаар өөрийн нийтлэлээ Forbes-д нийтэлсэн байдаг. Түүний нийтлэлд бээжингийн ихээхэн цааргаллыг давж гаран түвдэд очсон тухай, хятадууд хэдийгээр гаднаас ирсэн сүсэгтнүүдийн нүднээс түвдийн эрх чөлөөний тухай асуудлыг нуухыг хичээж огт тийм зүйл байхгүй мэт харагдуулахыг хичээдэг ч түвд хүмүүсийн харц бүхнийг өгүүлдэг, далай ламын дараах хоёр дахь том лам болох Банчин богдын хойд дүрээр тодруулсан залуугийн тухай үлгэр домог мэт зүйлс ярилцдаг тухай бичжээ. Түүнийхээр бол Банчин лам нь хэдийгээр хятадууд тодруулсан ч тэднийхээ үгэнд ордоггүй, түвдийн эрх чөлөөний талаар эрс ширүүн үзэл бодолтой хорь дөнгөж гарч яваа залуухан лам байдаг, тиймээс түүнийг хятадууд бараг гэрийн хорионд шахуу байлгадаг, оргож зугтахыг, барууныхантай холбоо барихыг удаа дараа оролдон бүтэлгүйтэж байсан талаар түвд хүмүүс домог шиг зүйлс ам дамжуулан хэлцдэг талаар бичжээ. Мөн нийтлэлд өрнөдийнхөн энэ мэтээр түвдийн талаар тусгаар тогтнолын асуудлыг нь хөндөж их бичдэг. Гэтэл гол шашныхаа төлөө үгээ хэлэх учиртай хятадын эргэн тойрны буддын шүтлэгт улсууд энэ талаар ам ангайж төдийлөн зүрхэлдэггүй хэмээн онцолсон байдаг. Энд хятадтай хил залгаа орших манай монгол мэтийн буддын шашинт орнуудыг хэлсэн мэт. Мөн Австрийн нэрт зохиолч Хенрих Харрерын “Түвдэд өнгөрүүлсэн долоон жил” хэмээх номонд хятадууд хэрхэн түвдийн тусгаар тогтнолыг цэргийн хүчээр булаан эзэлж гэмгүй түвд хүмүүсийн цусыг урсгаж бурхан шүтээнийг нь бузарлаж байсан талаар хир үнэртүүлж буу барьсан коммунист хятадууд шашин бол мунхрал хэмээн бурхны хөргийг дэвсэлж байлаа хэмээн дүрслэн бичсэн байдаг. Хожим энэ зохиолоор Холливуудад кино хийж гол дүрд нь Брэд Питт тоглож хүмүүсийн хүртээл болгож байсан.

Одоо Дарамсала дахь түвдийн цагаачлалын засгийн газрын хувь заяа улам бүрхэг болж байгаа тухай ярьцгаах болжээ. Мөн цагаачлалын засгийн газрынхан хоорондоо хуваагдаж нэг хэсэг нь далай ламыг амьд дээр нь XV далай ламыг тодруулахыг ярьж байхад нөгөө хэсэг нь үүнийг эрс эсэргүүцэж боломжгүй зүйл гэж үзэж байгаа аж. Энэхүү дараагийн далай ламын тухай асуудал Түвдийн ирээдүйтэй чухал холбоотой. Дээрхийн гэгээнийг насан эцэс болвол хятадууд далай ламыг өөрийн талаас тодруулахаар оролдоно, үүнийгээ ч ил тодоор мэдэгдэж эхэлсэн. Далай ламын хойд дүрийг түүний үзэл санааг дэмждэг бурхны шашинтнуудын үр хойчис дундаас тодруулах уу, хэрэв тэгвэл түвдүүд болон хятадууд хэрхэн хүлээж авах бол. Аль эсхүл дээрхийн гэгээний гэрээслэлээр эрх чөлөөтэй газар нутгаас тодруулсан далай лам, мөн түвд оронд тодруулж хятадуудын зөвшөөрлийг авсан далай лам, ийм хоёр бурхан шашны тэргүүнтэй болох болов уу.

Нөхцөл байдал ийм болоход тун ойрхон болоод буйг Лхас болон Дарамсалагийн түвдүүдийн том лам нарын хооронд үүсээд буй зөрчил илэрхийлж өгч байна. Зарим судлаачид хэрэв дээрхийн гэгээнийг насан эцэс болсны дараа энэтхэг дэх түвдүүдийн дундаас дараагийн далай ламыг тодруулахгүй бол түвд орныг хятадаас тусгаарлах үзэл санаа XIV далай ламтай хамт мөхнө хэмээн үзэж байна. Далай ламын 2000 онд өөрийн хойд дүрийн талаар хэлсэн үг мөн л бас нэгэн өөр хувилбарыг сэргээгээд байна. Энэ нь далай лам би хойд төрөлдөө эрх чөлөөтэй ард түмний дунд дахин мэндлэх болно хэмээсэн үг юм. Энэ нь цаад утгаараа түвд биш энэтхэг, монгол зэрэг буддын шашинт ард түмнийг хэлсэн байж болох юм хэмээн зарим хүмүүс ярьцгаадаг. Далай ламыг түвдээс өөр ард түмний дундаас тодруулсан ганцхан тохиолдол байдаг нь монгол. Энэ бол IV далай лам юм. Ер нь өдгөөгийн дэлхий дахинд тархаж хүлээн зөвшөөрсөн бурхны шашны тэргүүний далай лам хэмээх нэрийг монголчууд өгсөн гэдэг. Манай монголын Түмэдийн Алтан хан шарын шашныг монголд идэвхийлэн нэвтрүүлснээс гадна Хөхнуурт түвдийн шарын шашны тэргүүнийг урьж ирүүлэн гуравдугаар далай лам цолыг хайрласнаар түүний өмнөх хоёр ламыг нэг ба хоёрдугаар далай лам хэмээн нэхэн цоллуулсан түүхтэй. Улмаар гуравдугаар далай лам монгол нутагт явахдаа жанч халсны улмаас монголоос буюу Алтан ханы жич хүүг хойд дүрээр нь тодруулж байсан юм. Иймээс өдгөөг хүртэл 14 далай лам тодорч гарсны нэг нь монгол хүн буюу бүр алтан ургийн хүн далай лам болж байжээ. Тиймээс энэ хувилбарыг ч үгүйсгэх аргагүй.

Хойд дүрийн асуудалд дээрхийн гэгээн XIV далай лам нухацтай мэдэгдэл хийгээгүй ч энэ талд санаа зовж явдаг тухайгаа мөн бас нэгэн чухал асуудлыг шийдвэрлэхийг оролдож буйгаа нуулгүй хэлсэн байдаг.

Энэ нь түүний хойд дүр нь ямартай ч хүүхэд байх нь тодорхой бөгөөд, өсөж өндийн эрдэм номд боловсорч, улстөрийн зоригтой, түвдийн асуудлын талаар хятадын засгийн газартай тэмцэх чадвартай болтолх хугацаанд Дарамсала дахь түвдийн засгийн газрыг толгойлж хятадуудад өвдөг сөгдчихөлгүй олон жил аваад явчих хүн хэрэгтэйг хамгийн түрүүнд бодолцох ёстойг сануулсан хэрэг. Мөн тэрбээр Ромын папыг томилдог системтэй ижил төстэй болгож өөрчлөх тухай ч удаа дараагийн өрнөдийн хэвлэлүүдэд өгсөн ярилцлагадаа дурдсан байдаг аж. Энэ нь магадгүй хятадын улстөрийн нөлөө орохоос өмнө өөрийн амьд сэрүүндээ хойд дүрээ тодруулахыг дээрд үзэж буйгийн илрэл.

Барууны улс орнуудын хувьд тэдний зүгээс Түвдийн хүний эрхийг хамгаалах гэдэг урианы дор Далай лам болон Дарамсала дахь түвдийн засгийн газрыг дэмжих бодлого явуулдаг ч энэ нь тэдгээрийн Хятадтай харилцах харилцаанд тодорхой хэмжээгээр сөргөөр нөлөөлж болзошгүй учир тэр бүр энэ асуудалд оролцож чадахгүй байна. Тиймээс ч түвдийн лам нарын эсэргүүцлийг хятад цэргүүдэд хүч хэрэглэн хэрхэн дарж байгаа талаар халаглан бичицгээж байсан ч олон улсын хэмжээнд дорвитой ганц ч мэдэгдэл хятадын талд хүргүүлж байсангүй.

Ийнхүү түвдийн ирээдүй тун бүрхэг болж байгаа талаар ирэх цаг үед далай ламын хойд дүрийн талаархи асуудал илүү нухацтай яригдаж эхэлж байна. Бүхэл бүтэн ард түмэнд цаазын ял оноочихоод байгаа хятадын гараас түвдийн соёл, уламжлал түүхийг аврах үйлс мөхөх үү сэхэх үү гэдэг дээр тулаад байна. Ямартай ч хятадын засгийн газрын түвдүүдийн эрх чөлөөний эсрэг бүдүүлэг, харгис оролдлогууд түвдийн тусгаар тогтнох хүсэл эрмэлзэлийг боож чадахгүй гэж найдна. Эцэст нь далай багш саяхан энэ сарын 18-нд NBC телевизийн Энн Куригийн шоуны шууд ярилцлагын үеэр хэлсэн үгээр нийтлэлээ төгсгөе.

Сэтгүүлч түүнээс түвдийн талаар асуусан нэгэн асуултад тэрбээр хятад хүмүүсийн талаар ярьсан юм. Тэрбээр хятад үнэхээр гайхамшигтай хурдан хөгжиж байна, мөн жирийн хятад хүмүүсийн гайхамшигтай ажилсаг, хаа ч очсон амьдралаа өөд татаж чаддаг чадварыг нь биширч явдгаа хүлээн зөвшөөрч байв.

Гэсэн ч дэлхийн улс гүрнүүдийн манлайд байж, бүс нутгийнхаа тэргүүлэгч нь болохыг хүсвэл эхлээд бусад ард түмний хүндлэлийг олж, тэдний сэтгэл зүрхийг татах хэрэгтэй. Тэгсэн цагт бусад орон хүссэн хүсээгүй түүнийг хүлээн зөвшөөрнө. Харин Түвд, Уйгар, Өвөрмонголыг дарамталж байгаа шиг хүч хэрэглэж, айдас дээр тулгуурлаж лидерийн нэр хүндээ олно гэвэл хол явахгүй. Америкт сурч байгаа энэ нэвтрүүлгийг үзэж буй хятад оюутнууд үүнийг сайн ойлгох ёстой. Та нар гэртээ очоод үүнийг ойр тойрныхондоо сайн ярь. Том өөрчлөлт нэг хүний санаа бодлоос л эхэлдэг хэмээн тэрбээр ярьсан юм.

О.Нар