Тэр 9 настай аж. Бид ойролцоох нэгэн кафед орж, хамт хооллонгоо бие биенийхээ амьдрал ахуй, ажил төрлийг сонирхон, энэ тэрийг хуучилж хэсэг суулаа. Айлын жаахан хүүхдүүдтэй таарахаараа авъяасыг нь шалгадаг “багширхуу” зан маань хөдөлсөн ч хүү том “агаа” болсон болохоор танихгүй хүмүүсийн дэргэд дуулж, шүлэг уншихаас шууд татгалзав. Харин “Том болоод ямар хүн болох вэ?” гэсэн асуултанд маань огтхон ч эргэлзэлгүйгээр “Мафийн толгойлогч болно” гэж хариуллаа. Анх удаа ийм этгээд хариулт сонссон би гайхаж бас сониуч зан маань хөдөлж, “Яагаад?” гэсэн асуултыг үргэлжлүүлэн тавив.

Хүү “Би аймаар том мафийн толгойлогч болоод, өөрийнхөө туслахуудыг дэлхийн бүх улс уруу явуулна. Тэгээд яг нэг өдөр, нэг цагт хүмүүстээ команд өгөөд, энэ дэлхийн бүх архины үйлдвэрүүдийг дэлбэлнэ” гэх нь тэр. Энэхэн зуур эр нөхөр нь архи ууж, агсам тавиад хэцүү байгаа гэсэн бүсгүйн гомдолтой энэ “мөрөөдөл” холбоотой болохыг ойлгов. “Хэрэв чи ийм хэрэг хийвэл цагдаа ах бариад, муухай газар аваачаад хорьчихно шүү дээ” гэж намайг хэлэхэд хүү “Үгүй ээ, цагдаа ах муу юм хийсэн хүмүүсийг л барьдаг. Архины үйлдвэрүүдийг байхгүй болгочихвол хүмүүс архи уухаа болино.

Тэгэхээр ээж уйлахаа болино. Хүүхдүүд ч гэсэн ааваасаа айхгүй шдээ.” хэмээн өгүүлэв. Түүний энэ тайлбараас ээж нь төдийгүй бяцхан хүү хичнээн их зовлон эдэлж байгаа нь мэдрэгдэж, зүрх эмтрэх шиг боллоо. Түүний хувьд архины үйлдвэрүүдийг устгах нь өөртэйгээ адил олон хүүхдэд бас тэдний ээжүүдэд нь аюулгүй, тайван амьдрал бэлэглэх хамгийн “найдвартай” арга бололтой.
Энэ үед хэдэн жилийн өмнө хажуу айлын маань охины хэлж байсан үг санаанд оров. Хүүхдийн баяраар түүнд бяцхан бэлэг өгчихөөд, “Хамгийн дуртай баяр чинь юу вэ?” хэмээн асуухад охин “Би баярт дургүй ээ” гэж хариулж билээ. “Яагаад?” гэхэд тэр “Баяр болохоор аав архи уудаг.

Тэгэхээр баяр муухай” хэмээн палхийтэл хэлж байсан сан. Охин тэгэхэд 12 орчим настай байсан санагдаж байна. Тэр өдөр ч бас охины аав согтуу байсан юм. Уг нь энэ өдөр охиндоо цаг зав гарган, хүүхдийн паркт дагуулж очих ч юм уу эсвэл кино үзэж цагийг хамтдаа, хөгжилтэй сайхан өнгөрүүлсэн бол охин хязгааргүй их баярлаж, бусад хүүхдийн нэгэн адил дараа жилийн энэ баярыг тэсэн ядан хүлээх байсан байх. Манайхан баяр гэхээр л утга учиргүй архиддаг гэмтэй. Тухайн баярын утга учир, зорилгыг ч боддоггүй. Ямартаа л, эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах өдөр эр нөхөр нь савж унатлаа ууж гэртээ ирээд эхнэртээ агсам тавьж байхав дээ.

Ийнхүү олон хүүхэд архичин аавдаа голдоо ортол гомдож, архи гэгч хорт ундааг жигшин зэвүүцэж, балчир насны баяр жаргалыг ч амтлалгүй, сэтгэлдээ гүн шархтай үлдэж байна. Томчууд минь ээ, цаг зуурын жаргалыг жаргалд бүү тооц. Таны хувиа хичээсэн, арчаагүй үйлдлээс болж алдрайхан үр тань бяцхан биедээ багтамгүй гомдол, айдас тээж, нэгэн насны жаргал амлаж, авч суусан хань тань зовлонгийн үүрэнд бүдэрч унасандаа гэмшиж сууна. Зүүний үзүүр дээр түм буман будаа асган байж, нэг нь л тогтох мэт өндөр үнэ цэнээр олдсон энэ богинохон амьдралдаа бие биенээ хайрлаж амьдарцгаая л даа. Өрх гэрийн тэргүүн, өмөг түшиг болох эр хүн Та ханьдаа, хүүдээ /охиндоо/ хайртай л юм бол тэднийхээ бас өөрийнхөө төлөө “хар ус”-ыг хаях тийм хэцүү гэж үү?

ЦУСАН ЗҮРХ, МАХАН БИЕТЭЙ,
АМЬД ХҮН ТЭВЧИХЭД БЭРХ НӨХЦӨЛ
Соц нийгмийн үед Дэнжийн мянгад байрлаж байсан “хар зах” хориод жилийн өмнө бууриа сэлгэж, хотын урд захад очсон нь одоогийн “Нарантуул” худалдааны төв. Ерээд онд “Хүний хар нүднээс бусад бүх юм байдаг” хэмээн шагшигдаж байсан энэ зах өнөөдөр хотынхон гэхээсээ илүү хөдөөнөөс ирсэн хүмүүсийн зорин очдог, дэлгүүрийнхээ барааг бөөндөж авдаг газар болжээ. Орж гарах хаалганаасаа эхлээд бие засах газар хүртэл бүх зүйлийг мөнгө болгож чадсан эл захаар өдөрт өдөрт 50 мянга орчим хүн үйлчлүүлдэг гэсэн тооцоо байдаг. Гэхдээ бид энэ удаа тус зах хичнээн төгрөгийн ашиг орлого олдог талаар эрэн сурвалжлах гэсэнгүй. Харин ажиллагсдынх нь эрүүл, аюулгүй орчинд ажиллаж, амьдрах эрх нь зөрчигдөж байгаа талаар цөөн хэдэн үг хэлэхийг хүссэн юм.

Хүнлэг, ардчилсан нийгэмд хүн анхаарлын төвд байх ёстой гэж миний бие ухварладаг. Гэтэл “Нарантуул” зах дээр цусан зүрх, махан биетэй, амьд хүн тэвчихэд бэрх хүнд нөхцөлд хүмүүс ажиллаж, худалдаа хийсээр л байна. Өвөлдөө хөлдөх нь холгүй даарч, зундаа хөөх шахуу халсан ч амьдрахын эрхэнд энэ бүхнийг шүд зуун тэссээр ирсэн тэдгээр иргэдийн эрүүл мэндийн байдал нь ямархуу байгааг ойлгож ядах юмгүй.
“Нарантуул” худалдааны төв дээр лангуу түрээсэлж, наймаа хийдэг 5000 гаруй хүний 80 хувь нь эмэгтэйчүүд.

Таван жилийн өмнө хүний эрхийн байгууллагаас тус зах дээр ажиллагсдыг эрүүл мэндийн судалгаанд хамруулахад, 78 хувь нь ямар нэгэн өвчтэй гэсэн дүн гарч байсан. Тэдний дунд бөөр, шээсний замын үрэвсэлтэй хүмүүс дийлэнх хувийг эзэлж байжээ. Тасхийм хүйтэн өвлийн улиралд төдийгүй хавар, намрын улиралд ч дороосоо жиндэж, салхинд цохиулж байдаг болохоор гайхаад байх зүйлгүй юм. Мөн эрүүл ахуйн шаардлага хангаагүй "явуулын" гуанзнаас хооллосоор ходоод нь өвчлөгсөд багагүй хувийг эзэлж байлаа. Бас нэг анхаарал татах зүйл бол биедээ ахадсан хүнд ачаа өргөсөөр гар, хөл нь янгинадаг хуучтай болсон эмэгтэйчүүд юм.

Энэхүү судалгааг санаачлан зохион байгуулсан төрийн бус байгууллагынхан "Нарантуул" худалдааны төвийн хөдөлмөрийн нөхцлийг “Хөгжингүй орны фермерийн аж ахуйн орчноос ч дор байна” гэсэн дүгнэлт хийжээ. Монгол Улсын Үндсэн хуульд манай улсын иргэн хэн ч бай хөдөлмөрийн аятай нөхцлөөр хангуулах, эрүүл мэндээ хамгаалуулах эрхтэй гэсэн заалт бий. Үүнийг ноцтойгоор зөрчиж байгаа тус төвийг үүсгэн байгуулагч нь өдгөө хууль батлалцаж, төр түшилцэж яваа нэгэн.

Худалдаа наймааг амьдрах аргаа болгосон наймаачид өөр сонголт байхгүй юм шиг дээр дурдсанчлан хөгжилтэй орны мал ч тоож амьдрахааргүй бохир, эрүүл ахуйн шаардлага хангаагүй орчинд нөхцөл байдлыг үл ажран, зүтгэсээр л байх нь гашуун боловч үнэн. Тиймээс өнгөрсөн хугацаанд хангалттай ашиг олсон тус захын удирдлагууд өөрсдийнх нь орлогын эх үүсвэрийг бүрдүүлж байгаа байнгын түнш, наймаачдынхаа ажлын нөхцлийг сайжруулах талаар жаахан ч болов санаачилга гаргаж, ядаж хүнсний зах шигээ битүү байшин барьчихвал хэн хэндээ хэрэгтэй сэн.

ХАРГИС СПОРТЫГ ХАЛМААР БАЙНА
Спортыг онолын хувьд юу гэж хэлдгийг мэдэхгүй ч энгийн үгээр тайлбарлавал, авхаалж самбаа, хүч чадал, хурд мөн тооцоолон бодох чадварыг сорьсон өрсөлдөөн, түүгээрээ тухайн тамирчин болон үзэгчдэд таашаал өгдөг мөн нийтийн эрүүл мэндийг хамгаалахад чухал ач холбогдолтой, идэвхтэй амьдрах хэлбэр гэж би ойлгодог. Далайн хүчтэй давалгаагаар наадагч серфингчүүд, бартаат замыг туулагч авто тамирчид, тэнгэр огторгуйгаас дүүлэн бууж ирэх шүхэрчид, оргил өөд тэмүүлэх авирагчид /уулчид/, мөсөн талбайд бүжих уран гулгагчид, ... амь өрссөн, эрсдэлтэй нөхцөлд эр зоригийн гайхамшгийг үзүүлэгч тэднийг бахдахгүй байхын аргагүй.

Гэвч аливаа зүйл сайн, муу хоёр талтай байдгийн үлгэр энэ салбарт ч бас ажиглагдана. 21 дүгээр зууны соёлт хүн төрөлхтөн зарим нэгийгээ хооронд нь зодолдуулж, цус нөжийг нь харан байж, түүнээсээ “кайф” авч байгаа нь хачирхалтай. Энэ гаж үзэгдэл даян дэлхийн энх тайвны бэлэг тэмдэг болсон олимпийн наадамд ч байсаар. Байх ч биз. Мэдээж, энэ бол бокс. Спортын энэ төрлөөр Олимпийн наадмаас алтан медаль авчирсан Э.Бадар-Ууганаараа бахархдаг олон Монгол хүн надтай санал нийлэхгүй гэдгийг би гадарлаж л байна. Гэхдээ та бид хүний амийг юман чинээ бодолгүй золиосолж, аль нэг нь л амьд үлдэх болзолтойгоор хооронд нь эсвэл амьтадтай тулалдуулдаг дундад зууны үеийн иргэд биш шүү дээ.

Боксоос гадна нохой зодоон, бухын тулаан гэх мэт спортын харгис төрлүүд байх юм. Түүх сөхвөл, Испанийн үндэсний спорт болсон энэ тэмцээнийг анх манай эриний 711 онд 8-р Алфонсо хааныг хаан ширээнд залахад хүндэтгэн зохион байгуулсан гэдэг. Эхэндээ баячууд зугаагаа гаргах гэж морь унан, бухтай тулалддаг байсан бол хожим 18 дугаар зууны үеэс эгэл ардууд энэ тэмцээнийг өөрсдийнхөөрөө үргэлжлүүлэх болжээ. Учир нь 5 дугаар Филипп хаан ард ихэс дээдсүүдийг олонд муу үлгэр дууриал үзүүлж байна хэмээн тулаанд оролцохыг хориглосон байна.

Орчин үеийн Испанид ч бух сургагч буюу матадорууд бухтай тулалдахаас гадна бухнуудыг хооронд нь тулалдуулсаар байна. Энэ нь дэлхийн олон орны жуулчдыг татах гол үзвэр болдог. Гэсэн хэдий ч цөөнгүй Испаничууд энэ тэмцээнийг эсэргүүцдэг. Учир нь жил бүр 3-10 сарын хооронд 24 мянган бухыг нэг сая үзэгчдийн өмнө алдаг гэсэн судалгаа байдаг. Тулааны үеэр бухнууд өрөвдөлтэйгээр үхэхээс гадна матадорууд ч гэмтэж бэртэх, тэр ч байтугай амь эрстэх явдал цөөнгүй гардаг. Жилийн өмнө ийм нэгэн тулааны үеэр Жулио Апарисо хэмээх матадор хоолойн тус газартаа бухын эвэрт цоо хатгуулсан сэртхийм дүр төрхийг энэ тулааныг сонирхогчид мартаагүй болов уу.

Матадор азаар амьд гарсан ч эрэмдэг нэгэн болж хувирсан. Колумбад болсон бас нэгэн тулааны үеэр догширсон бух үзэгчдийг мөргөсний улмаас гурван хүн амиа алдаж, 37 хүн гэмтэж бэртсэн байдаг. Энэ мэтчилэн бухын тулааны үеэр гарсан азгүй, аймшигтай тохиолдлуудыг тоочоод байвал барагдахгүй урт жагсаалт үүснэ. Энэ харгис тулааныг хараад хөөрч бахдах хүмүүсийг харахад үнэхээр ой гутдаг. Эрчүүд нь дүүрч гэхэд эмэгтэйчүүд нь арай ч дээ, яруу найраг, ном зохиолд уяхан зөөлөн сэтгэлтэй хэмээн магтан дуулагддаг бүсгүй хүний ааль төрх хааччихваа гэж халагламаар.

Бухын тулаан нь Испаниас гадна Мексик, Эквадор, Перу, Португали зэрэг олон оронд өргөн тархжээ. Гадны шошготой бүхнийг хуулбарлах дуртай манайхан энэ спортыг бүү импортлоосой доо.

Эх сурвалж: Алтангадас сэтгүүл

Бичсэн: Э.Ила