(1934-1968) мэндэлсний 76 жилийн ойг Орос орон даяар өргөн тэмдэглэжээ. Түүнийг монголчууд сайн мэддэг гэх авч үзэл суртлын шалтгаанаар олон жилийн турш нууцалсан зарим нэг зүйлийнх нь талаар уншигчиддаа сонирхуулахыг зорилоо.

“Герман” гэдэг гайтай нэр

1961 оны дөрөвдүгээр сарын 12-ны өглөө эрт Зөвлөлт Казахстаны нутгийн өмнөд хэсэгт оршдог Тюра Там хэмээх бяцхан суурингийн ойролцоо нэгэн онцгой үйл явдал болж байсныг хэдхэн хүн мэдэж байв. Суурингаас холгүйхэн байрладаг пуужин харвах цогцолбороос сансар огторгуйд анх удаа хүн нисгэх ёслол явагдаж байгаа аж. Нисэх хүн нь цэргийн нисэх хүчний ахлах дэслэгч цолтой Юрий Гагарин гэдэг 27 настай залуухан офицер.

Зөвлөлт гүрэн энэ үйл ажиллагаанд хоёр жил гаруйн өмнөөс бэлтгэжээ. Социалист, капиталист хоёр ертөнцийн хооронд хүйтэн дайн ид өрнөж цэрэг зэвсгээрээ хүчтэй өрсөлдөн, ЗХУ пуужингийн технологит онцгой анхаарсны дүнд энэ салбартаа дэлхийд тэргүүлж асан үе. 1957 онд тус орон Р7 маркийн цөмийн пуужингийнхаа тусламжтайгаар дэлхийн анхны хиймэл дагуулыг хөөргөв. Зөвлөлтийн сансрын техникийн домогт зохион бүтээгч Сергей Королев огторгуйн уудамд хүн хөөргөх санааг 1958 онд анх дэвшүүлснийг зөвлөлтийн удирдлага оны сүүлчээр зөвшөөрчээ. Ингээд сансрын нислэгт тохирох хүнийг эрж олох нөр их ажил өрнөв. “Янз бүрийн мэргэжил, насны мянга мянган иргэд саналаа ирүүлсэн” гэж хожмын нэгэн албан ёсны мэдээнд дурьдсан ч үнэн хэрэг дээрээ тийрэлтэт онгоц жолоодох туршлага бүхий цэргийн нисэгч, зөвлөлтийн Европын хэсгээс гаралтай, 30 эргэм насны залуус дотроос сонголт хийх чиг баримталжээ. Үүнээ “тусгай онгоц” жолоодох хүмүүс хайж байгаагаар тайлбарлав. Шалгаруулалтад тэнцсэн 2000 хүнээс 1959 оны сүүлчээр эх оронч үзэл, эрүүл мэнд, эр зориг болон нягт нямбай, хөдөлмөрч, даруу зангаараа гоц шалгарсан 20 хүнийг сонгон авчээ. “Мөн хувийн намтар, гэр бүл, найз нөхөд, нийгмийн идэвх зэргийг нь ч харгалзан үзсэн” гэж Гагарин хожим дурссан байдаг.

Королев сансрын нисэгчдийг бэлтгэсэн багш нарын хамт дээрх 20 хүнээс Юрий Гагарин, Герман Титов хоёрыг сонгон авч 1961 оны дөрөвдүгээр сарын 8-ны өдөр улсын комиссоор оруулахад комисс Гагариныг нэгдүгээр нисэгч, Титовыг орлон нисэгч болгох шийдвэр гаргажээ. Уул нь бүх үзүүлэлтээрээ Титов нь илүү гарсан ч түүний “Герман” гэдэг нэр оросуудын заналт дайсан германчуудыг санагдуулахаар байсан тул Гагарины талд шийдсэн гэж тухайн үед сансрын нисэгчдэд ойр байсан хүмүүс одоо ч шивэр авир хийдэг аж. Гэвч Гагаринаас насаар дүү хэрнээ арай илүү буурьтай, тэвчээртэй Титовыг илүү удаан үргэлжлэх магадлалтай хоёр дахь нислэгт нөөцлөн үлдээсэн байж ч магадгүй.

“Поехали!”

Дөрөвдүгээр сарын 12-ны тэр өглөө сансарт үдэх ёслол үйлдэж, рапорт өргөсний дараа Гагариныг 38 метр өндөртэй харвах пуужингийн үзүүрт байрлуулсан “Восток-1” хөлгийн бүхээг рүү цахилгаан өргүүрээр гаргалаа. 07 цаг 55 минутад нисэхийн техникч бүхээгийн хавхлагийг хаав. Москвагийн цагаар 09 цаг 04 минутад Гагарины судасны цохилт түргэсч эхэлсэн байна. Гурван минутын дараа дэлбэрэлтийн асар их чимээ тэр хавийн газрыг бүхэлд нь доргиулав. Тэр дундуур “Хөөргө!” гэсэн Королевын команд хадаж, 20 сая морины хүчтэй, дэлхийн хамгийн хүчирхэг Р7 пуужин газраас тасарлаа. Энэхэн үес ихэд догдолсон Гагарин “Поехали!” гэж байдгаараа хашгирчээ. Бүхээг нь хүчтэй чичирч, их хурдаас үүссэн даралт түүнийг суудалд нь шигтгэв.

09 цаг 21 минутад шаталт зогсоход гэнэт хамаг ачааг биенээс нь салгаад хаях шиг Юрийд санагдсан нь жингүйдэлд орсон хэрэг байжээ. Тэгтэл ч түүнийг нотлох мэт газраас “Сансрын хөлөг тойрог замд орлоо” хэмээн мэдэгдэх нь тэр. Гэлээ ч энэ тухай мэдээг Зөвлөлт орон хараахан цацаагүй л байв.

Ердөө 2,3 метр урттай “Восток” хөлгийг АНУ-ын нутагт орж ирмэгц пуужингийн довтолгооноос хамгаалах Америкийн нэгэн радар станц долгионоороо илрүүллээ. Сандарсан цэргийнхэн ид нойрон дундаа байсан Ерөнхийлөгч Кеннедиг орноос нь босгон түргэн авахуулжээ. Яг энэ мөчид зөвлөлтийн ТАСС агентлаг сансарт хүн хөөргөсөн тухай мэдээг дэлхийн 53 оронд зэрэг хүргэв. Хүлээн авсан бүх орон радио нэвтрүүлгээ шууд зогсоож уг мэдээллийг шуурхайлан дамжуулсан гэдэг. Дараахан нь Гагариныг ахмад цол алгасуулан шууд хошууч цолоор шагнасан тухай өөрт нь холбоогоор мэдэгджээ.

Монголын радио ч гэсэн тэр өдөр хөтөлбөртөө огцом өөрчлөлт оруулж, манай урдаа барьдаг орос хэлтнүүдийн нэг зохиолч Чойжилын Чимэд Москвагийн радиогийн нэвтрүүлгийг синхрон орчуулгаар шууд дамжуулсан байна. Тэр үед манайд зурагт гэж байсангүй. Гэхдээ л тэр гайхамшигт мэдээг ард түмэндээ бололцооныхоо хэрээр шуурхай хүргэсэн нь тэр буюу.

“Яаж байгаа юм болоо? Тэр чинь ардаа хоёр нялх хүүхэдтэй хүн шүү дээ”

Гагарин хөлөг дотроос биеийнхээ байдал, бүхээгийн халуун дулааны хэм, жолоодлогын систем дэхь даралт зэргийг радио долгионоор эх дэлхий рүү тогтмол мэдээлж байв. Жингүйдлийн дараа нисэгчийн ухаан мэдрэл ямар байхыг хэн ч мэдэхгүй учраас бүхнийг автомат удирдлагатай болгожээ. Хөлөг дэлхийгээс 300 км-ийн өндөрт, цагт найман км буюу өөрийнх нь жолооддог асан сөнөөгч онгоцноос 30 дахин илүү хурдтайгаар довтолгож явлаа.

Эхнэр Валентина нь нөхрөө сансарт амжилттай ниссэн тухай мэдээг хөрш эмэгтэйгээс санамсаргүй сонсчээ. Тэр нь радио чагнаж суусан юм байж. Гагарины аав, ээж хоёр бүр ч хөгтэй. Ээжид нь нэг хүн “Танай хүү чинь огторгуйд нисчээ” гэж дуулгахад эмгэн, “Яаж байгаа юм болоо? Тэр чинь ардаа хоёр нялх хүүхэдтэй хүн шүү дээ” гэж уулга алджээ. Эцгийг нь гол дээр байхад нэг завьчин дөхөн ирж “Хошууч Гагарин гэдэг хүн дөнгөж сая сар луу нисч гэнэ. Нэр нь тантай адилхан юм. Танай хамаатан садан биш биз?” гэхэд түүнд огт итгээгүй Алексей өвгөн, “Надад ямар юмных нь тийм садан байх вэ” хэмээн жишим ч үгүй хариулсан аж.

10 цаг 25 минутад Африк дээгүүр нисч явахдаа тоормосны хөдөлгүүрийг асаав. Энэ үеэс нислэгийн өндөр буурч эхэлсэн бөгөөд дэлхийг бүтэн тойроход 8000 км дутуу байлаа. Агаар мандалд эргэн орохдоо аль болох бага ачаалалтай байхын тулд хөлгийн бүхээгийг бусад бүх төхөөрөмжөөс нь салгах ёстой. Гэтэл дөрвөн талын бэхэлгээ салсан боловч цахилгааны кабель утсууд тасардаггүй, хөлөг аюултай ачаагаа ардаа чирч хэдэн минут давхижээ. Ашгүй агаар мандалд орсон хойноо үрэлтийн хүчинд халсан утаснууд сая хайлж унав.

Даралтын хүч Гагариныг дахин суудалд нь шигтгэлээ. Биеийн жин нь арав дахин нэмэгдсэн мэт өөрт нь санагджээ. Хөлгийн гаднах агаар хэдэн мянган хэм халж, бүхээгний бяцхан гэгээвчээр ердөө улаан гал л харагдана. Хөлгийн гадаргуу үе үе тас нясхийх авч ямартай ч тэр их халууныг тэсвэрлэж чадсан ажгуу. Гагарин өөрийгөө тайвшруулах гэж дуу аялж хүртэл үзэв. Ийнхүү 7000 метрийн өндөрт доошилж ирэх мөчид бүхээгийн хавхлаг автоматаар гэнэт нээгдэж, хэдхэн секундын дараа нисэгчийг задгай агаар луу суга шидмэгц тэр шүхрээ дэлгэжээ. Тэртээ дор Ижил мөрөн цэнхэртэж, Саратов хотын бараа харагдаж байгаа нь мэдэгдэв. Сууж явсан хөлөг өөрөөс нь илүү хурдтайгаар доошилж явна. Ийнхүү анх хөөрсөн мөчөөс газардах хүртэл нийтдээ 108 минутын хугацаа зарцуулжээ. Гагарин тариан талбай дээгүүр хурдан алхалж хөлөг дээрээ очлоо. Хэдийгээр буух хурдыг шүхэр сааруулсан боловч хэрвээ дотор нь хүн сууж явсан бол тэсэхээргүй хүчтэйгээр газарт унасан байв. Хүн, хөлөг хоёрыг тусад нь буулгая гэдэг санаа зөв байжээ. Гэвч “Ослын буулт хийсэн” гэдэг ойлголт дэлхий нийтэд төрүүлэхгүйн тулд энэ маневрийг чандлан нууж, “Нисэгч хөлөгтэйгээ газардсан” хэмээн мэдээлсэн байна. Хөлөг хөөргөсөн газрыг мөн нууцалж Тюра Тамаас зүүн хойш бараг 300-гаад км-ийн цаана оршдог Байконурыг сансрын анхны хөлөг нисгэсэн хотоор зарлав. “Байконурын сансрын буудал” хэмээгч ингэж үүссэн түүхтэй.

Мэдээний гурван янзын хувилбар

Тэгэхэд юм бүхэн анхных байсан тул нислэг тун эрсдэлтэй, хувь заяа нь яаж төгсөхийг хэн ч баттай хэлж мэдэхгүй байлаа. Тийм учраас ТАСС байж болох хувилбаруудыг цэгнэж үзээд гурван янзын мэдээ урьдчилан бэлтгэжээ. Хэрвээ Гагарин эсэн мэнд эргэж ирвэл мэдээж сансрын анхны нислэг амжилттай болсон тухай баярын мэдээг сүр дуулиантайгаар цацаж таарна. Гай болж эрсэдвэл унших гашуудлын мэдээ бол ойлгомжтой. Харин байдал бүр муугаар эргэж Гагарин манай гаригийн хаа нэгтээ унаж сураггүй алга болбол түүнийг эрж хайхад туслахыг дэлхийн улс орнуудын засгийн газраас хүсэх ёстой болно гэдгээ мөн тооцоолов. Гэвч бүх зүйл сайнаар төгссөнд ганц зөвлөлтийнхөн төдийгүй уг үйл явдлыг чих тавин чагнаж асан дэлхийн олон нийт тэр аяараа баярласан биз.

Хоёр хоногийн дараа Гагаринаас Зөвлөлтийн нам, төрийн удирдлагад сансрын нислэг амжилттай болсон тухай рапорт өргөх ёслол болжээ. Сансрын баатрыг төрийн тэргүүний хэмжээнд угтахаар болж задгай тэргэн дээр авч явсан бөгөөд Москва хотыг баяр ёслолын байдалтай чимэглэж, хотын иргэд онгоцны буудлаас Улаан талбай хүртэл замын хоёр талаар туг дарцаг, цэцэг барин жагссан байлаа. Лениний мавзолейн индэр рүү улаан хивсэн дээгүүр тэвдэнгүй өгсөж явахдаа Гагарин гутлынхаа үдээсийг үдэхээ мартчихсан байсан нь кино зургийн хальснаа үлджээ. Түүнд Лениний одон гардуулж, “ЗХУ-ын баатар” цол олголоо. Рапорт өргөснийхөө дараа цугларагсдад хандан мэндчилгээ дэвшүүлэхэд нь авсан нэгэн гэрэл зураг дээр Гагарин хүүхдэрхүү цайлган, ихэд хөхүүн баяртайгаар инээмсэглэн гарсан байдаг. Чухам энэ дүр төрхөөрөө тэрээр дэлхийн олон нийтийн сэтгэл зүрхэнд хоногшсон бөгөөд тухайн үед бараг л “Гагарины инээмсэглэл” гэдэг нэр томъёо гарах шахаж байлаа.

Нэр алдрыг авч явах хэцүү

Энэ үеэс түүний суу алдрыг магтан дуулах их аян эхэлсэн юм. Гагарины нислэг сансар судлалын түүхийн шинэ үеийг эхлүүлсэн үнэхээр агуу үйл явдал байсантай хэн ч маргахгүй. Гэвч хажуугаар нь ЗХУ, социализмыг “рекламдах” ажил давхар өрнөжээ. “Чухамдаа зөвлөлтийн иргэн сансарт анх ниссэн нь санамсаргүй зүйл биш”, “Гагцхүү Октябрийн ялгуусан их хувьсгал л жирийн тариачны хүүг сансрын өндөрт гаргалаа” гэх зэргээр сурталдах нь хэрээс хэтэрч, Гагарины гавьяа, намтар түүхийг элдэв хиймэл зүйлээр хачирлан түүнийг амьд хүн гэхээсээ илүү домог болгон хувиргах дөхсөн нь харамсалтай.

Сансарт ниссэний хоёр долоо хоногийн дараачаас Гагарины гадаад орнуудаар хийх айлчлал эхлэв. Түрүүхэнд нь түүний албан ёсны намтрыг “сайжруулж”, төгс төгөлдөр болгосон байлаа. Одоо гадаадын сурвалжлагчид болон олон түмний тавьсан асуултад ямар янзаар хариулах, зөвлөлтийн шинжлэх ухаан техникийн ололт, социализмын давуу талыг хэрхэн сурталчлах тухай нарийн чанд зааварчилга түүнд өгчээ. Тухайлбал, “Би орос, энэтхэг, америк гээд олон үндэстний төлөөллөөс бүрдсэн багтай сансрын хөлгөөр нисэхийг хүсдэг. Даанч энэ нь одоохондоо мөрөөдөл төдий юм даа” гэхчилэн ярина. Ухаандаа сансарт ниснэ гэдэг орос хүний хувьд бодит зүйл болчихоод байхад бусдад нь, ялангуяа америкчуудад мөрөөдөл хэвээр байгааг эвтэйхэн дуулгачихаж байгаа хэрэг. Дээр нь Москвагийн бүх албан байгууллага, их дээд болон дунд сургуулиуд дээр түүнтэй уулзалт хийх гэж залхаана. Ямар сайндаа “Нислэгийн үед хамгийн хүндрэлтэй нь юу байв?” гэсэн асуултад эхэндээ, “Жингүйдэлд орох, жингүйдлээс гарах үе” гэж хариулдаг байснаа сүүл рүүгээ “Энэ алдар хүндийг авч явах л хэцүү дээ” гэдэг болохов дээ.

Нам, засгийн хайр хишиг

1960-аад оны эхээр Никита Сергеевич Хрущёв ЗХУКН-ын Төв хорооны Нэгдүгээр нарийн бичгийн дарга, ЗСБНХУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн даргаар ажиллаж байв. Гагариныг сансарт ниссэний маргааш (13-нд) нам, төрийн дээд удирдлага түүнийг хэрхэн шагнаж урамшуулах тухай асуудлыг хэлэлцжээ. Сансрын анхны нисэгч дэлхий дахинаа нэрд гарч, ЗХУ-ын нэр нүүр болох нь гарцаагүй тул одон медаль, цол хэргэмээс гадна бас ахуй хангамж талаас нь харж үзэх шаардлага зайлшгүй тулгарав. Иймд Сайд нарын Зөвлөл мөн өдрийн хуралдаанаараа Гагаринд 15.000 рублийн мөнгөн шагнал олгохоор шийдсэн байна. Тэр үед ЗХУ-д сурч байсан монгол оюутнууд 60 рублийн тэтгэлэг авч байсан гээд бодоход энэ нь 250 монгол оюутны нэг сарын цалин юм.

Дөрөвдүгээр сарын 18-нд засгийн газар дахин хуралдаж Гагаринд өгөх “бэлэг”-ийн хэмжээг тогтоов. Хуралдааны шийдвэрийн дагуу түүнд “Волга” маркийн авто машинаас гадна гал тогоо, зочны, хүүхдийн болон ажлын өрөө бүхий иж бүрэн тохижилттой орон сууц олгохоор боллоо. “Иж бүрэн” гэдэгт зурагт радио, хүлээн авагч, хөргөгч, угаалгын машин, тоос сорогч, хивснээс өгсүүлээд ор дэрний цагаан хэрэглэл хүртэл орно. Мэдээж тэр үедээ л хамгийн шилдэг сайн загварын, үнэтэй эдлэлүүдийг улс авч өгсөн аж. Тэр байтугай зочны өрөөнд нь шинэхэн төгөлдөр хуур оруулан тавьжээ. Юрий, түүний эхнэр хоёр тоглож чаддаг эсэх нь хамаагүй, гол нь зөвлөлтийн нэр цуутай залуу гэр бүл төгөлдөр хуургүй байвал соёлгүй муухай зүйл болно. Өрөөнд буй хувцасны том шүүгээг нээн үзвэл дотроос нь гурван пальто, хоёр хослол (пиджак, костюм), хоёрын зэрэг хос гутал, хоёр бүрх малгай, зургаан цагаан цамц, зургаан хос богино оймс, мөн дотуур хувцасны иж бүрдэл зургаа, хамрын алчуур арван хоёр ширхэг, зургаан зангиа, нэг хос бээлий, албаны болон ёслолын дүрэмт хувцас тус бүр нэг гарч ирлээ. Эхнэрт нь гурван пальто, гурван даашинз, гоёлд зориулсан бололтой хар өнгийн нэг хослол, гурван хос гутал, хоёр цүнх, хоёр хос бээлий, хоёр цамц, мөн хоёр охинд нь хэд хэдэн хүүхэлдэй, баахан тоглоом бэлджээ. Валентина Гагарина авхай өдгөө ч “оддын хотхон”-доо амьдарсаар буй. Смоленск хотын ойролцоох жижигхэн тосгонд амьдардаг эцэг, эх хоёрт нь бас нам төрийн хайр хишиг хүртээж, гурван өрөөтэй сууцны жижгэвтэр байшин, угаалгын бүрэн тоноглолын хамт хүлээлгэн өгчээ.

Сүүлчийн “нууц”

Юрий Гагарин цэргийн нисэх онгоцоор сургуулийн нислэг үйлдэж байгаад 1968 оны гуравдугаар сарын 27-ны өдөр осолдож харамсалтайгаар амь үрэгдсэн юм. Ослын шалтгааныг тухайн үедээ “Гадны янз бүрийн хүчин зүйлийн нөлөө давхацсан нь золгүй байдалд хүргэсэн” гэсэн ойлгомжгүй ганцхан өгүүлбэрээр илэрхийлээд бодит байдлыг тас нуусан юм. Аливаа нууц зүйл сэжиг таамгийг, сэжиг таамаг нь цуурхлыг дагуулдаг. Нэгэнт үнэнийг мэдэх боломжгүйгээс Гагарины үхлийн талаар “Сансарт ниссэнээсээ хойш архинд орсон учир согтуугаар онгоц жолоодож явсан”, “Хэвлэл мэдээллийнхнээс залхахдаа осолдсон хэмээх худал зар тараасан” гэх мэтийн өч төчнөөн цуурхал дэгджээ. Түүнтэй цуг Нислэгийн сургуулийн төвийн дарга, туршлагатай нисэгч Владимир Серегин нисч явсан юм байж. Тиймээс “Гагарины хоёрдугаар нисэгч нь Серегин, тэр хоёрт атаархахдаа зориуд осолдуулсан” гэсэн бас нэг цуурхал гарсны дээр “Гагарины нэр хүнд зөвлөлтийн дарга нарынхаас давсан учир намын тэргүүн Брежнев түүнийг хорлуулжээ” гэх эвгүй яриа ч дуулдах болсон байна. Мөн “Гагариныг харь гаригийнхан олзолсон” гэдэг үг нэлээд газар аваад байсныг манай монголчууд ч мэднэ.

Тухайн үедээ ослын шалтгааныг тогтоох улсын комиссын бүрэлдэхүүнд орж явсан цэргийн мэргэжилтнүүд 40 жилийн дараа буюу 2008 онд жинхэнэ шалтгааныг нь олон нийтэд дэлгэжээ. Тэр болтол үүнийг “улсын өндөр зэрэглэлийн нууц” хэмээн хав дарж байсан аж. Осол болсон өдөр Гагарины жолоодсон “МиГ-15”-аас гадна дуунаас хурдан хэд хэдэн цэргийн нисэх онгоц агаарт сургуулилж байжээ. Тэдний нэг нь Гагариныхтай тун ойрхон зөрөн өнгөрөхөд онгоц тийрэлтийн хүчинд цохиулан доош унажээ. Чөлөөт уналт байлдааны онгоцны хувьд ердийн зүйл боловч Гагарины багш Серегин тооцоо алдаж онгоцоо тогтоож амжилгүй газар мөргүүлсэн байна. “Дахиад хоёрхон секундын хугацаа л байсан бол онгоцыг тогтвортой байрлалд оруулж болох байсан” гэж мэргэжилтнүүд ярьсан байдаг.

Гагаринтай холбоотой энэ бүх “төрийн нууц”-ыг өнөөгийн өндөрлөгөөс эргэн харахад тэр үеийн социализмын хэнээрхэл, нэрэлхүү зан л байсан болохоос юуных нь нууц байх вэ. Тэдгээрийг ил болголоо гээд дэлхийн анхны сансрын нисэгч, Оросын энгийн даруу атлаа эр зоригт хөвүүн Юрий Алексеевич Гагарины нэр алдарт өчүүхэн төдий ч сэв суухгүй нь лавтай