Хэд хоногийн өмнө нэг танил ахтайгаа тааралдлаа. Үндэсний аюулгүй байдлын чиглэлээр олон жил ажилласан

манай урдаа барьдаг судлаачдын нэг байгаа юм.

Улс төр, аюулгүй байдал түүхийн сэдвүүдээр нийтлэл бичиж байхад минь үнэтэй зөвлөлгөөгөө харамгүй өгсөөр ирсэн түшиг, тулхтай эрдэмтэн. Галсанжамц ах маань энэ жил тэтгэвэртээ гарсан хэдий ч зүгээр сууж чадалгүй бас л нэг байгууллагад ажиллаж байгаа гэнэ. Хэд хоногийн өмнө Дорнод руу яваад ирсэн тухайгаа хуучлав. Нутагтаа очиж байгаагаа ихэд бэлэгшээн урам зоригоор дүүрэн хөлгийн жолоо мушгижээ. Харин явж ирснийхээ дараа сэтгэл нь шаналах болсон шалтгаанаа надад ярьж энэ талаар олон нийтэд дуулгаж өгөхийг хүссэн юм. Элдэв засваргүйгээр түүний ярьсныг толилуулъя.

“Одоо 75-тай ах маань гавъяат багш цолоор шагнуулаад түүнийг нь тэмдэглэхээр ах, эгч нартайгаа хамт нутаг яваад ирлээ. Миний ах Б.Жаргал гэж бүх насаараа математикийн багш хийсэн ховор хүн бий. Тэтгэвэрт гарсан хүнд гавъяат цол олгохгүй гэсэн шалтгаанаар олон жил дарж байгаад нутгийн зоны хүсэлтээр энэ жилийн наадмаар төрийн хишиг хүртсэн юм. Нутгийнхан маань андахгүй сайн мэддэг. Нэг үйл явдлыг дурдахад, ах маань энэ жил 75 настай мөртлөө Дорнодын Баян-Уулаас Хэнтийн Норовлин уруу 100 гаруй км газрыг дугуйгаар туулаад ирсэн байгаа юм даа. Хүнд хэлэхэд үнэмшмээргүй. Одоо хүртэл хүүхдүүдэд гэрээр хичээл заана, шалгалтанд бэлдүүлнэ. Түүнийгээ үүрэг гэж ойлгоно. Зав чөлөөгөөрөө тоо бодно. Малаа хариулж яваад бэлчээрт тоогоо бодож суусаар сүргээсээ хоцорч, хээрийн боохойд хонио ноолуулж байсан удаатай.

Ингээд Дорнодын Дашбалбар, Баян-Уул сумдаар очив оо. Халхчуудын хэлдгээр, ажилтай, арчаатай гэгддэг хоёр сум шүү дээ. Яах вэ, ажилсаг хэвээр байна. Ногоо, жимс тарьж түүнийгээ боловсруулж, Монголд хаана ч байхгүй амтлаг талхаа өөрсдөө гэрийн нөхцөлд барьж, сүүгээ машиндаж зөөхийгээ идээд сайхан байна лээ. Дашбалбар сум бол миний төрсөн нутаг.


 
Ер нь энэ жил Дорнодод нэлээд орой зун болж, ногоо хожуу ургасан ч хангай дэлхий өнгө өнгөөр алаглан үнэхээр сайхан зун болж байна. Дөрөв, таван жилийн дараа нутгаараа очиход нутгийн зоны амьдрал өөдөө, амьжиргаа нь сайжирсан олон нааштай төрх харагдах нь таатай сэтгэгдэл төрүүллээ. Урьд нь жийп машинтай очиход хүмүүс сонирхоод байдаг байсан бол одоо өөрсдөө хуучин ч гэсэн жийп авч унадаг болж. Ямар ч айлд орсон шинэ ногоотой, ургацынхаа дээжээс даршлаад эхэлчихсэн байна билээ. Харин жимсээ хураах цаг арай болоогүй, хадландаа ч арай гараагүй байсан. Дээр хэлсэн дээ, буриадууд талхаа бариад, зөөхийгөө буцалгаж иддэг хэвээр байна гэж. Намайг бага байхад манайхан зөөхийгээ машиндаад түүхийгээр нь иддэг байж билээ. Одоо заавал буцалгаж иддэг болжээ. Хэдийгээр ардчиллын жилүүдэд олон сайхан уламжлал, ёс зүйн хэм хэмжээ алдсан ч ямар ч байсан бруцеллёз өвчнөөс сэргийлэхийн тулд буцалгадаг журам хэвшүүлж чадсан нь сэтгэлд үлдсэн сайхан дурсамжуудын нэг боллоо. Дашбалбарын буриадууд Баян-Уулчуудаас арай арчаатай, амьжиргаа дээртэй санагдсан.

Харин Баян-Уулд арай өөр, нөгөө гайтай 21 000-ыг тараадаг өдөр таарснаас болсон ч байж магад, сэтгэл өвдмөөр дүр зураг үлдлээ. Тэнд юу болсон гэж санана. Нэг сумынхан тэр чигээрээ согтуу, хөгшин залуугүй шавар шороонд хутгалдаад хэвтэж байх юм. Үнэхээр нүд хальтирам аймаар, ёстой үндэсний хэмжээний гамшиг гэж үүнийг л хэлэх байх. Хүүхэд, залуучууд тэр чигээрээ согтуу. Тэдний үр удам яагаад ч эрүүл өсөх арга алга. Тэгээд тэр нь цаашдаа хэдэн үе уламжлагдана шүү дээ. Монгол синдром гэж нэрлэгддэг Дауны өвчин яваандаа үнэхээр Монголынх болох гээд байна шүү. Ерөнхийдөө энэ өвчний шинж төрх нь ойр болоод л би тэгж хэллээ. Хүүхдүүд нь арай ч 10 жилийнх биш байх. Гэхдээ над шиг настай хүнд бол нялхаараа амьтад харагдана лээ. 20 орчим насных гэж хэлж болох ч ер нь бүх насныхан нь архинд живсэн гэхэд хилсдэхгүй.

Хөдөөгийнхөн нэг их сүр бадруулж, зарим хүн нь огт тэмдэглээд байдаггүй төрсөн өдөр гээч баярыг алгасахгүй тэмдэглэдэг болж. Дээр нь аймаг, сумын болон аль нэг байгууллагын ой тасардаггүй бололтой юм. Бас ургийн баяр гэж тэмдэглэдэг нэг заншил тогтож. Архи уух шалтаг болгож байгаа нь тэр биз. Бүр аймаг, хотоос хүмүүс ирж тэмдэглэдэг гэнэ. Ургийн баяр гэдэг нь нэг овог, угсааныхан цуглаж "архидах"-ыг хэлээд байгаа гэж ойлгож болно. Дашбалбарт, бусад газар ч адил байх, овоо тахина гэж бас нэг "арга хэмжээ"-г өргөн дэлгэр зохиох болсон байна. Буриадын Хорийн 11 эцгийн омог бий. Энэ 11 омгийн төлөөлөл жил бүр ээлжилж овоогоо тахиж байх журамтай болжээ. Нутгийн шүтээнийг цэвэр ариун байлгах үүднээс уламжлалаа хадгалахыг оролдож байгаа нь зүйтэй мэт. Гэвч уламжлалаа архиар харлуулаад байгаа нь харин зүйд хэр нийцэх бол.

Би ер нь энэ 21 000-ыг эрс эсэргүүцдэг хүний нэг. Ажилгүйдэл, ядуурал ихтэй гэгддэг манай улсын зарим иргэнд тусаа өгч байгаа зүйл байж болох юм. Тэрийг бол би үгүйсгэхгүй. Гагцхүү энэ мөнгийг улс төрийн зорилгоор хавтгайруулан олгож нийгмийн баялгийг архидалт болгон хувиргаж байгааг би буруушаадаг юм. Халамж хэрэгтэй давхаргад зорилго, чиглэлтэй, ядуучуудын амьдралд дэм болох агуулгаар олгосон бол үр өгөөж нь мэдээж дээр. Мөнгөний сонгууль, нам хоорондын тэнэг өрсөлдөөн, алсын хараагүй харалган улс төрчдийн дахин сонгогдохыг горилж, сонгогчдыг худалдан авах зорилгоор хийсэн заваан ажил бол энэ бэлэн мөнгө тарааж эхэлсэн явдал мөнөөс мөн. Бүр хамгийн тэнэг амлалт нь нөгөө гэрлэлтийн мөнгө гэгддэг 500 мянган төгрөг байсан гэж би боддог.

Нутагтаа очоод ирсэн тэр цаг мөчөөс эхлэн дотор юм бугшаад болдоггүй, сэтгэл их хэцүү байна. Сонин, зурагт тэргүүтнээс хавтгайруулан олгож эхэлсэн халамжийн уршгаар залуус архинд живж байна гэх утгатай мэдээлэл үзэж, сонсоод шагширч суудаг байлаа. Гэтэл бүр нүдээрээ хараад ирсэн чинь юун шагширах, тэрнээс илүүтэйгээр сэтгэл минь өвдөж байна. Одоо яавал дээр вэ.


 
Хайран сайхан залуус минь. Ер нь тэднийг архин далайд живүүлэх бодлогыг манай улстөрчид санаатайгаар явуулж байна гэж би шууд хэлнэ. Тэд ямар санаа агуулж ийм харалган, ухвар мөчид, хүн ардынхаа эрүүл мэндийг сүйтгэсэн, улс орны аюулгүй байдалд харанга дэлдүүлсэн бодлого явуулж байгаа юм бол. Энэ хэний эрх ашиг вэ. Ирээдүйг авч явах хүмүүс маань шалбаагт согтуу хэвтэж байхад хөгшчүүл бид чинь урт наслахын төлөө тэмцэхээс аргагүйд хүрлээ. Харсаар байтал эх оронд маань эрүүл залуус үлдэхгүй нь бололтой...

Хол явсан хүнээс сонин дуул гэдэг. Гэтэл чамд муухай зүйл баахан ярьчихлаа. Одоо гэрэл, гэгээтэй нэг сайхан дурсамжаа ярьж өгье.

Баян-Уулаас буцах замдаа Хэнтийн Норовлин сумаар дайрдаг юм байна. Замд түр саатаад цай уунгаа чилээгээ гаргаж байх зуур нэлээд хэдэн хонь туусан морьтой залуу ойрхонуур өнгөрөхөөр нь дуудаж хэдэн үг солив. Хөдөөнийхөн хонио мориор эргүүлэхээ болиод удаж байгаа шүү дээ. Мотоциклоо паржигнуулаад л малаа хөөж яваа харагддаг. Тиймээс мориор хонио хариулж яваа залууг хараад сайхан санагдаж, сайшаан сонирхлоо. Тэгтэл тэр тууж явсан хонь нь "хонь" биш гэнэ. Энэ жилийн эрт төллүүлсэн хурга ажээ. Наадмаар 22-ын товчоонд тууж авчирдаг туранхай төлөгнүүдийн хажууд тэр хурганууд бараг нас гүйцсэн эр хонины дайтай харагдаж байгаа юм чинь. Тэгээд ярилцлаа. Тэгсэн тэр залуу нутгийн мянгат малчны хүргэн гэнэ. Тэр өдөр хурга хариулах ээлжтэй юм байж. Тэдний хонин сүргийг хартал, ямаа тун цөөхөн байгаа нь нүдэнд онцгой тусч харагдана лээ. Ер нь тэр хавийн айлууд ялгаагүй, ямаа цөөтэй юм билээ. Ямаа цөөтэй байна гэдэг чинь сүргийн бүтцээ зөв барих уламжлалт зарчмаа баримталж байна гэсэн үг. Мөн хургаа эрт төллүүлж байна. Мотоциклоор бус мориор хариулж байна. Энэ мэт уламжлал, ардын ёс журам алдаагүй байгаа нь ажиглагдаж тун таатай сэтгэгдэл төрүүлсэн юм.

Тэгж байтал жаахан охин сундалласан 50 гаруй насны эрэгтэй хүрч ирэв. Мэнд усаа мэдэж хаа хүрч яваагаа учирлан яриа өдүүлж, цай, чихэр болж байгаад нөгөө эрийг тэр мянгат малчин өөрөө гэдгийг мэдлээ. Алдар нэрийг нь асуусан хэрнээ одоо мартчихаж. Эвгүй юм боллоо. Ингээд сайхан монгол ёсоо бодоод, мөн замд таарсан хүнээ хүндлэн идээний дээж архи хундаглаад барьтал дөнгөж амсаад буцааж байна. Архи огт уудаггүй гэнэ. Би бүр эвэртэй туулай үзсэний дайтай юм болов. Гайхаад бардаггүй. Ойрхон зэргэлдээ суманд эрүүл хүн олдохгүй байхад Норовлинд таарсан анхны хүн архи уудаггүй. Тэр хооронд түрүүчийн хургачин залуу босоод яваад өглөө. Хадам аав нь ирэхээр ёсыг дагаад явлаа гэж ойлгогдоно лээ. Бас нэг нэмэх үзүүлэлт.

Уул нь намайг анхааралтай сонсох хүн бий гэдгээ санасан бол үзсэн харснаа цэгцтэй, хүн харын нэр устай тогтоож, тэмдэглэл, фото татаж ирдэг байж дээ гэж одоо харамсаж сууна.

Буриад зон маань эрээнтэй, бараантай, гэрэлтэй, сүүдэртэй амьдралыг туулж явна. Ер өмнө нь ч тийм л байсан. Тухайлбал, манай буриадууд мөрийтэй тоглоомд дурладаг гэдгээрээ их алдартай зон. Гэрэл гэгээтэй амьдралд нь тэр л муу зуршил хар сүүдэр татуулдаг байсан юм.

Миний хамгийн том ах бас Дашбалбарт насаараа багш байгаад хэдэн жилийн өмнө бурхан болов. Сургуулийн багш болохоор сумынхан бүгд л цуглаж хөдөөлүүлээд, цагаалцгаалаа. Тэр үеэр 2 гэр барьсан юм даг. Тэгсэн бэргэн эгч маань хүүхдүүдэд нэг гэрээ суллахыг шаардаж байна. Сул гэрээр яах гэж байгааг сонирхоход “Манайхан нэг цуглахаараа жаахан карталдаж байгаад тардаг юм” гэлээ. Ёстой гайхмаар. Өөр цаг үед бол яая гэхсэн. Тоглох цаг хэдийд ч олдох байлтай. Гэтэл буяны ажилд явахдаа тэд өвөртөө хөзөртэйгээ явдаг байна шүү. Тэгээд нэг гэрт хэдэн гал болж мөрийтэй муушикдаж байгаад тарцгаана билээ. Би өөрийн нүдээр тийм байдлыг харсан гэхэд хүн үнэмшдэггүй юм. Мөрийтэй тоглоом бараг амьдралын хэв маяг нь болчихсон байв.

Өмнө нь энэ явдлыг үнэн сэтгэлээсээ жигшин хүлээн авдаг байсан бол хачирхалтай нь, нутагтаа сая очоод нүд хальтирам зүйлсийг үзээд ирсний дараагаар энэ бол юу ч биш гэж бодогдох боллоо. Архи хэмээх бузар зүйлээс ямар ч байсан дээр юм биш үү гэж бодож үзлээ. Буриад зон маань бас нэг сүүдэртэй түүхийг туулж явна гэхээс сэтгэл минь шимширч сууна.

Их хотын нүргээн, бухимдал, замын түгжрэлээс холдон хөдөө талын уушиг зүсэм өглөөний цэнгэг агаараар амьгалж, өргөн уудам талаар дуу аялан давхих сайхан сан. Хамаг стресс тайлагдан ёстой л эзгүй хээрийн жаргалыг амсч явах сайхаан. Тэр тусмаа төрсөн нутагтаа очиж өсч бойжсон нуга, тоонот дээрээ хөрвөөн нутгийнхаа шүтээн ууланд мөргөн сэржим өргөөд, Улз голынхоо уснаас амсч ирэхэд хэдэн насаар залуужсан сэтгэгдэл мэддрэгддэг нь юутай үнэн. Нэгэн цагт энэ мэдрэмждээ уярахдаа би
Унасан газрын минь уул толгод татах хүчтэй
Угаасан усны минь ариун дусал эмийн шидтэй
Ухаант багшийн минь эдмийн сургаал номын авшигтай
Уяран санах аав ээж минь бурхан дүртэй хэмээн дөрвөн мөртийг зохиож байлаа.

Гэтэл сая очоод ирэхдээ эсрэгээрээ хэдэн насаар хөгшрөөд ирэх шиг л боллоо.

За, за дүү хүүгээ нэлээд чилээчихлээ. Дотроо бугшаад байсан зүйлээ гаргаж, сэтгэл онгойх шиг боллоо. Урьд ингэж нэг амьсгаагаар бодож санаснаа дэлгэж байгаагүй санагдана. Тэвчээртэй сонссонд гялайлаа” хэмээгээд гар бариад яваад өгөв. Харсаар байтал сэтгэлийн буглаа нь арилаагүй нь илт байлаа...

Б.Уянга http://uynaa.wordpress.com/