МҮХАҮТ-ын дарга, Монгол Улсын гавьяат эдийн засагч С.Дэмбэрэлтэй ярилцлаа.

-Таны удирдаж яваа МҮХАҮТ-ын үйл ажиллагааны талаар эхлээд сонирхоё?
-Дэлхийд худалдааны чиглэлийн арван мянга орчим танхим байдаг. Танхимууд нэгд, хамгаалах, хоёрт, дэмжин урамшуулах гэсэн үндсэн хоёр чиг үүрэгтэй. Үүнийг түүхэн үүрэг ч гэж үздэг.
-Бизнесийг дэмжих гэдэг ойлгомжтой. Харин юунаас хамгаалах гэж?
-Дэмжинэ гэдэг Танхимд нэгдсэн болон нэгдээгүй бизнес эрхлэгчдийн нийтлэг эрх ашгийг эрхлэн хамгаалах, эсвэл дэмжин урамшуулах явдал юм. Бизнесийг төрөл бүрийн хэлбэрээр дэмжих гэдэг нь мэдээлэл сургалт төдийгүй бизнесийн үйл ажиллагааг хөгжихөд шаардлагатай бүхий л талаар дэмжинэ гэсэн үг. Түүх сөхвөл 1870-аад оны үед Парисийн коммун гэдэг шиг Парист Худалдаа аж үйлдвэрийн танхим үүссэн юм. Капитализм хөгжихийн хэрээр бизнес эрхлэгчид өөрсдийнхөө эрх ашгийн төлөө төр, засагтай харьцахын тулд түүнийгээ хамгаалах шаардлага аяндаа урган гарсан. Энэ чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг арван мянган Танхимыг нэгтгэн удирддаг олон улсын худалдааны Дэлхийн танхимуудын холбоо гэдэг байгууллага Парист байрладаг. Гишүүнчлэл нь харилцан адилгүй, зайлшгүй буюу сайн дурын байдаг юм. Энэ бүхнээсээ улбаалаад хагас сайн дурын, хагас зайлшгүй гэсэн хэлбэрүүд гарсан.
Манай улсад анх 1960 онд Ю.Цэдэнбал гуайн гарын үсэгтэйгээр Танхим байгуулагдсан юм. Энэ нь социализмын үед Гадаад худалдааны яамны олон улсын үзэсгэлэн яармагт оролцох, капиталист ертөнцтэй харилцах нэг цонх нь болж байсан юм билээ. Тухайн үед олон улсын танхимууд мөн л ажиллаж байсан. 1995 онд МҮХАҮТ-ын тухай хууль батлагдаж, жинхэнэ утгаараа Худалдаа аж үйлдвэрийн танхим байгуулагдан Засгийн газрын бус бүтэцтэй бизнесийн төлөөллийн гол байгууллага болон өнөөг хүртэл үйл ажиллагаагаа явуулж ирлээ. МҮХАҮТ бараг бүх аймагт салбартай, гурван мянга орчим гишүүнтэй. ДНБ-ний 70 гаруй хувийг үйлдвэрлэдэг хувийн хэвшлийн гол төлөөлөгч нь манай гишүүд. Бид сайн дурын гишүүнчлэлтэй болохоор гишүүн элсүүлэх гэж хөөцөлдөггүй. Манай гол зарчим бол сайн ажиллавал тэртээ тэргүй чамайг тойроод хүрээлээд ирнэ гэсэн зарчимтай. Олон улсын хэмжээнд бол маш сайн хулээн зөвшөөрөгдсөн, дэлхийн топ 20 танхимын нэг юм. Олон улсын хэд хэдэн байгууллагын шагналтай. Монгол Улсын хувийн хэвшлийг бүрэн илэрхийлж Монголын гадаад худалдаа эдийн засгийн харилцааг илэрхийлэхэд хамгийн гол үүрэгтэй оролцдог. Нийгэмд ч гэсэн Танхимын тухай ойлголт улам бүр тархаж байна. Танхим Монгол Улсад олон бодлогын санаачлагч нь байсныг хэлэхгүй өнгөрч болохгүй. 1997 оноос хойшхи “Бизнесийн орчин” гэсэн хэллэгээс эхлээд “Сайн засаглал”, “Компанийн нийгмийн хариуцлага”, “Бизнесийн орчны шинэтгэл”, “Ногоон эдийн засаг” гээд дандаа л танхимын автортай зүйлүүд гарлаа. Нэг талаас хэлбэл МҮХАҮТ хувийн хэвшлийн Think tank гэж хэлж болно. Өөрөөр хэлбэл, бизнесийн эрх ашгийг илэрхийлнэ гэдэг нь зүгээр нэг гомдлыг илэрхийлнэ гэсэн үг биш юм. Шинжлэх ухааны үндэслэлтэй бодлогын ямар орчин, ямар шинэтгэл хийвэл энэ улсын эдийн засаг хөгжих вэ гэдгийг хувийн хэвшлийн зүгээс санал болгож байдаг. Ийм л институци юм. Жишээлбэл, төрийн захиргааны реформ гэж ярьдаг. Захиргааны реформыг зохицуулалтын реформын нэг хэсэг гэж би ойлгодог. Төр түүхийн бүхий л үедээ зах зээлтэй дандаа нэгнийгээ хайж баланслах гэж оролдож иржээ. Үүнээсээ болоод эдийн засгийн маш олон үзэл бодол үүссэн. 1990 оноос хойшхи Монголын түүхийг харахаар нэг хэсэг дан зах зээлийг шүтэх хандлага гарч ирснээ, гэнэт төр хэрэгтэй юм байна гээд хошуурсан байдаг. Энэ нь үнэндээ төр, зах зээл хоёрын балансыг олох гэсэн он жилүүд байлаа гэж хэлж болно. Танхим хувийн хэвшлийнхэн дотор ажиллаж, зах зээлийн гол судсыг нь мэдэрч байдаг байгууллагын хувьд зах зээлийг их өмөөрдөг. Тиймээс зах зээлд итгэх, зах зээлийн бүрэн хүч чадлыг гарга гэж төр, засагт хэлдэг.
-Жишээлбэл? Яг юун дээр хэлж ирэв?
-Хамгийн энгийнээр хэлбэл инфляци болонгуут л учир зүггүй хэдэн үйлдвэрүүдийг гурилын үнэ өсгөлөө гэхээсээ илүү нийлүүлэлтийн гинжин хэлхээнд явагдаж байгаа бүх үйл явцад дүгнэлт хийж, замынх нь зургийг гаргаж, хүчин зүйл бүрээр нь анализ хийж, энэ инфляци гэдэг чинь ийм байдлаар өсч байна гэж илүү сайн хардаг. Ер нь хувийн хэвшил болон төр, засгийн харилцах үндсэн арга нь “давс ба сахар” гэсэн хоёр арга л байна даа. Төрийн сайн юмыг бид дэмжинэ. Урам дэм өгнө. Жишээлбэл, сайн засаглалыг сайн хийж байгаа төрийн байгууллагуудыг бид шагнаж урамшуулна. Энэ тэр гээд... сахар мэт амттай аргууд бий. Гэтэл бас төр, засагт алдаатай муу зүйл их байна. Түүнийг нь хэлж ярихаас эхлээд шүүмжлэх гээд давс шиг гашуун зүйл бас бий. Үе үе гашуун давс амсуулна. Үе үе сайхан сахар шиг амттанг амсуулна. Төрийн саад, гох дэгээ болоод байгаа олон зүйл бий. Тиймээс бид авлига, хээл хахууль гээд яриад байгаа нь тэр. Мөн хүнд сурталын индекс гэдэг зүйлийг боловсруулж гаргалаа. Энэ нь дэлхийн туршлага боллоо. Олон улсын танхимууд өөр өөрийн онцлогт тохирсон ийм индекс боловсруулдаг.
-Зарим орны танхимууд их төрөлжиж хөгжсөн харагддаг. Жишээ нь, гар урчуудын, хөдөө аж ахуйн, Үйлдвэр худалдааны салбарын танхимууд гэх мэтээр. Үндэсний худалдаа аж үйлдвэрийн танхим нь түүнийг нэгтгэсэн шүхэр маягийн байгууллага байдаг. Манай улсад ийм шаардлага байна уу?
-Энэ их зөв асуулт. Тухайн орны эдийн засгийн түүхэн онцлогоос хамаараад байж болдог зүйл. Италид гар урчуудын танхим, Туркт хөрөнгийн зах нь хүртэл Танхимдаа орчихсон байдаг. Энэ нь тийм ч түүхэн хандлага биш л дээ. Зүгээр тухайн улс орны танхим хөгжсөн түүх. Манай улсын хувьд авч үзэхэд, Худалдаа, аж үйлдвэрийн гэсэн гол хоёр чиглэлээрээ л явж байна. Энд хөдөө аж ахуй байхгүй юм шиг санагдаж байгаа биз. Тэгвэл цаад утгаараа байж л байгаа юм. Газар тариалангийн салбар тэр чигээрээ үйлдвэрлэл, худалдааны чиглэлийн компаниуд болчихлоо. Тэд манайтай холбоотой. Орон нутагт байгаа манай салбаруудтай мянгат малчид холбогдож үйл ажиллагааг нь сонирхог гишүүн болж байна. Тэд өөрийн гэсэн арга, овсгоотой бүлэг хэсэг болоод байна. Мянгат малчдаар дамжуулан хөдөөгийн бизнесийн хөгжлийг харж ажиглаж болох нь. Би 1997 онд Танхимын дарга болоод “Мянгат малчдын зөвлөгөөн” хийж байсан. Тухайн үед мянгат малчид гэж ярьдаг ч үгүй байлаа. Үүнээс хойш “Улсын сайн малчин” гээд шагнал хүртэл бий болсон биз дээ. 2004, 2005 онд мянгат малчдад ажил олгогч гэсэн гэрчилгээ олгож эхэлснээр тэд хоёроос гурван ажлын байр бий болгож, өөрийн овсгоо самбаа зах зээлийн сэтгэлгээгээр туйлын их хөдөлмөр, хүч авьяасаа зориулаад тодорхой хэмжээний мал сүрэгтэй болж менежментээ сайн хийгэд явж байна. Энэ утгаараа дээрх үйл явц нь тодорхой баримт бөгөөд хөдөөгийн бизнесийн хөгжлийн нэг дүр төрх нь яах аргагүй л мянгат малчин өөрөө юм. Энэ үүднээсээ Танхимд гишүүнээр элсэх нөхцөл нь бүрдсэн байдаг.
Түүнчлэн танхим дээр салбар бүрийг хамарсан 40 гаруй зөвлөл ажилладагийг онцлох хэрэгтэй.  Үүний нэг нь Гар урчуудын зөвлөл юм. Сая Аялал жуулчлалын зөвлөл Монголын бүх аймгийн долоон гайхамшгийг нэрлэж газрын зурагт тэмдэглэн байршууллаа. Энэ нь аялал жуулчлалын үйл ажиллагаанд бодитой үр дүн өгнө гэдэгт итгэлтэй байна. Мөн манайд Зочид буудал, нийтийн хоолны зөвлөл гэж бий. Өнгөрсөн жил Монголд анх удаа “Ногоон навч” олгож эхэллээ. Монгол, Хятад хоёр л төр, засгаас үнэлгээ авсан буудлуудын тухай ярьдаг. Бусад оронд үүнийг янз бүрийн холбоод нь хийгээд явчихдаг.
-Төрийн ачааг үүрэлцэхэд хувийн хэвшлийг яаж ашиглавал зүйтэй вэ. Төр үүнийг хэр ашиглаж байна гэж Та боддог вэ?
-Том утгаар нь ярихад, хүн төрөлхтний засаглалын түүхийг аваад үзвэл “Би чадна” гэсэн үгээр илэрхийлсэн Засгийн газрын бодлого л байлаа шүү дээ. Бүх үеийн Засгийн газар XXI зууны эхэн үе хүртэл зах зээлийн жам, тэдний операторуудын дуу хоолойг сонсохоосоо илүүтэй бид энэ зах зээлийг зохицуулж байна, эдийн засгийг бид авч явж байна гэсэн хандлагатай байлаа. Харин XXI зууны эхнээс нэг үг гарч ирсэн нь олон улсын хэллэгээрээ PPP (Төр хувийн хэвшлийн түншлэл) юм. Орчин үед энэ үг хоёр хэлбэрээр хэрэглэгдэж байна. Нэг нь хөрөнгө оруулалтын шинэ хэлбэр. Концессийн тухай хууль гэж батлагдлаа. Эхлээд тэр замаа ч юс уу, тэр обьектоо барьчих, дараа нь үйл ажиллагаагаа явуулчих. Тэгээд төрд нь ч юм уу, олон нийтэд нь шилжүүлчих ч гэдэг юм уу ийм нэг төр- хувийн хэвшил хоёр хоорондоо сүлэлдэх үйл явц яваад байна. Нөгөө талаас бидний хамгийн их ярьж байгаа ард түмэн, иргэний нийгмийнхээ дуу хоолойг сонсож ардчиллынхаа зарчмыг хэрэгжүүлж чадахгүй байна. Иргэнийхээ дуу хоолойг сонсоод тэр хүмүүс нь өөрсдөө хүмүүсийн төлөө хийдэг явдал юм. XXI зууны эхэн үед утга агуулга нь нэлээд хүчтэй гарч ирлээ шүү дээ. Тэр нь төр хувийн хэвшлийн харилцан яриа түншлэлийн механизм юм. Төрийн ачааллаас үүрнэ гэдэгтэй санал нэг байна. Тйимээс эхлээд төрөөс асуух хэрэгтэй. “Төр та хэр зэрэг ачаалалтай байна вэ?”, “Та яагаад ийм их ачаалалтай байна?”, “Та үүрэх ёсгүй ачаа үүрсэн байна, энэ бол миний үүрэх ачаа” гэх мэтчилэн. Энэ ажлын чиглэлээр төрийн зарим чиг үүргийг ТББ-д шилжүүлье гэсэн болвч манайд нэг л  сайн явж өгөхгүй байна. Төр өөрт нь ашигтай байгаа ачаанаас салах дургүй байна гэсэн үг л дээ. Тиймээс энэ зөвхөн яриа төдий болоод байгаад юм. Бид өнгөрсөн жил бүх ассоциаци, бүх холбоодоос та юу хийж чадах вэ гэж асуугаад ийм ийм зүйлийг ингэж хийж чадна гэдэг санааг нь нэгтгэж ном болгоод төр, засагт барьсан. Одоо жил хагас болж байна. Удахгүй сонгууль боллоо. Гэтэл төрийн ачаанаас үүрэлцэнэ гэдэг туйлын зөв. Жишээлбэл, надад ЖДҮ-ийн чиглэлийн агентлаг, хөрөнгө оруулалтын агентлагийн функцүүдийг өгчихвөл илүү өртөг зардал багатай, үр дүнтэй менеженттэй аваад явчих боломж байна. Нөгөө талаас төрөл бүрийн засаглалын шийдвэр гарах түвшинд, үйл явцад ТББ-уудын төлөөллийг оролцуулсан зохион байгуулалтын хэлбэрүүд гарч ирж байна. Тухайлбал, яамны сайдын зөвлөлд манай төлөөлөл орох ч гэдэг юм уу. Саяхан Хөгжлийн банк байгуулагдлаа. Түүнд нь хувийн хэвшлийг төлөөлсөн бие даасан үл хамаарагч этгээд оруулахыг хуулиндаа заачихсан байгаа. Эсвэл хөдөлмөрийн зах зээлд хүний нөөцийн асуудал дээр ажил олгогчдыг төлөөлөөд манайх бусад холбоод суух жишээтэй. Аливаа үйл явц амжилттай болоход нөлөөлөх тун энгийн нэг зүйл бий. Тэр нь итгэл үнэмшил бөгөөд энэ нь манайд тэр болгон бүрэлдэхгүй байна. Засаглалын дээд түвшинд олон улсын байгууллага төсөл хөтөлбөрийн дэмжлэгтэй хийгдээд доошлох тусмаа саармагжаад замхраад үгүй болчихож байна. Тэгэхээр манайд төрийн ачааг үүрэлцэх анхан шатны үйл явц нь хийгдэж байгаа юм. Үүнийг засаглалын шинэ технологи гэж нэрлэдэг.
-Тэгэхээр Та өнгөрсөн онд Засгийн газартай хамтраад зохицуулалтын механизмыг боловсронгуй болгох чиглэлээр эрх зүйн орчныг сайжруулья, дүрэм журмыг багасгая, хууль тогтоомждоо цэвэрлэгээ хийе гээд “Бизнесийн орчныг шинэтгэх жил”-ийн хүрээнд нэлээд ажил хийсэн. Үүний үр дүн ер нь ямархуу байна вэ?
-Бизнесийн орчин гэдэг энэ томьёолол сүүлийн 15  жил Монголд хэрэглэгдэж байна. Энэ үг үнэндээ Дэлхийн банкны баруун гар болох Олон улсын санхүүгийн корпорацийн хэлдэг томьёолол юм. Энэ бол зоосны нэг тал нь юм шүү дээ. Нөгөө тал нь зохицуулалтын реформ. Дэлхийн банк манайхыг яаж үнэлдэг юм, хүний хөгжлөөрөө хэр зэрэг юм, авлигаараа хаахна нь явдаг юм, өрсөлдөх чадвар нь ямар юм, эдийн засгийн чадавхиараа хаахна нь байна гээд энэ олон индексүүдийг цуглуулсан. Засаглалын тархи руу нөлөөлөх механизм тэр бүр байхгүй шүү дээ. Тэгээд энэ бүхнийг цуглуулан нэгтгээд төр, засагт барьсан. Ичээх арга юм даа. Бид том том юм яриад байдаг. Тэгтэл олон улсын жишгээр нэг иймэрхүү л байранд тууж явна гэдгийг нь ойлгуулахыг хичээсэн. Ер нь манайд сүүлийн 20-иод жил яриад байгаа тулгамдчихсан тэр реформыг л өнгөрсөн жилийн тэрхүү ажлаар хийсэн дээ. Ингээд л дэлхийн түвшний индексийг нэг талд нь, нөгөө талд нь одоо байгаа түвшингээ тавьж байгаад Монголын засаглалын түүхэнд байхгүй сонин төлөвлөгөө гарлаа шүү дээ. Энэ төлөвлөгөө одоо хэрэгжих явц дундаа байна. 40 орчим хувьтай гэсэн үнэлгээтэй. Энэ үйл явц өөрөө үргэлжилж байна. Үр дүн нь зарим талаар харагдсан. Барилгын 144 гарын үсэг хоёр дахин буурсан, лицензүүдийн тоо мөн цөөрсөн. Хил, гааль дээр гардаг хүнд суртлууд арилсан гэх мэтчилэн эерэг зүйлүүд нэлээд бий. Яг одоо “Үхрийн сүүлэн дээр хутга” гэдэг бидний архаг алдаа давтагдсан. Хүнээс асуудаггүй дутагдал. Саяхандаа Тэмдэгтийн хураамжийн хууль гэж гаргаад л бөөн хэл аманд өртөж бухимдал үүсгээ биз дээ. Тэгээд одоо 2011 он бол яг энэ үйл явц үргэлжлэх ёстой. Удахгүй сонгууль болно. 2012 оноос өмнө нэлээд их зүйл хийж, ядаж 60, 70 хувь хүргэх учиртай. Үүнээс үүдээд Монголын дээр гаргасан индексүүд сайжрах хандлага харагдаж байгаа юм. Энэ реформын гол санаа нь философи утгаар нь аваад үзвэл төр зах зээл хоёрын хоорондын харьцаа юм. Дээр нь Монголын аль ч Засгийн газрын үед бичигдэж байгаагүй гуравхан өгүүлбэр орсон юм. Зохицуулалтын тэргүүчлэл гэсэн ойлголт нэр томьёо. Зохицуулалтын тэргүүчлэл гэдэг маань тэргүүлэх гэдэг үйлийн нэршил юм даа. Монгол оронд өнөөдөр зохицуулалт хийхэд хамгийн түрүүнд засаг оролцож байна. Гэтэл хамгийн түрүүнд зах зээл өөрөө зохицуулдаг. Зах зээл зохицуулж чадахгүй бүтэлгүйтвэл хоёр дахь арга нь “бараг зохицуулалт” юм. Энэ нь Танхим, салбарын ассоциаци гэх мэтчилэн өөр өөрийнхөө тухайд тодорхой зах зээлийг зохицуулах хууль биш ч биелэгдэх зөвлөмж юм шиг мөртлөө хэрэгжих ийм “бараг хууль” шахуу “бараг зохицуулалт”-уудыг гаргаж ирдэг. Бүр болохгүй бол Засгийн газар зохицуулна. Зохицуулахынхаа өмнө бие даасан комиссын өмнө Засгийн газар зохицуулна, ийм үр ашиг гарна, бүтэлгүйтэл болохгүй гэсэн амлалт өгдөг. Энэ арга нь зарим улс орнууд тухайлбал, Автрали, Шинэ Зеланд зэрэгт хэрэгжсэн шүү дээ.
Танхимын нэг мэдэгдэл дээр “Зах зээлд итгэцгээ” гэсэн үг бий. Зах зээлийнхээ бүрэн хүч чадлыг нээж илрүүлж чадаагүй мөртлөө төөрдөг. Хоёр зүйл дээр их төөрч байна. Үнэ гэдгийг А бүтээгдэхүүний үнэ, Б бүтээгдхүүний үнэ л гэж хардаг. Амьдрал дээр ийм л байдаг. Гэтэл зах зээл дээр А, Б бүтээгдхүүн сүлэлдээд харьцангуй үнийн систем бүрэлддэг. Үүнийг ойлгодоггүй. Энэ харьцангуй үнэ дээр л замын зургийг нь гаргаж, инфляци байна уу, зах зээлийн операторууд муу ажиллав уу, монопольчилол байна уу, үгсэн хуйвалдав уу, эсвэл Засгийн газрын гаргасан дүрэм, журам нь болсонгүй юу гэдгийг олон талаас нь бодож зохицуулалт хийе гэсэн санаа л даа. Эргээд харвал зах зээлд илүү итгэе л гэсэн үг.
-“Бизнесийн орчныг сайжруулах жил” тэгвэл танай санаачилга уу, аль эсвэл Засгийн газрын санаачилга байв уу?
-Би санаж байна. Ерөнхий сайд над руу утасдаад, Хүрэлбаатар сайдтай гурвалсан холбоогоор холбогдоод бид юу гэж нэрлэхээ ярилцсан. Манай санал бол “Бизнесийн орчны шинэтгэлийн жил” болгох байсан. Яагаад гэж асуусан л даа. Олон улсын хэмжээнд ингэж нэрлэдэг. Нөгөө талаар лоозон маягийн юм хиймээргүй байна гэдгээ хэлсэн юм. Бизнесийн хөгжлийн жил гэж нэрлэж болох байсан. Монгол хүний санаанд буух уу, бууна аа. Тэгээд л Бизнесийн орчны шинэтгэлийн жил гэсэн зорилт нь агуулгаа илэрхийлсэн нэртэй болгоод зарлагдсан. Хүмүүст их содон тусч, эхлэхдээ сонин эхэлсэн. Гол нь зарлахаас нь өмнө бид аль хэдийн ном болгоод тараачихсан байсан юм. Тэгэхээр энэ нь хүлээлтийг үүсгэж байна л даа. Хүлээлт үүсгэнэ гэдэг нь нийгэмд “за ийм юм болох нь” гэсэн хяналт ажиллаад эхэлдэг. Тэр талаас нь бодож хийсэн. Ер нь бид Бизнесийн орчны шинэтгэлийн жилийн үр дүнг “3+” гэж үнэлсэн. Энэ нь өөрөө үйл явц юм. Календарын нэг жилээр боддог зүйл биш. Манай нэг том дутагдал нь нэг юмыг зарлаад дараа жилийн нэг сарын нэгнээс ор тас мартчихдаг явдал. Ер нь сүүлийн үед залгамж халаа гэж ярих болсон шүү дээ. Бодлогын залгамж халаа гээд л... Эцсийн эцэст эдийн засгийн үйл явц гэдэг цаг хугацааны хувьд үргэлжилдэг.
-Чөлөөт бүс гэж Засгийн газар их ярилаа. Хашаа хайснаас цааш хэтэрсэнгүй олон жил боллоо. Танай Танхим үүнд хамаатай юу. Таны бодлыг сонсоё?
-1992 онд Д.Бямбасүрэн гуай “Монгол Улс тэр чигээрээ чөлөөт бүс байх ёстой” гэж хэлсэн. Дараа нь П.Жасрай гуайн Засгийн газар анх удаа 1994 онд Чөлөөт бүсийн тухай Засгийн газрын тогтоол гаргасан. Үүний дараа Чөлөөт бүсийн тухай хууль гарах гэж арваад жил,  байгуулах гэж арваад жил боллоо. Хашаа хайснаас цааш гарсангүй. Энэ талаар намайг үнэнийг ярихаар хүмүүс дургүйцдэг. Харсаар байтал улаан цайм юу ч хийгээгүй л байхгүй юу. Энэ хугацаанд Замын-Үүд дээр хэд хэдэн гаднын стратегийн хөрөнгө оруулагчид ирж тэдэнд хулхидууллаа. Улс орнуудын тухайд эдийн засаг нь хэр зэрэг чөлөөтэй байна гэдгээс шалтгаалаад зарим нь чөлөөт бүс байгуулдаггүй. Зарим улс орнууд улс орныхоо хөгжлийг урагшлуулах, эсвэл тодорхой секторийнхоо хөгжлийг түргэтгэх, шинэ технологи нэвтрүүлэх зэрэг янз бүрээр чөлөөт бүс байгуулдаг. Манайд чөлөөт бүсийн ажил явахгүй байгаа нь үнэндээ эхний жилүүдэд зөвхөн гаднын хөрөнгө оруулагчдад найдаж байсан явдал. Тэгээд стратегийн хөрөнгө оруулагч гээд гоё томьёолчихсон. Энэ хугацаанд Танхим Засгийн газарт хоёр удаа захиа бичсэн. Утга нь “Бид гадна, дотнын хөрөнгө оруулагчдыг дайчлаад, тэдний хүчийг ашиглаад менежментийг нь аваад явья” гэсэн юм.
Тэтгэл ямар хариу ирсэн гээч. Тэр үеийн Засгийн газрын ХЭГ-ын дарга байсан Сундуйн Батболд “Чөлөөт бүсийг танайд өгч болно. Даан ч эрх зүйн үндэс байхгүй” гэсэн хариу байсан. Эрх зүйн үндэс гэдэг нь юу байв. Чөлөөт бүсийн тухай хуульд “Чөлөөт бүсийн захиргаа энэ асуудлыг хариуцна” гэсэн байгаа юм. Ерөнхийдөө манай чөлөөт бүсэд хандах менежментийн систем нь муу учраас “чөлөөт бүс” гэсэн сайн зүйлийн нэрийг гутаачихсан.
1996-аас 1998 оны М.Энхсайханы Засгийн газрын үед Д.Бямбасүрэн гуайн концепци давтагдсан. Импортын тарифыг тэглэж байлаа шүү дээ. Тэгээд Оросын Ерөнхийлөгч, Хятадын Ерөнхий сайд хоёр руу “Бид импортын татвараа тэгэлчихлээ, одоо та нар хөрш орны хувьд бас харж үзээч, чөлөөт худалдаа хийе” гэж захиа бичиж байсан. Хариу нь Хятадаас “Бид та нар шиг л хөгжиж яваа орон. Тийм учраас тэр орныхоо хэмжээнд л явна” гэсэн бол Орос “Манайх танайхтай бүх тарифаа хоёр дахин багасгана. Тэгээд л болоо” гэсэн. Тэгэхээр бид үл бүтэх буюу гэнэн явсан байгаа юм. Эдийн засагт хандах хандлага маань чөлөөт бүсэд хандахаас арай өөр байгаад байсан. Ерөнхийдөө үүний явахгүй байгаа шалтгаан нь нэгд, хамгийн гол нь бид хувийн хэвшлийг дайчлан оруулж чадаагүй, муу менежмент хийсэн. Төр хувийн хэвшил хоёр хамтарч ажиллах ёстой байсан юм л даа. Одоо ямар сайндаа Алтанбулагийн болон Замын-Үүдийн хөрөнгө оруулагчдын чөлөөт бүс гээд байгуулсан л байна. Хөөрхий, тэнд газар авсан компаниуд л арга чарга хайж байгаа нь тэр шүү дээ. Тэд уулзах гээд л явна. Би үнэнийг хэлдэг болохоор дургүй байдаг. Чөлөөт бүс байна уу, хаана байна. Тиймээс нийгэмд ийм бодол төрүүлэх нь аргагүй. Уг нь чөлөөт бүс манайх шиг Хятад, Орос хоёртой залгаа ийм нөхцөлд хэрэгтэй. Чөлөөт худалдаа, чөлөөт либерал дэглэмийг тодорхой газар нутгийн хэмжээнд бий болгоод, ингэснээрээ бараа, хүний урсгалыг чөлөөтэй болгож өгсөнөөрөө улс орон нь тусгаарлагдах бус харин ч хождог юм. Чөлөөт бүсээс гадна улс орон бүхэлдээ хождог. Энэ чинь л олон улсын туршлага шүү дээ. Манайхан миний дээр хэлсэн зүйл дээр л алдаад байгаа юм.
-Тэгэхээр Та бол бизнес эрхлэгч, хувийн хэвшлийн төлөөлөл, төр бол төсөв гэдэг зүйлээр амь зууж байна. Төсөв алдагдалтай байна гэж их ярих болжээ. Энэ юунаас болж байна. Үүний цаадах үрэлгэн эдийн засгийг яавал багасгаж болох вэ?
-Манай Монголд төсвийн гарыг харахаас өөр арга алга. Ганц хөрөнгө оруулагч нь. Одоо л манайх төсвийн болон төсвийн хариуцлагын талаар хууль гаргаад эдийн засгийн үр ашгийг ярьж эхэлж байна.. Гэхдээ манайд энэ үйл явц нэлээд оройтож эхэлж байна л даа. Гэтэл улстөржсөн эдийн засаг бий болчихлоо. Өөрөөр хэлбэл, сонгуульжсан төсвийн мундаг мундаг төсөв төлөвлөгөө. 2008 онд амласан л юм чинь үүнийг заавал өгөх ёстой гэдэг чигийг барьдаг. Эргээд энэ нь эдийн засагт хараар нөлөөлж байна. Үүнийг бодох хэрэгтэй.  Бид XXI зуунд амьдарч байна шүү дээ. Тэр хүнийг биологийн талаас нь хараад тэжээмэл амьтан болгох гээд байх юм. Энэ чинь ямар зорилготой юм гэдэг асуултыг та нар төрд тавих ёстой. Үүнийг 50 хувь нь хүсч байна, бас 50 хувь нь хүсэхгүй байгаа. Хүмүүс үүний оронд ингэх нь дээр гэсэн альтернатив үзлээр ярьж байгаа. Хүн чинь оюун тархитай амьтан. Ходоодтой нь битгий яриад байгаа ч, оюун санаа, тархитай нь яриач гээд хүсээд байна. Гэтэл төсөв маань тийм биш болсон. Хийх бүтээх ёстой нь хэрэглээ буюу ходоод руу ороод байгаа. Ходоод руу орсон юм эдийн засагт маш муу. Орон даяар шахам л аймаг, сумд 80 жилийн баяр наадмаа хийлээ. Аймаг, сум даяараа баярлан цэнгэхэд бараг нэг ч сумд боловсон бие засах газар байхгүй байна шүү дээ. Төсөв хуваарилахдаа яагаад жорлонг төсөвлөсөнгүй вэ. Тэгсэн мөртлөө тэр хүмүүс хурдан морины төсөв, наадмын төсөв гаргаад байна. Үүнд л хамаг юмны учир начир байх шиг.
Тэр төвлөрлийг сааруулах, санхүүгийн эрх чөлөөг олгох гэдэг маань өдгөө өнөөдөр 2011 онд яригдаж эхэлж байна. Сангийн яамны систем нь одоо ийм байна. Төрөөс томилогдсон нэгэн залуугийн өмнө очоод аймгийн Засаг дарга загнуулаад явж байгаа шүү дээ. Ийм сонин гажиг тогтолцоо байгаад байна. Яагаад төсөв бүх юмыг аваад байгаа юм вэ. Яагаад банк өгч болохгүй байгаа юм бэ, Яагаад энэ өндөр зээлийн хүү байгаад байгаа юм вэ. Төсөв мөнгөний бодлогод энэ маань уялдаж байна уу, яагаад банк Монголын эдийн засаг сүйрэх гэж байхад бид аварлаа гэж үе үе зарлаад байгаа юм... Тэд ингэж тэгж аварлаа гэж цээжилтэл ярьж байна шүү дээ. Түүн шиг худлаа зүйл байхгүй. Төсөв, мөнгө хоёр уялдаатай явагддаг. Төрөөс яагаад хувийн хэвшилд гурван зуун тэрбумыг өгөөд байгаа юм бэ. Банкууд үүнийг өгч болох л ёстой шүү дээ. Хөрөнгийн бирж нь огт хөгжөөгүй. Одоо дөнгөж англичуудыг гуйгаад нэг менежмент хийлгэж байна. Төсөв мөнгөний зохистой бодлогоо дэмжсэн төрийн мөнгөний бодлого байдаггүй учраас энэ Баярцогт гэдэг хүн УИХ дээр загнуулаад л сууж байх тавилантай. Өөрөөр хэлбэл, бүх юм төсвөөр дамжиж байна. Нөгөө талаас эдийн засагт төрийн хэт их оролцоо, ДНБ-нд төсвийн нийт зардлын эзлэх хувийн жин 50 хувь болчихсон. Зохистой нь гучин хэдээс дээш гарах ёсгүй. Төр төсвийн энэ үрэлгэн хэрэглээ, төрийн яам, агентлагуудын тоо, бүтэц гээд олон юм байна. Хэд байх нь хамаагүй ч гол нь тоондоо биш бодлого, зохицуулалтаас хамаардаг юм. Яам болгон тендер гээд нэг юм зарладаг. Эндээс нөгөө авлига гарах гээд л… Энэ бүхэн нь ил тод биш, бас хяналт гээд байх юм үгүй. Ийм систем бүхий тогтолцоо төрд байгаа болохоор л төсөв алдагдаж, хяналтгүй болж итгэл үнэмшилгүй болоод байна. Төсөв хаана юу болж байгаад хяналтын механизм үйлчилж байгаа эсэх нь бүрхэг. Эдгээр асуудлаас болоод бид Төсвийн хариуцлагын тухай хууль гэж яриад байна. Үүнийгээ сонгууль болох гэж байгаа юм чинь 2012 ондоо больё, яагаад гэтэл энэ тэр гээд баахан хууль зөрчих хэрэг гарна. Тэгэхээр 2013 оны нэгдүгээр сарын 1 гэж улс төрийн шийдвэр гаргах гээд байна, нөгөө хоёр нам чинь.
-Төр яагаад ашиггүй ажиллаад, хувийн хэвшил амиа болгоод ашигтай байгаад байна вэ? Төр ер нь хувийн хэвшлээс сурах юм их л байх ёстой доо?
-Европын холбоо манай улсыг зах зээлийн эдийн засагтай бус орон гэж үздэг юм. Манайхан тэгэхээр үүнд нь “Юу ярьж байгаа юм. Бид зах зээлд ороод 20 жил болж байна” гэсэн хариу өгч уурладаг шүү дээ. Тэдний асуулга их нарийн. Үнэхээр төрөөс хамаарахгүй асуудлаа шийдэж чадаж байна уу гэсэн асуулт юм л даа. Бидний хариулт “Юу ярьж байгаа юм бэ. ДНБ-ний 70 хувийг хувийн хэвшил хийгээд байна шүү дээ. Бид чинь одоо аймаар зах зээлтэй, бүх юм чөлөөтэй” гээд л. Гэтэл төрийн өмчийн энэ үйлдвэрийн газрууд ийм ойлголт байхгүй л дээ. Төр сайн, хувийн хэвшил муу гэсэн юм байхгүй. Яахав аль аль нь илбийн юм шиг ирдэггүй. Өөрөөр хэлбэл, өмчлөл, хувьчлал гэсэн түүхэн ойлголтоос салж байна. Түүний нэг илэрхийлэл нь бие даасан хүмүүс тухайн компанийн захирал болох ч юм уу, эсвэл тухайн компанийн зөвлөлд нь орж  бие даасан мэргэжлийн менежерүүд болж удирддаг юм. Төр дээр одоо нэг юм харж байгаа биз. Жишээлбэл, “МИАТ” компанийг аваад үзье. Би “МИАТ”-ийн ТУЗ-ийн хэнээс ч хамааралгүй, хараат бус гишүүн. Гэтэл одоо манай Компаний тухай хуульд өөрчлөлт орж байна. Төрийн нэг өмчтэй, түүндээ суурилсан менежменттэй. Энэ бас нэг процесс явагдаад байгаа биз. Түүндээ зохицсон өөрчлөлт хийнэ гэсэн үг. Үүн дээр бас өөр нэгэн урсгал явагдаж байдаг. Тэр нь төр эхлээд корпорацийн зарчимд орох ёстой. Өөрөөр хэлбэл, хувийн хэвшлийн зарчимд орох ёстой гэсэн үг.  Хоёрт, арилжааны дэглэмд орох ёстой. Гуравт, хувьчлагдах. Энэ гурван процесс явагдах учиртай. Одоо манай эрчим хүчний салбар гэхэд л корпорацийн зарчим,  арилжааны дэглэмд орчихсон. Гэхдээ эрх чөлөөгүй л байна шүү дээ. Эрчим хүчний үнэ монополь гэж ярьсан ч сүүлийн үед монополь гэхээсээ илүү зохицуулж болдог сектор гэж үзээд байна. Гэтэл төрийн татаастай л явж байна. Төрийн өмчийг сайн авч явж болдог. Харин улс төрийн томилгоо орсон үед хичнээн сайхан тэнцвэржүүлж баланслалаа ч гэсэн дандаа хулгай байдаг. Тиймээс миний бодлоор, бушуухан хувьчлах хэрэгтэй. Ингэлээ гээд нэг хэсэг шуугина л биз. “МИАТ”-ийг бид гадныханд өглөө гээд л шуугилаа. Тавиад оны сахар агуулахад байсныг гаргаж ирээд л өглөө гэх. Мэдээж шүү дээ. Тэр хүмүүс аль болох өөрөөсөө мөнгө бага гаргаад л маш сайн менежмент хийгээд нилээд сайн хяналт тавьж өгөх… Тэдэнд зорчигчид бол чухал биш. За, тэгээд л гадныханд хувьчилдаг байж. Монголыг хэдэн компаниуд менежментээрээ аваад явчлаа гэж байхгүй юу. Хувийн сектор дээр хүртэл хулгайлдаг. Жишээлбэл, банкуудын салбарын ажилтнууд хулгайлаад л байгаа биз дээ. Энэ нь өмч менежмент хоёрын процесс явагдаж байгаа явдал юм. Эхлээд дан ганц гэр бүлээрээ өмчилдөг. Тэгснээ ах, дүү, хамаатан садан гээд л. Энэ бол өмч хувьчлалын менежмент. Та одоо ганцаараа өмчтэй байсан ч үр ашиг менежмент шууд автомотаар хангагдчихгүй шүү гэдгийг мэдрүүлээд байна. Тэгээд энэ чинь дангаараа таных биш шүү гэсэн сургамж. 2010 оноос манайд хэрэгжиж эхэлж байна. Түүнтэй адилхан ийм процесс төрд явагдах ёстой. Төр үүнийг сонирхохгүй л байх шиг... Сүүлийн үед манайд төрийн өмчийн дуршил бий болоод байгаа. Энэ дуршил үнэхээр аюултай. Апетит. Молекул гэдэг хочтой гишүүн байдаг даа. Тэр бензин тасрах үед төрийн өмчит компани байгуулчихъя гэсэн. Гаднаас нь өнгөц харахад амархан шийдэл байгаа юм. Гэхдээ шинэ хулгайн салбар нээж өгч байна л гэсэн үг. Хувьчлал гэдэг энэ асуудлыг 20 жил ярилаа. Харин сүүлийн үед ярихгүй байгаа биз. Та сонссон уу? Хувьчлал гэдгийн ил тод байх анхны зарчмууд нь алдагдаж эхэлсэн. Тухайн нийгэмд хувьчлал ид явагдаж байх үед их ажигладаг, хардаг хянадаг байж. Одоо тийм юм үгүй болсон. Харин нуугдмал байдалд орчихсон. Жишээлбэл, уул уурхайн салбар байна.  Та нарт бүгдэд нь таалагдах, танд ч бас таалагдах тийм шалтгаантайгаар бүгдээрээ сайхан хувьцаа эзэмшигч больё л доо гэх. Тэгээд төрийн өмчөөс шүү дээ. Энэ нь арван жилийн дараа хулгайлагдахгүй гэж баталсан хүнд би толгойгоо тавиад өгнө.
-1980 болон 1990-ээд оны барууны орнуудын захиргааны шинэчлэлийн гол санаа нь хувийн сектороос суралцах байсан. Одоо ч ийм байдалтай байна. Манайд энэ талаар чухам ямар боломж байна вэ?
-Манайд уг нь зөндөө олон сайн компани байна. Манай Танхимынхан компаниудаар их явдаг л даа. Төр ингэж явах учиртай. Дотроос нь олж суралцах. Энэ сайд нар компаниудаар явахгүй байгаа биз. Хааяа нэг цагаан халадтай албаны хүн зурагтаар гарч харагдах. Сүүний үйлдвэр, махны үйлдвэрээр аливаа нээлт, шинэ технологи, салбар цехийн нээлт гэх мэтээр… Тариан талбайгаар очиж технологи мэдэхгүй хэрнээ алган дээрээ улаан буудайн үр тавьж ийш тийшээ харан мэддэг дүр эсгэн алхдаг. Түүнээс энэ яагаад ингэж ургасан юм бэ, одоо хэдэн сар билээ, боловсролт нь гүйцсэн үү зэрэг нь тэдэнд падлийгүй. Дэргэдэх мэргэжилтнийхээ амыг харна. Тэр ам нь эцсийн цэг дээр даргын үг болж бууна, түгнэ. Энэ мөн ч их танил зураг харагдаж байгаа биз... Гэтэл үйл ажиллагаа, үйлдвэрлэлийн болон оффисийн соёл гээд олон зүйлийг харж ажиглаж суралцаж болно. Төрийн байгууллагууд компаниудаар явмаар юм. Ногоон оффис л гэнэ, бонусын систем гээд л сонин зүйлүүд их байна. Бүхэлд нь аваад үзвэл, Монголын компаниуд томрох нөхцөл нь нэмэгдэж эхэллээ. Олон жил хүлээтэй байсан скоч нь тайлагдаад жаахан хөгжлийн чиг хандлага тийшээ эргэж байна. “М Си Эс”, “Энержи ресурс” гээд интернационалчлагдах явц руу орчихлоо шүү дээ. Үүний араас бас хэсэг компани сайн засаглал гээд гараад ирлээ. Компанийн нийгмийн хариуцлага гэж ярих боллоо. Гагцхүү энэ бодит компаниуд дээр кейс хийх хэрэгтэй. Ямар сайн тал байна, ямар дутагдал байна гээд төр, засаг өөрөө кейс хийж суралцах ёстой. 2005 оноос хойш ярьж ярьж энэ оны нэгдүгээр сарын 7-нд анх удаа Монголд 20 жилийн түүхэнд “Монголын хувийн хэвшлийн хөгжлийн стратеги” гэдэг юмыг баталлаа. Энэ их том дэвшил. Үүнийг сайн хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Одоо энэ нь Компанийн тухай хуульд тодорхой хэмжээгээр ороод явж л байна. Төрийн талаас нь төрийн энэ менежментийг харахаар сонин байна. Саяхны нэг жишээгээр төрийн үйлчилгээ үзүүлдэг нэг цэгийн үйлчилгээ маягтай нэг байгууллага 12 цонхтойгоос хоёрхон цонх нь ажиллаж байна. Бусад нь амарсан байх юм. Компанийн бүртгэл хийж байгаа бололтой. Хэрвээ манай Танхим ийм юм нээсэн бол ядаж зургаан цонх нь ажиллаж байх ёстой гэж бодсон шүү. Учир нь хүмүүст үйлчилгээ үзүүлж байгаа, тэр нь ил тод байдаг болохоор аль болох сайн, хөнгөн, шуурхай үйлчлэх ёстой. Гэтэл тэнд дугаарласан хүмүүс ярьж байх юм. “Хоёр ажиллаж байгаа хүний нэг нь туршлагатай, нөгөө нь шинэ, туршлагагүй” гэж. Би 20-н хүний ажлын байр бий болгох гээд зогсож байхад эд нар ингэж хүлээж авч байдаг. Амарчихсан гээд л. Төр бол амардаг юм байна. Төрд нэг давуу тал байх шиг. Олон хоногийн амралт бий болгож амардаг. Гэгэл хувийн хэвшил үйлдвэрүүд энэ жилийн наадмаар тийм олон хоног амраагүй. Ихэнхдээ 3 хоноод л ажилдаа орсон. Сайн жишээ олон бий. Тэр нь ингээд, энэ нь ингээд гэж нэрлэмээргүй байна. Ямар ч гэсэн төрийн агентлагууд үйлчилдэг субьектүүдээрээ нэг явмаар юм шиг ээ. Хянаж шалгахын наагуур үзэж харж, дотор нь орж авахыгаа авч, өгөхийгөө өгч. Манайх  хагас цэргийн орон болчих гээд байна шүү дээ. Бүгд л нэг формтой. Хэрэгтэй ч юм уу, үгүй ч юм уу. Гааль л гэнэ, нийгмийн даатгал л гэнэ, татвар л гэнэ. Энэ соёл мөн үү. Биш. Манай төр нэг цэгийн үйлчилгээ гэж юм нээгээд биет байдлаар ажиллаад байна. Төрийн байгууллагууд үйлчилгээ гэдгийн сайн хэлбэрийг биет байдлаар нэг өрөөг нэг цэгийн үйлчилгээ гэж нэрлээд тэндээ суухыг хэлээд байна. Гэтэл нэг цэгийн үйлчилгээ гэдэг маань бүх үйлчилж байгаа үйлчилгээ нь өөрөө онлайн болоод зохистой хэлбэрээр үйлчлэхийг хэлээд байгаа юм л даа. Төрийн менежмент муу байгаагийн зөвхөн нэг жишээ нь л энэ юм.
-Та “Монголын хөгжил-Өнөөдөр маргаашийн асуудлууд” гэсэн нэг ном хэвлүүлсэн. Номыг тань хураангуйлвал...?
-Би 2005 онд “Юуг яаж хийх вэ?” гэдэг ном бичсэн. Бичил ном л доо. Нэг сонин нь эдгээр номуудыг 5 жилийн хугацаатай, дандаа наадмаар бичдэг юм. Нэг их удаан амардаг. 2005 онд бичихдээ одоо яриад байгаа төрийн зохицуулалтын шинэтгэл, Төрийн зохицуулалтын шинэтгэлийн хороо энэ тэр гэдгийг бичсэн. Тэгтэл Үндэсний шинэтгэлийн хороог миний бичсэнээс өөрөөр байгуулчихсан. Одоо тэгээд засах гэж байна л даа. Өнгөрсөн жил миний бичсэн “Монголын хөгжил-Өнөөдөр маргаашийн асуудлууд” гэдэг бичил номонд манай нийгэм солиорч эхэлсэн. Ерөнхийдөө өнөөдөр маргаашийн тэргүүчлэл алдагдсан. Хэтэрхий их маргаашийг ярьдаг болсон. Одоо харж байгаа биз дээ. Монгол хэлний тийн ялгалаар бол ирээдүй нөхцөлөөр ярих болж. Тэгнэ, тэгэх болно гэсэн. Маргаашийн гэрэлт ирээдүйг өнөөдрийн харанхуй саарал дэвсгэр дээрээс яриад байгаа юм. 50 хувь нь ядууралтай. Үндсэн 5 өвчнөөр өвчилдөг. Мөн дээр нь хүний хөгжил, хээл хахууль, хүнд суртал гээд олигтой үзүүлэлтүүд байхгүй. Байгаль орчин нь доройтсон. Ийм эдийн засагтай. Тэгтэл өнөөдрөө ярьдаггүй. Тэгээд маргаашаа яриад гоё сайхан мөрөөдөөд байдаг. Энэ хоёрын балансыг яах вэ, адил тэгш яаж ярьж бүтээх вэ гэдгийг л сонин талаас бичсэн юм. Ногоон эдийн засаг гэж бас бичсэн. “Таван 20”-ийн зарчим гэж бичлээ. Энэ бүхнийг манайх таван жилийн дараа ойлгоно. Манай төр “Та зүгээр хэвтэж бай, бид өгнө” гэсэн менежментийн буруу зүйл хийж хүнд буруу авир төрх олгоод байна. Оюутнуудыг “Чи муу сур. Гэхдээ мөнгө өгнө” гэнэ. Гэтэл ойрын Хятад, холын Америкт оюутан мөнгөө өгөөд сурах, шалгалтандаа унавал дахиж мөнгө төлөөд мэддэг болтлоо өгч, зүтгэж байж сая нэг юм сургуулиа төгсөж, мэргэжилтэй болно. Манайд бол эсрэгээр. “Чи муу сурсан ч хамаагүй бид мөнгө өгнө” гээд л байх жишээтэй. Бүх хүмүүсээ биологийн амьтан л гэж үзэж байна. Тэгтэл хүн бол нийгмийн амьтан. Нийгмийн амьтан гэхээр хүн бүхэн өөр өөрийн оюун тархитай, үзэл бодолтой, сэдэл санаатай шүү дээ. Үүнийг зөвхөн биологийн амьтан гэж оочерлуулаад, бас нэг хэсгийг нь гадагш ажилд явуулна гэж оочерлуулж дугаарлуулаад... Тэгтэл зарим хүмүүс үүнийг тун хэрэгтэй гэж хэлдэг байхгүй юу. Тиймээ, хэрэгтэй. Яагаад гэвэл энэ хүмүүст мөнгө хэрэгтэй. Хүмүүст мөнгөтэй болох өөр боломжууд гаргаж өг л дөө. Тухайбал, Говь-Алтай аймгийн Шарга сумын малчид уламжалт аргаар чулуун тээрэм ашиглан тээрэмдэж арвайн гурил хийдэг юм байна. Тэгвэл Германд дээд зэргийн бүтээмжтэй гар тээрэм байдаг. Энэ л бидэнд хэрэгтэй байна. Увс, Ховд аймгийн бусадтай адилхан л 21 мянгадаа оочерлодог ажилгүй 15 эмэгтэй манай дээр Францын багет гэдэг талх хийж сурчихаад надаас юу хүссэн гээч. Одоо төхөөрөмж яаж олох вэ гэж байна. Зээлээр авах гэхээр барьцаа байхгүй гэнэ. Өөр юм шаардаад байгаа биз. Төхөөрөмжийг нь лизингээр л өгчих л дөө. Заавал банк гэлгүй. Ингээд л өгсөн. Улаанбаатар хотын Нарантуул зах дээр 200 мянган төгрөгийн үнэтэй үсчний цүнх байгаа. Тэр цүнхийг аваад Ховд аймгийн малчны ажилгүй хүүхдэд өгчихлөө. Тэр хүүхэд үүргийн үсчний цүнхээ үүрээд үйлчилдэг болсон. Аав, ээжээс нь эхлээд ойр саахалтынхан төв орж үсээ засуулахгүй болж, нэг хүн өөрийн орлоготой болсон. Ийм жишээ олон байна. Бас Архангай аймгийн Булган суманд Буухиа зээлийн сан ажиллуулж эхэлсэн. Ингээд хүн бүхэнд амьдрах, амьдралаа авч явах, мөнгөтэй болох өөр өөрийн олон арга байхад яагаад бүгдийг нь тэгш ав адилхан мэтээр 21 мянган төгрөг тараагаад байгаа юм...
-Эдийн засгийн прогноз хийдэг байгуулага, судалгааны институт гаднын орнуудад их байдаг. Та эдийн засагч хүний хувьд энэ талаар ямар бодолтой байдаг вэ?... Манайд их ховор юм.
-Мэргэжлийн муугийнх гэж бодохгүй байна. Төрийн Think tank л муу байна. Түүнээс монгол хүний толгой ч мундаг шүү. Засгийн газар судалгааны эрэлтээ тодорхой гаргаж өгөхгүй байна. Энэ жилийн наадмын урт амралтаар миний хийсэн зүйл бол “Бид хэн юм бэ?” гэсэн бодол санаа. Ингээд бодохоор дундаж наслалт нь хэд юм, гол гол өвчлөл нь юу юм, өрхийн орлого нь хэд билээ, эрчүүд нь, хүүхнүүд нь юу хийж байна вэ. Ажилгүйдэл нь юу юм гээд олон баримт үзүүлэлт байна. Байгаль орчин нь ямар байна. Ой мод нь шатаад, огтлогдоод дууслаа. Хорин жил, арван жил, таван жилийн дараа яах юм гээд л... Олон талаас нь монголчууд ямар байна гэдгийг бодлоо, судаллаа. Захаасаа гарч ирж байна. Ой модгүй болвол яахав, малчид нь бэлчээргүй болвол яахав... энэ бүхний цаана монгол хүн, Монгол Улс хоёрын тухай ойлголт зүүгдээстэй. Манай сүүлийн үеийн нэг том дутагдал нь хэт ерөнхий үзүүлэлтүүдийг тавьдаг. Тэр нь ДНБ, инфляци, төсвийн алдагдал тэд байх нь гэхчлэн макро эдийн засгийн хэдэн асуулт тавиад л орхидог. Манай макро эдийн засгийн прогноз, бизнесийн хүлээлт хоёр зөрдөг. Энэ хоёр зөрөөд л эхлэхээр макро эдийн засгийн бодлого байгаа онохгүй байна гэсэн үг.
Энэ бүхэнд үзээд, хараад, ойлгоод, ухаараад авчих гаднын туршлага бэлэн жишээ баримтуудыг олж орчуулаад гаргачихгүй л байна. Кейсүүд хийх хэрэгтэй л дээ. Манайх чинь үнэндээ Голланд өвчин гэхээс цаашгүй л сууцгаана. Энэ мэтчилэн дэлхийн натураль байгалийн нөөцийн худалдаа цаашдаа ийм байх нь гэх ч юм уу... Ийм л юмнууд манайд, манайханд хэрэгтэй байна. Сэдэл санааг нь гаргаж өгөх хэрэгтэй. Монголчууд толгой дутсандаа ингээгүй л гэж бодож байна. Эдийн засгийн прогноз хийх том төв Засгийн газрын дэргэд ажиллах хэрэгтэй л дээ.
-Одоо Засгийн газар бизнесийг улам сайхан болгоход юу хийх хэрэгтэй байна вэ?
-Энэ 30 миллиард гэсэн тоо яаж гарч ирсэн түүхийг ярьж өгье л дөө. 21 аймгийг 1,5-аар л үржүүлсэн тоо шүү дээ. Одоо 300 тэрбум болоод явж байна. Хамгийн түрүүнд мөнгөний бодлогыг өөрчлөх ёстой. Дараа нь хувийн хэвшлийн хөгжлийн стратегийг хуваарилах хэрэгтэй. Гуравт, энэ Үндэсний манлайлагчдыг гаргаж ирэх. Компаниудыг томруулах бодлогыг дэмжих арга ухааныг боловсруулах явдал. Жижиг, дунд гээд байна даа. Дунд хэсэг нь дэмжлэг муутай. Энэ бүхнийг жигд авч явах нь чухал л даа. Төрийн бодлого үүнд чиглэж, тусаасай. Том нь өөрийн зөнгөөрөө болоод жижиг нь дэмжлэг хүртээд дундах нь хаягдаад байвал яах билээ. Дээр нь бичил бизнес гээд нэг сул орхигдсон  том давхарга байна. Эд чинь нийгмийн санал бодлыг тодорхойлдог том хэсэг. Төр анхаарахгүй л явж ирлээ.
 Бичил, жижиг, дунд бизнес өөр өөрийн хэрэгцээтэй, тэр бүрт нь тохирсон бодлого хэрэгтэй. Бид олон жил шахаж шаардаж байж үйлдвэржилт, ЖДҮ-ийг дэмжих санхүүгийн орчин бүрдүүлж байна. Гэхдээ энэ маань бас л сайн төлөвшөөгүй, хэрэгжилт нь тэр бүр хангалттай биш. Танхим анх удаа Үйлдвэржилтийн газрын зургийг 2008 онд гаргаж бодлогын чиглэлүүдийг тодорхойлж өгсөн. Хэрэгжиж эхэлж л байна. Одоо нэг гол бодлого бол уул уурхай бас экспортын стратегийг хэрэгжүүлэх. Үүнийг боловсруулаад саяхан Г.Занданшатар сайдад хүлээлгэж өглөө. “Хүрэн эдийн засгаас ногоон эдийн засаг руу” шилжих Үндэсний хөтөлбөрийг боловсруулж “Таван 20”-ийн зарчим, чиглэлүүдийг тодорхойлж Засгийн газарт өглөө. Ингээд тоочоод байвал маш их юм байна...