УИХ-ын гишүүн Х.Тэмүүжинтэй ярилцлаа.

-Сонгууль дөхөж байгаатай холбоотой ил, далд сурталчилгаа их явах болсон. Энэ талаар гишүүд ярилцсан гэж сонссон. Асуудлаа шийдвэрлэх гарцаа  олсон уу?

-Хэд хэдэн хуульд өөрчлөлт оруулахаар болж байгаа. Сонгуулийг мөнгөөр явуулах сонирхол хоёр намд аль алинд нь бий. Гэхдээ хамгийн их мөнгөтэй хэсэг нь хаана байна гэхээр уул уурхай түшиж байгаа хэсэгт л байна. Энэ мөнгийг улс төр рүү орж ирж байгаа крантыг нэг сайн ил болгож, цензурдаж, хаадаг газар нь хаахгүй бол Голланд өвчин гэдэг бодит байдлаараа болж байна. Сүүлдээ угсаа залгамжлах нь. УИХ-ын ги-шүүн гэдэг хар зах дээр зарагдаж байгаа бараа шиг болж байна. Хэн дуртай, мөнгөтэй нь болдог болжээ. Энэ бүхэн нүдэн дээр харагдаад байна.

-Танай нам хэзээ хуралдах вэ?

-Одоо ҮЗХ хуралдах байлгүй дээ. Хурлын зар хараахан гараагүй байна. Гэхдээ шумууд сонсогдож байна. Тавантолгойтой холбоотой олон асуудал, МАН дотор болж байгаа хөдөлгөөн болох гээд байгаа ч юм шиг байна. Үүнтэй холбоотойгоор манайх ч хөдөлгөөнд орох гээд байх шиг байна.

-АН сонгуулийн өмнөх жил ротаци явуулахгүй гэсэн шийдвэр гаргаад удаж байгаа. Сонгууль дөхөх дусам чимээ нь бүдгэрч байгаа АН-ын дүрмийн асуудлыг зарим хүмүүс мөнхийн ҮЗХ-д зориулагдсан гэж ярих боллоо?

-Сонгуулийн өмнөх жилээс гадна түүний өмнөх жилд манайх ротаци явуулсангүй. Үүний оронд намын дүрмэнд гоё гоё өөрчлөлтүүдийг оруулж өгье гэж байсан. Үүнийг хүлээн зөвшөөрөөд ротациа өнжүүлэх шийдвэр гаргасан чинь дүрмийн өөрчлөлт нь алга болчих шиг боллоо. Тэгээд л мөнхийн ҮЗХ гэдэг нэр авч байхгүй юу.

-АТГ-ын дараагийн даргын асуудлыг ярилцаж байгаа юу. Томилгоог хэрхэн хийх юм бэ?

-Одоогоор АТГ-ын даргын талаар ярьсан зүйл алга байна. Тэр дундаа УИХ-ын Хууль зүйн байнгын хороон дээр яриагүй. Энэ асуудал дээр хоёр талын ойлголт үүсээд байх шиг байна. Нэг нь Ерөнхийлөгчийн зүгээс УИХ, Хууль зүйн байнгын хорооноос ямар нэгэн байдлаар өмнөх даргыг нь ял шийтгэл авсантай холбогдуулан бүрэн эрхийг нь дуусгавар болсон гэдгийг илэрхийлэх ёстой. Ингэсний дараа Ерөнхийлөгч АТГ-ын дараагийн даргын нэрийг оруулж ирж УИХ-аар хэлэлцүүлэх ёстой гэсэн ойлголт байгаа. Нөгөө нь Ерөнхийлөгч шууд АТГ-ын дараагийн даргын нэрийг оруулж ирэхэд ямар нэгэн тээг байхгүй гэж үзэж байна. Энэ ойлголтын зөрүүнээс болдог юм уу АТГ-ын дараагийн даргын асуудал яригдаагүй байгаа. Миний бодлоор Хууль зүйн байнгын хорооноос УИХ руу ямар нэгэн байдлаар тайлбар оруулах ёстой. Одоогоор бүрэн эрхийг нь түдгэлзүүлэх асуудал байхгүй. Харин бүрэн эрхийн хугацааг нь дуусгавар болгох асуудал байгаа. Шүүхийн хүчин төгөлдөр шийдвэр гарснаар АТГ-ын дарга нарын бүрэн эрхийн хугацаа дуусгавар болно эсвэл тэр фактыг УИХ өөрөө үргэлжлүүлэх эсвэл дараагийн даргын асуудлыг УИХ ярьж, санаачилга гаргах ёстой. Ийм зүйл байхгүй болохоор АТГ-ын асуудал орж ирэхгүй байна.

-Хоёр шатны шүүхийн шийдвэрээр Ч.Сангарагчаа нарт холбогдох хэргийг шүүхийн шийдвэр хүчин төгөлдөр гэж үзэж байгаа хэрнээ яагаад Дээд шүүх тэдний өргөдлийг хүлээж аваад хэлэлцэх юм шиг ойлголт байгаад байгаа юм бэ?

-Үндсэн хуулинд давж заалдах эрхийг хангана гэж байдаг. Шүүхийн тогтолцоогоор анхан, давж заалдах шатны шүүхээр бүх хэргийг авч хэлэлцдэг. Дээд шүүх бүх хэргийг биш хууль буруу хэрэглэсэн хэрэг, маргааныг эсвэл хуулинд ойлгомжгүй, тодорхой биш байгаа хэргийг шийдвэрлэдэг. Жишиг тогтоох байдлаар шийдвэрлэдэг юм. Гэтэл манайх өнгөрсөн 20 жилийн хугацаанд шүүхээр шийдвэрлэгдсэн бүх хэргийг Дээд шүүх авч хэлэлцдэг. Доод хоёр шатны шийдвэр шүүхийн шийдвэр биш юм шиг үздэг гажиг тогтсон. Үүнийг одоо өөрчилж байна. Ерөнхийлөгчийн УИХ-д өргөн барьсан хуулиар бүх зүйл ингэж өөрчлөгдөж байгаа. Энэ бол дэлхий нийт Монгол улсын Үндсэн хуулийг жишиг.

-Өөр нэг ойлгомжгүй зүйл болоод байна. Д.Дондог гишүүнд холбогдох хэргийг шалгах гэхээр бүрэн эрх гээд шалгаж болохгүй. Тэгсэн атлаа Х.Наранхүү гишүүнийг шалгаж байна гээд АТГ-аас мэдээлээд байна. Аль нь дээр нь бүрэн эрхийг нь харгалзаад, алийг нь шууд шалгаад байгаа юм бэ?

-УИХ-ын гишүүдтэй холбоотой хэргийг иргэдийн эсвэл бусад байгууллагаас ирсэн мэдээллийн дагуу тодорхой хэмжээнд шалгаж байгаа. Одоо байгаа УИХ-ын тухай хуулиар УИХ-ын гишүүнийг хэргийн газар нь баривчилбал, бүрэн эрхийг нь түдгэлзүүлнэ гэсэн хатуу заалттай. Тийм учраас хорьж, цагдаж, хэргийг илүү ул суурьтай шалгах боломж хязгаарлагдмал байгаа.  Д.Дондог гишүүнд холбогдох хэргийг тодорхой хэмжээнд шалгаад одоо илүү нарийн ул суурьтай шалгах шаардлага үүссэн байх. Тиймээс бүрэн эрхийг нь түдгэлзүүлэх саналыг удаа дараа прокурорын байгууллагын зүгээс тавьж байгаа биз.

-Х.Наранхүү гишүүнийг шалгаж байгаа гэж АТГ-аас албан ёсоор мэдээлж байгаа?

-Х.Наранхүү гишүүний хувьд эхний мэдээлэлтэй нь АТГ танилцаж байгаа байх. Өөрөөр хэлбэл, АТГ-т ирсэн мэдээллийг шалгах шаардлагатай юу, үндэслэлтэй мэдээлэл үү гэдгийг шалгаж байгаа байх. Энэ бүхэн тодорхой болсны дараа бүрэн эрхийг нь түдгэлзүүлэх эсэх асуудал хөндөгдөнө байх. Гэхдээ одоо байгаа УИХ-ын тухай хууль эрх зүйн орчноор бол нэг ч УИХ-ын гишүүний бүрэн эрх түдгэлзэхгүй биз. Хуулийн байгууллагаас байнга л бүрэн эрхийг нь түдгэлзүүлэх хүсэлт тавина байх. Уг нь 2009 онд өргөн барьсан УИХ-ын тухай хуулиар бид Халдашгүй байдлын дэд хороо гэдгийг алга болгоё. Хийх ажлыг нь ёс зүйн дэд хороон дээр авч хэлэлцдэг байя. Хуулийн байгууллага санал тавиад хэн нэг гишүүний бүрэн эрхийг нь түдгэлзүүлье гэхэд татгалзах эрхтэй болъё. Татгалзсан тохиолдолд хуулийн байгууллага биш байнгын хорооныхон өөрсдөө ухаж шалгадаг болъё. Үнэхээр “но” гарвал энэ хүний бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэхээс өөр аргагүй юм байна гэдэг дүгнэлтийг УИХ-д оруулж ирдэг байя. Бусад улс оронд мөрдөж байгаа энэ жишгээр явъя гэсэн. Гэтэл манайх одоо Халдашгүй байдлын дэд хороо гэж УИХ-ын гишүүнд халдахаас хамгаалдаг хороо бий болоод байна. Угтаа энэ нь нэг талаар өөрсдийгөө хамгаалах ч нөгөө талдаа өөрсдийгөө цэвэрлэж байх ёстой институци. Үнэхээр парламентын гишүүний нэр хүндийг унагаж, том алдаа гаргаж, сонирхлын зөрчил, авлигын хэрэгт орооцолдоод байгаа нөхцөлд парламент энэ хүнд парламентын нэрийг ашиглуулж болохгүй юм байна гэж үздэг цэвэрлэгээний системтэй байх ёстой. Өнөөдөр манайд ийм систем байхгүй. Хэрэм босгоод хамгаалаад байна.

-Үндсэн хуулийн Цэцийн даргын суудал эзэнгүй болоод багагүй хугацааг өнгөрөөж байна. Та болон танай нам шууд шийдвэр гаргахгүй ч энэ байдлыг засах санал оруулах эрх бүхий субьектын хувьд үүн дээр байр сууриа илэрхийлээч?

-Үндсэн хуулийн Цэцийн нэг орон тоо, даргын асуудал мөн л байр суурины зөрчилтэй байна. МАН-ынхан УЕП асан М.Алтанхуягийг оруулж ирэх гээд гурав, дөрвөн удаа оролдсон. АН-ынхан үүнийг эсэргүүцэж, энэ хүнээ боль. Энэ хүн прокурорын байгууллагыг “дампууруулсан”. Улс төрийн захиалга дандаа гүйцэтгэдэг. Энэ хүнд итгэл үнэмшил хүлээлгэх боломжгүй байхад хуулийн байгууллагын толгой руу мацуулаад байна. Тиймээс энэ хүнээ боль гэсэн. Харамсалтай нь МАН-аас хүнээ солихгүй байгаа. Идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулахгүй байгаа учраас энэ асуудал зогссон. Манай намын зүгээс тэр, энэ хүнийг оруулья гэж хэлэх боломжгүй байна. Учир нь УИХ-д энэ нэрийг Хууль зүйн байнгын хорооны дарга оруулж ирэх ёстой. Эндээс нэр орж ирэхгүй бол цааш үргэлжлэх боломжгүй. Одоогоор нэр алга байна. Орж ирсэн ганц нэр нь л М.Алтанхуяг байгаа. Бид орж ирэхээс нь өмнө зарчмын хувьд болохгүй байна. Нэг салбар дээрээс нь би чадахгүй гэж гарсан хүн би Цэцийн дарга хийнэ гээд суугаад байж болохгүй. Энэ Хүний эрхийн үндэсний комиссын дарга асан Солонготой адилхан байна. Тэр чинь Хүний эрхийн үндэсний комиссын даргынхан бүрэн эрхийн хугацаа нь дууссан, гишүүнийхэн бүрэн эрхийн хугацаа дуусаагүй байсан. Гэтэл би даргыг нь хийнэ, гишүүнийг нь хийхгүй гэж увайгүй загнаж байсан. Иймэрхүү увайгүй байдлаа нам, бүлэглэлийн эрх ямбыг ашиглаж гүйцээх гэдэг эрх мэдэлтнүүд олширсон байна. СЕХ-ны дарга нар байна. Хууль будлиантуулна. Буухаараа их мөнгөтэй “Эрдэнэт” гэх мэт газрын Боловсон хүчний дарга болоод яваад өгдөг. Энэ бүхнийг багцалж харвал улстөрчид прокурор болон бусад байгууллагад их өртэй байгааг харуулж байна. Өөрсдийнх нь УИХ-д суух замыг нь засч өгсөн болохоор энэ хүмүүсийг заавал нэг албан тушаал дээр аваачдаг. Энэ өрийн систем эцэст нь гадаадад байгаа дипломатын газарт огцорсон хэдэн дарга нараа аваачдаг. Тэд нар нь улс орны нүүр царай болоод шударга ажиллаж чадахгүй байна. Зүгээр л зөөлөн сандал дээр тухлах гэсэн эдгээр хүмүүсийн асуудлыг цэгцлэхгүй бол болохгүй нь.

-Б.Хурцын хэрэг Герман руу шилжчихлээ. Энэ хэргийг явцыг юу гэж харж байна вэ?

-Тун хэцүү бөгөөд төвөгтэй байдал үүслээ. Анх Б.Хурцыг барихдаа яг энэ хэрэг дээрээ танайх мөрдөн байцаалт явуулж байгаа юу, энэ хэргийг үйлсэн хүмүүсээс чинь төрийн өндөр албан тушаал хашиж байгаа юу гэдэг асуудлыг Европын холбоо тавьсан. Энэ бүхэнд хариу өгөхгүй бол бид өөрсдийнхөө аргаар шийдвэрлэнэ гэсэн. Гэтэл манайх хариу өгөөгүй. Одоо Германд энэ хэрэг шилжээд манайх ялагдах нь ойлгомжтой байна.

-Одоо Германд шалгагдах Д.Энхбат агсны хэрэгтэй холбоотойгоор УИХ дахь Хүний эрхийн дэд хороон дээр ажлын хэсэг гарсан. Ажлын хэсэг юу хийж байна вэ?

-Энэ хэрэг дээр бид ажиллаж байгаа. Цагдаа, тагнуулын болон бусад холбогдох байгууллагууд руу асуулга явуулсан. 2003 онд Д.Энхбат гэдэг хүнийг баривчлах даалгавар хэн өгсөн. Ямар шийдвэрээр явсан. Хуулийн эрх барих байгууллагуудаас зөвшөөрөл авсан уу. Монгол Улсын хууль тогтоомжийн дагуу ажилласан юм уу. Д.Энхбат гэдэг хүн эх орондоо ирэхдээ ямар ял шийтгэл авсан юм бэ. Юунд буруутгагдаж эрүүдэн шүүсэн болон нас барсан өвчин нь юу вэ. Өмнө нь ял эдэлж байхдаа шүүхийн шийдвэр хуурамчаар гаргаж, эрүүл мэндийн шалтгаанаар ялаас чөлөөлөгдсөн байсан. Үүнийг нь юу гэж үзэж байгаа вэ. Д.Санжаасүрэн өмгөөлөгчийг яагаад Д.Энхбаттай хамт төрийн нууц задруулсан гэдэг зүйл ангиар хорих ял оноосон юм бэ. Энэ хүний өмгөөллийн эрхийг сэргээж болох уу зэрэг асуултыг тавиад байгаа. Ирэх сарын сүүлээр цагдаа, тагнуул, шүүхийн шийдвэр, прокурор, тухайн үеийн УИХ-ын Тусгай хяналтын дэд хорооны зүгээр ирүүлсэн өргөдлийн дагуу ямар нэгэн ажиллагаа явуулсан  эсэх талаар бүх баримтууд ирнэ байх. Эдгээрийн дагуу 10 дугаар сарын орчимд зарим хэсэг нь төрийн нууцад хамаарах бол хаалттайгаар нээлттэй сонсгол явагдана. Баримтуудад үндэслээд зарим этгээдийн буруутай нь тогтоогдвол эрүүгийн хэрэг үүсгэхээр прокурор руу хэргээ явуулна. Тухайн үед тушаал заавар өгсөн хүмүүс нь эрүүгийн хариуцлагад татагдана. Учир нь гүйцэтгэсэн хүн нь тэнд шүүгдээд, гэмт хэрэгтэн болоод явж байхад тэр хүнийг ийм зүйл рүү түлхсэн хүмүүс зүгээр явж болохгүй. Ийм байдлаар дотоодын мөрдөн байцаах ажиллагаа явуулбал Германы мөрдөн шалгах ажиллагааны байдал арай зөөлрөөд хүнийг маань манайх руу шилжүүлэх ч юм билүү. Тиймээс бид тавьж байгаа шаардлагыг хүлээн зөвшөөрөхөөс өөр аргагүй. Энэ бол соёлт хүн төрлөхтний зүй ёсны асуудал.

-Үүнийг задлаад яриач?

-2004 онд одоогийн МАН-ын дарга байсан хүн тухайн үеийн Эх орон-Ардчилал эвслийн дарга М.Энхсайханыг С.Зоригийн аллагад буруутгахын тулд Францаас хүн баривчилж ирж, гэмт хэрэгтэн гэж тулгаад, нотлогдохгүй болохоор нь өөр зүйл ангиар шоронд оруулсан. Нөгөөх нь амьд байхдаа зурагтаар намайг ийм гэмт хэрэгт гүтгээд байна. Би үгүй гэж хэллээ гээд ярьж байсан. Хэрвээ тухайн үед Д.Энхбат энэ хэргийг М.Энхсайхан захиалсан гээд хэлсэн бол маргааш нь тэр хүн үхээд нөгөөдөр нь М.Энхсайханыг шоронд аваачаад хийх байсан байх. Ийм аймшигтай улс төрийн захиалгат, төрийн байгууллагын гар, хөлөөр хийсэн гэмт хэргийг бид юу ч болоогүй юм шиг мартаж болохгүй. Маргааш хэн нэгэн улстөрч дахин ийм зүйл хийвэл яах вэ. Харамсалтай нь тийм байдалд орж байсан хүн нь өнөөдөр захиалга өгсөн хүнийхээ бөгсийг долоогоод яваад байгаа нь бас нэг гутамшиг. М.Энхсайхан гэдэг хүн Д.Энхбат гэдэг хүний өмнө маш том өртэй. Гэтэл таг дуугүй байна.

-Хүмүүсийн дунд өөр нэг яригддаг зүйл нь тухайн үед Ерөнхий сайд Н.Энхбаяр, ТЕГ-ын дарга нь н.Энхсайхан байсан. Ерөнхий сайдын мэдэлд ТЕГ байсан. Энэ хэргийн талаар мэддэг байсан хүмүүс Н.Энхбаярыг улс төрд дахин гарч ирж байгааг дарах гэж энэ хэргийг сөхсөн гэдэг?

-Мэдэхгүй. Тийм зүйл байхгүй байх. МАХН-ын нэрийг авахаас өмнө Хүний эрхийн дэд хороонд Д.Санжаасүрэн хурандаа, Д.Энхбатын ар гэрийнхний хамт өргөдөл өгсний дагуу шалгаж байгаа. Н.Энхбаяр намаасаа гараад хуучин намынхантайгаа зөрчилдсөн байна уу, үгүй юу гэдэг улс төрийнхний шалтгаан болохоос хууль зүйн асуудал биш. Бид дахиад хүн хулгайлуулахгүй нь тулд дахиад улстөрчид өөрсдийнхөө улс төрийн зорилгод хуулийн машиныг ашиглаж, хүнийг гэмт хэрэгтэн болгож, яллаж суулгаж, амь насаар нь тоглохгүй нь тулд ийм арга хэмжээ авах ёстой. Хүмүүс элдвээр хардаж Н.Энхбаярыг намнахын тулд Б.Хурцыг бариуллаа гэж ярьж л байна. Ийм хоосон хардалт хэрэггүй. Бид асуудлыг бодитоор харах ёстой.

-С.Зориг агсны хэргийг Монголын хуулийнхан илрүүлж чадалгүй багагүй хугацаа өнгөрлөө. С.Зориг агсны хэргийг Германчууд энэ хэргээр дамжуулан илрүүлэх нь гэсэн шуум гарах болсон?

-Үгүй. Германд С.Зориг агсны хэрэг огт хөндөгдөхгүй. Германчууд өөрийнхөө нутаг дэвсгэр дээр хулгайлсан хүнээ дамжуулан өнгөрөөсөн. Яагаад Элчингийнхэн хүн хулгайлаад, мансууруулаад, хилээр хуурамч нэрээр гаргаад дипломат эрх ямба нэрэн дор ийм юм явуулав. Соёлт хүн төрлөхтний өнөөгийн нийгэмд Араб, Хойд Солонгост хүн хулгайлсан гэдэг цочрол өгсөн. Азидаа хамгийн ардчилсан гэгддэг Монгол ийм хэрэг үйлдсэн нь бүр ч их гайхшруулж байна. Үүн дээр л асуудал хөндөгдөнө.

-Одоо Германд ямар ажиллагаа явагдах бол Б.Хурцтай хамт үүрэг гүйцэтгэсэн хүмүүсийн асуудал Германд  хөндөгдөх болов уу?

-Германд хангалттай материал нь байгаа байх. Ямарваа нэгэн гэмт хэргийг мөрдөхдөө эхлээд гүйцэтгэгчийг нь бариад дараа нь захиалагч руу нь шилждэг. Тэр байдлаар явна. Манайх Герман руу Б.Хурцаас өөр хүнээ шилжүүлж өгөхгүй нь ойлгомжтой. Үүнийг манай улс Үндсэн хуулиараа хорьсон. Хэчнээн Н.Энхбаярыг үзэн яддаг ч гэсэн Герман руу хүнийг өгөхгүй байх. Гэхдээ би яг одоогоор Н.Энхбаярыг захиалсан гэж баримттай хэлж чадахгүй. Одоо л албан ёсны бичиг баримтуудыг нь авч байж энэ бүхнийг тодруулна. Яагаад вэ гэвэл тухайн үед ХЗДХ-ийн сайд байсан хүн нь энэ хэрэг надад хамаагүй гээд шууд зарлаж байна лээ. Төрийн ажил үргэлж цаасаар явагддаг. Тэр цаас нь хаана байна. Байхгүй бол тухайн үеийн ТЕГ-ын дарга руу үзүүр чиглэх болно. Иймэрхүү байдлаар цаашид процесс нэлээд далайцтай үргэлжилнэ байх.

-В.Нямханд хурандаа энэ тэрийг хамт явсан гээд л манайхан нэрлээд эхэлсэн. Эдгээр хүн яах бол?

-Мэдэхгүй. Манай ажлын хэсэг гүйцэтгэх ажлыг хэн, ямар ажлаар явсан гэдэгт нэвтэрч чадахгүй.

С.ЭНХЗАЯА
Монголын мэдээ