энэхүү үзэгдлээс оршин байгаа газар нутгаа яаж хамгаалж амьдрах орчноо эрүүл байлгах вэ? гэж толгойгоо гашилгаж, чөмгөө дундалж байдаг ч судалгааны үр дүнд амжилттай болж түүнийг амьдралд бүтээлчээр хэрэгжүүлсэн олон жишээ байдаг байна. Бионүүрсийг гаргаж авсан түүх нь Бразилийн Амазон мөрний сав газрын дагуу амьдарч байсан уугуул нутгийн индианчууд 2000 гаруй жилийн өмнө ямар нэг аргаар бионүүрс үйлдвэрлэж, газрын хөрс бордож байсантай холбоотой ч эрдэмтэд тогтоосон аж.

Голландын хөрс судлаач эрдэмтэн Вим Сомброек анх 1950 онд хүний хөдөлмөрөөр бий болсон хар шороон хөрсийг Амазоны хөндийгөөс нээн илрүүлсэн бөгөөд дараа нь Эквадор, Перу, Бенин, Либери, Баруун Африк, Өмнөд Африкийн нутгаас мөн адил найрлага бүтэцтэй хар шороон хөрсийг нээн илрүүлжээ. Өмнөд Америк болон Африк тивийн газар нутаг нь ерөнхийдөө үржил шимгүй, улаан шаргал эсвэл саарал хөрстэй байдаг ч дээр нэр дурдсан нутгуудад үржил шимт хар шороон хөрс бүхий бага хэмжээний газрууд байдаг. Үүнээс үүдэн яагаад энэ үржил шимгүй цөлжсөн бүс нутагт ийм хэсэгхэн газрууд хар шороотой байдаг юм бол, ийм бүс нутагт байгаа цөөхөн хэдэн хар шороотой газрынх нь хөрсөнд яагаад нунтаг нүүрс байна вэ? гэсэн асуулт урган гарчээ. Олон төрлийн судалгаа шинжилгээ хийсний үндсэн дээр “Хүний хөдөлмөрийн үр дүнд энэ хар шороон хөрс үүсэн тогтсон бөгөөд ийм хар шороон хөрсийг бий болгохын тулд нүрс хольдог юм байна” гэсэн дүгнэлтэд хүрчээ. Тэгвэл манай эрдэмтэд ч ялгаагүй өөрсдийн оюун ухаанаа уралдуулж бионүүрс гарган авах шинэ технологи боловсруулжээ. ХААИС-ийн Инженерийн сургуулийн багш, доктор Б.Мөнхбат, доктор, профессор А.Бакей, магистр Б.Нармандах нар бионүүрс үйлдвэрлэх шинэ технологийг судалгааны үндсэн дээр боловсрууллаа. Энэ удаагийн дугаартаа ХААИС-ийн инженерийн сургуулийн багш, доктор, профессор Б.Мөнхбаттай уулзаж ярилцав.

-Бионүүрс гэж яг юу юм бэ? Та бүхний бионүүрс гарган авах шинэ технологи шилдэг бүтээлээр шалгарч, Инновацийн төсөл авч туршилтын эхний ажлаа хийж байгаа гэж дууллаа?

-Бионүүрс нь ургамал, амьтны органик түүхий эдийг агааргүй орчинд халаах аргаар үйлдвэрлэсэн, ус агаар шингээх чадвар бүхий нүх сүвүүдтэй сэвсгэр, нунтаг нүүрс л дээ. Ургамал, амьтны гаралтай органик материал гэдэгт бүх төрлийн ой модны хаягдал, хатсан ургамлын үлдэгдэл, сүрэл, навч, мөчир, иш болон бүх төрлийн мал амьтны өтөг бууц, багтдаг. Бионүүрс маань ямар түүхий эд ашиглаж, ямар арга технологиор үйлдвэрлэснээсээ хамаараад маш олон төрлийн, янз бүрийн шинж чанартай байдаг тул ашиглах хэрэглэх зориулалт нь ч гэсэн өөр өөр байдаг юм. Бионүүрс маань өөрөө хөрсний органик карбон болон үржил шимийг хадгалдаг, хөдөө аж ахуйн хог хаягдлыг багасгадаг, мөн сэргээгдэх цэвэр эрчим хүч нийлүүлдэг ашигтай. Биомассаас энерги гаргаж авах ердийн арга нь биологийн түүхий эдүүдийг зүгээр л шатаан энерги болгож, хувиргаснаараа хөрсний нөхөн сэргээлтийн асуудлыг орхигдуулахад хүргэдэг бол бионүүрс үйлдвэрлэх процесс нь эрчим хүч гарган авах болон хөрс сайжруулах хоёр хэрэгцээг хоёуланг нь хангаж өгөх бололцоотой юм билээ.

-Тэр хэрэгтэй эдийг үйлдвэрлэх боломж манайд хэр байдаг юм бэ дээ?

-Манай орны хувьд таван хошуу малаас гарч буй ялагдасын хэмжээг тооцоолж үзэхэд жилд 60 сая орчим тонн болдог. Иймд бионүүрс үйлдвэрлэх боломж манай оронд тэр дундаа хөдөө аж ахуйд илүү байгаа нь тодорхой л доо. Түүнчлэн мод, ургамлын хаягдал, навч, сүрэл, хот, хөдөөгийн ахуйн хаягдал зэрэг эх үүсгэвэрийг оруулаад тооцоолбол түүхий эдийн нөөцийн хэмжээ улам бүр нэмэгдэх боломжтой. -Жишээ нь малын ялагдасыг яаж нүүрс болгох вэ, технологийн талаас нь сонирхуулахгүй юу? -Ерөөсөө био нүүрс үйлдвэрлэх ерөнхий зарчим нь органик гаралтай түүхий эдийг агааргүй орчинд халаах пиролиз буюу нэрэх технологи юм л даа. Аливаа биомассыг агааргүй орчинд халаагаад нүүрсжүүлэх процессыг пиролиз технологи гэж нэрлэдэг. Үйлдвэрлэх энгийн технологи нь модны нүүрс гаргаж авах уламжлалт аргатай адилхан боловч утаа үүсгэгч хий, тосны алдагдлаас сэргийлэх зориулалттай металл торх гэх мэт зарим нэг тоног төхөөрөмж ашигладагаараа бага зэрэг ялгаатай. Бионүүрсдээ тохирсон эрдэс хольж өгдөг юм. Бид бионүүрсийг өндөр болон нам температураар боловсруулах явцад дулааныг нь ашиглан цахилгаан гаргах, дайвар бүтээгдэхүүн байдлаар шатаах хий, үнэрт тос гаргаж авах боломжтойг тооцоолж зууханд нэмэлт тоног төхөөрөмжийг суурилуулчихсан. Энгийн хялбар хийцтэй өрх гэрийн нөхцөлд ашиглаж бионүүрс гарган авах зуухны биет загвар зураг төслийг бид хийж туршсан.

-Та бүхний боловсруулж гаргаж авч буй бионүүрсийн хэрэглээний талаар сонирхмоор байна. Улс ардын аж ахуйд ямар ашигтай юм бэ?

-Дэлхий даяар уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилт хүн төрөлхтний өмнө том сорилт болж, шинэ арга, хандлагаар ажиллахыг биднээс шаардаж байна. НҮБ-ын зүгээс жил бүр зохион байгуулдаг уур амьсгалын өөрчлөлттэй холбоотой чуулга уулзалтын энэ жилийн хэлэлцүүлгийн нэг сэдэв нь бионүүрсийг цаг агаарын өөрчлөлтийг бууруулах, үүнд дасан зохицоход хэрэглэгдэх технологиудын нэг болгон багтаах тухай санал гарсан. Бионүүрсийг газар тариалан, эрчим хүч, мал эмнэлэг, анагаах ухааны салбарт янз бүрийн зориулалтаар өргөн ашиглах боломжтой. Хөрсний ус, шим тэжээлийг тогтоон хадгалахад тустай, нунтаг, сийрэг, нүхэрхэг бие бүтэцтэй болохоор үүнд агуулагддаг нүүрстөрөгч нь хөрсөнд 500-1000 жилийн турш хадгалагдан үлддэг тул доройтолд орсон хуурай цөлөрхөг хөрсийг ургамалжуулахад хэрэглэгдэх амин чухал хэрэглэгдэхүүн гэж эрдэмтэн судлаачид нотолчихоод байна. Бид бионүүрсний тухай ойлголтыг нийтэд түгээн дэлгэрүүлэх, улмаар Монгол Улсад хөгжүүлэхэд түлхэц өгөх зорилгоор ХААИС “Монголын бионүүрс” холбоо ТББ хамтран “Бионүүрс” нэртэй судалгааны хамтлагийг байгуулсан. Энэ чиглэлээр туршилт, судалгаа зохион бүтээх ажлуудыг нэлээд хийлээ. Мал амьтны гаралтай түүхий, ойн гаралтай түүхий эдийг ашиглаж аргаль, яс, хус,нарс, малын бууцнаас бионүүрсээ гаргаж үзсэн. Одоогийн байдлаар жижиг үйлдвэр байгуулахад бэлэн болоод байна даа. Бионүүрсийг хөрсөнд холиход хөрсний бүтэц, үржил шим, ус тогтоох чадварыг сайжруулан аливаа ургамлын ургалтыг дэмждэг учраас газар тариалан, цөлжилтийн эсрэг хөтөлбөрүүд, ойжуулалт, цэцэрлэгжүүлэлт,хөрсний нөхөн сэргээлтэд ашиглахад тустай. Мөн бионүүрсийг тусгай барьцалдуулагч материал ашиглан шахмал хэлбэрт оруулж, утаагүй шахмал түлш хийж болно. Эсвэл маш сайн нунтаглаад өндөр технологи ашиглан, нунтаг нүүрснээс эрчим хүч гарган авдаг цахилгаан станцууд хэрэглэх боломжтой. Ус, агаар цэвэршүүлэгч шүүлтүүр хийж ч болно. Тэр ч бүү хэл мал, амьтныг эрүүлжүүлэх хүнсний нэмэгдэл бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж болно. Гэдэс дотор цэвэрлэх, хордлого тайлах үйлчилгээтэй эрүүл мэндийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд ашиглаж болдог. Бид хөрсөнд хийх арга технологийн судалгааг хийж эхэлсэн.

-Судалгаа хэр байна вэ? жишээ нь бионүүрс хийсэн хөрстэй газраас хэр зэрэг ургац авсан бэ?

-Бионүүрс бол химийн бордоо биш. Гэхдээ энэ бол хөрсний бүтцийг сайжруулж,хөрсний микро организмуудын амьдралыг тэтгэх чадвартай органик идэвхжүүлэгч. Бионүүрсийг хөрсөнд хичнээн их хийх тусам ургамал амьтанд хор болдоггүй, харин ч ашигтай. Бидний судалгаагаар 1 гр хөрсний бактерийн тоо ерөнхийдөө 300 мянга орчим байсан ба харин бионүүрс хийсний үр дүнд 1 гр хөрсний бактерийг 300 сая хүртэл нэмэгдэж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл хөрсний бактерийн тоо эрчимтэй нэмэгдэж, түүний тусламжтайгаар хөрсөн дахь органик бодисын задрал эрчимтэй явж, хөрсний байгалийн үржил шим нэмэгдэж тухайн талбайд тарьсан ургац тогтвортой нэмэгдэх боломжтойг харуулж байгаа юм. Эрдэс болон шим бордоо шиг бороо цасны усанд урсаад алга болдоггүй. Бас жил бүр хэрэглэх шаардлагагүй. Бидний судалгаагаар 1 га төмсний талбайд бионүүрсийг 1,5 тонн хэмжээтэй хийхэд бионүүрс хийгээгүй талбайн ургацаас даруй 30 гаруй хувь нэмэгдсэн байсан.