бор тархины нь vрчлээсийг анирдан шивэгнэсэн тvvхэн 2011-р он алгуурхнаа биднээс холдон одож байна. Мянганын тvvхийг тунхагласан ой мянгандаан нэг л тохиох цаг учрал хэмээлцмvй. Газар тамгалахаасаан л хураасан буян нvглээн алдхан бие нь багтааж vл дийлэх шиг нэг зууны ч насгvй хvмvvн бидний ахархан амьдрал мянга мянган учрал тохиол, тvм тvмэн ээдрээ нугачаа, тэрбум тэрбум жилээр хэмжигдэх тvvхийн тэр их тоосон дунгуй дунд эрчлэгдэн хуйлагдаж, алдарч далдарч, арилж мєхєх нь нэн хєєрхийлєлтэй еэ.

Гэвч хvмvvнд, оюун биетэй заяагдсан тавилан нь цаг тvvхийн єршєєл, онхийн утга учиргvй мэт ухагдах амь амьдралынх нь учир учиглаас болж байдаг гэвээс хэтий багатай болох буюу.
Хотол монгол тvмэн их Хvн гvрнийхээн тvvхэн ойг хєл хєєртэй, найр наадмын даллага арвинтай ёслон, байгаль дэлхий хvртэл ивлvv дэлэгнvvн угтаж, єрнvvлж, vдэж байна аа. Уугал монгол тєрх тєлєв хєрслєг борхон хацар, танан гантиг шvд, эрvvл цовоо биеэр нь илрэн гэрэлтсэн, найрагчийн нутгийн цовоо хєєрхєн хvvхдvvд мянган хуурын эгшгээр мєнх тэнгэрт сэтгэлийн ариун шившлэг єргєж, нvvдэлчний хєх туульс огторгуйд хvйлсэн тийм жил болон улирвай. Алдарт ноён Жангар хааны хэшигтэн баатруудын тоог бахархан, хєлгєн их туульсын шад мєр гєрмєллєх мэт, Хасар, Хачиун, Бэлгvтэй, Бvри бєх.. хаан дээдсийн домогт хvчтэнvvдийн хойчис Хан Богдоон хормойдож, хатан Туулаан эмжээрлэн зургаан мянгуул зодоглож дэлхийн гайхамшгийн дансыг зузаалсан сод сондгой он болон улирч байнам.

Улс орны оюун эрднийн сан хємрєг их тvvхийнхээн агуулга эзлэхvvнээр арвижин дvvрсэн тийм л жил болсон байгаасай. Он тvvхийн орчил хувиралд орхигдож vл хоцрох сайн vйлс энэ л болохоос бус, урлаггvй шавар баримал шомбойлгож бие биеэн дуурайх, шинэ цагийн “цээж баячууд“ жvчээний голдуу тэжээвэр агтаар ачилга зєєлгє болж айраг цагаа амсах, наймаа найраатай бєхєєн найм хvртэл даваатай барилдуулан сvржигнэх мэтэс нь тvvхийн оюунч шvvлтvvрт тєдий л торж тээглэдэггvй жамтай ажим. Их тvvхийн тэгш дэлгэр ойг тухайлан ёсолж тэнгэрлэг дээдсээн сонсон сонордохын утга учир оюун билгvvний ертєнцийд л арилшгvй vлдэж, vнэ цэнийн хойморт залагдах учиртай.
... Тэнгэрийн єгєгдлєєр нэгэн онцлог бvтээл тєрсєн єгєємєр жил болон одож байгаа юм байна, найрагч тvvний хувьд. “... 2011 он. 7-р сарын 8. Зуны адаг хєхєгчин хонин сарын шинийн наймны єдєр сvvл хашив” хэмээснээр тэрээр хоёр мянганы тэртээх балар тvvхийн шарласан хуудаснаа аялсан адармаат хэрнээ баясалт аяллынхаан жолоог сая нэг татан, бийр бэхэс тvр хагацуулжээ. “Хvннv туульс”-ийн жаргах мєрvvд тийм билээ.

... Билигт их дээдсийнхээн
Бичиг соёлд мэхийж
Энэ бvтээлээн зориулав
Хvн гvрний тvvхэн туульсын эхлэх шадууд нь мєн ийм юм.
Сураг занги дуулаад хvн бvр л бодож байгаа байх. Vгийн ур дархтан, тvvхэн ойн жилийг зориуд таширлуулж байгаад их Хvннvд зориулж нэгэн бvтээл зориуд гараас гаргаж дээ.. гэж. Бид ч тийн санаж байсан удаа бий. Харин зохиогч нь vvнийг эрс vгvйсгэж, хэдэн жил бодож боловсруулж байж бvтсэн зvйл. Харин єнєє зун, тvvхэн их ойн наадам айсах цагаар хувь ерєєл таарч сvvлчийн мєрvvдээн хатгаж авлаа. Их гvрний, тvvхэн том ойнуудын єглєг хаялага ч байсан л биз дээ гэж номын сахилт даруу бичиглээч бээр цєєн vг аядуу зєєж тавьж суусан сан.
2011. 09. 25. Улаанбаатар хот. Улсын дуурь бvжгийн эрдмийн театр.

Яруу найрагч Цогдоржийн Бавуудорж “Хvннv туульс” уран бvтээлийнхээн баринтгийг задалж, уншигч олныхоон оюун билгийн мэлмийд мялаалга барихаар заллага мэдvvлсэн байлаа. Vvнийг бичигч, найрагч тvvний шинэ бvтээлийн анхны уншигчийн нэгэн болсон билээ. Уран бvтээлийн судлал-шvvмжлэлийн хамгийн бага тєрєл зvйл болтол хєгжсєн, ямарваа номыг тvvнгvйгээр хэвлэхээн бараг тєлєв больсон, эхлэл нээлгийн амгай vгийг нь шинжлэх ухааны доктор, МУИС-ийн профессор, улсын гавьяат багш Д. Галбаатар бээр эрхлэн бичиглэчихсэн, Галаа багштан энэ бvтээлийн талаар тусгайд шvvмж-судлалын бvтээл ч тэрлэх чимээ чих дэлсчихээд байв.

Тэгээд миний мэт нь анхны уншигч болдог юуных билээ?

Ямарваа уран бvтээлийг анх тvрvvн уншиж, зохиогчоос нь єєр хэний ч мэлмийн гэрэл тусаагvй шинэ, шидэт vгсийн хvрээлэнгээр аялан зугаалж, уярал баясал, уужимсал харууслыг мэдрэн, сэтгэл оюун долгисч, ер бишийн ертєнцєд бусдаас тvрvvлж нэвтэрдэг нь аливаа хэвлэлийн эх бариачин, бичээч эх бэлдээчний хэн ч барьцахгvй хувь тавилан байдаг учиртай. “Хvннv туульс” бvтээлийн хувьд тийм хувьтан нь бид болов. Монгол найрагчийн бvтээл монгол vндэстний, мянганы тvvхтэй тэнгэрлэг бичгээр тэрлэгдэн, эсгий туургатны удам хойчис, орон гvрний оюунт мэргэдийн хvртээл ташаал болж байх учиртай. Босоо монгол бичгээрээн дархалсан тийм ном Хvннv угсаат, дэлхийн сая сая монголчуудын жинхэнэ єєрийн, vндэсний бvтээл болж хувь заяа нь мєнхєрч, нас буянаан ч уртасгана.

Хvн гvрний их ой болж байдаг. Хvннvгээн ойлгох их ухаарлын оор мэнгэ голлож байдаг. “Хvннv туульс” тєрж байдаг! Гэтэл харин, номын уг эхийг, олон хvн шинэ гэдэг ч хэрэг дээрээн “хуучирч, хоцорч” байгаа кирилл vсгээр бэлтгэн бэлэн болгосон байв. Зохиогч болоод зохион байгуулагчдын алдаа гэж энд ер юу байх. Хэн бичиглэж буулгасан нь гол бус, хэн ч маргашгvй єєрийн, монголын, Хvннv, хєх, угийн бичгээрээн тэрлvvлж чадсан нь одоо онцгой олз.
Тэрбээр шинэ уран бvтээлээрээн, монголын утга зохиолд, бардаагаар сvvлийн хоёр ч арваныг дамнан тасраад байсан туульсын яруу найргийн эрдэнийн ховор эрихийг залган хэлхэж чадсан ажээ. Мєн суу алдарт Хvннv гvрэн бичиг vсгийн арвин зузаан соёлтой байсныг уран сайхны аргаар нээн нотолжээ.

Театрын тайзнаа vг хэл, vйлдэл жvжиглэлтэй илvv амьд, бодлог болгон харуулууштай уран тансаг шад мєрvvд, эмгэнэл, бахархал сvлжилдсэн зохиомжийн сонирхолтой єрнєлvvд, баатруудын vг хэлний уянгалаг атлаа ухаарал сэрхийм даацтай хэл хэллэгvvд нь зохиогч эзнийхээн уран бvтээлчийн чансаа зиндааг нь тодорхойлж, урам хайрлаж, онгод хєглєх “цагаан хэл ам” дагуулна гэдэгт эргэлзэхгvй байна.
Айраг исэг vнэртvvлж, ачаа бараагаан тэгнэн, араг шээзгийд vрс багацуулаан бvvвэйлсэн монгол ахуй, тэнгэр хєллєсєн дээдсийн нvvдэл, эгэл ахуй... “Хvннv туульс”-аас харагдаж байна. Хэл хуурын аялгуу бас анирлаж, Хvн хєгжим эгшиглэж байна... Эрхэм Та болгоон уншаарай.

Туульсын буюу vйл явдлын єгvvлэмж бvхvй уянгын бvтээлд ємнє нь ухаан билгvvнээн туршиж бараг vзээгvй найрагчийн хувьд єєрийгєєн сорьж, єєртєєн зохих туршлага ч олж, бvтээн тэрлэхийн шинэ агаад илvv єгсvvр замыг нээсэн нь илэрхий. Хамгийн мэргэн шvvгч болсон уншигч олны нь урдуур, мэргэжлийн судлаач, шvvмжлэгчид нь утга зохиолынхоон хэмжvvрээр шvvтгэн жинлэн цэнэлэхийн нь наана, бvхнээс шударга шvvгч болсон цаг хугацааны шалгуураас ч урьтаж, бовь бичээч vvнээс дэлгэрийг нуршаад хэрхэх сэн билээ.

Яруу найрагчийн шинэ уран бvтээлээн дэлгэх, уншигч олноо єргєн барихын тухайд бэлтгэсэн энэ оройн ёслол-vдэшлэг нь оюуны мэлмий саруултай хэн хvнд багагvй утга бэлгэдэлтэй, vгийн урлагийн бvтээлийг vнэлэх, хvндэтгэх сэрэл сэхээрэл, шинэ жишиг хандлага мэдрvvлсэн євєрмєц зохиомж дэглэлтээс бvрдсэнээрээн ялгарч байлаа. Энэ нь бvхэлдээн шинэ номоон, тvvний утга учрыг, ер нь монгол хvнд мєргєж адис авдаг эрхин гурван эрднийх нь нэг болсон номын соёлд хандах ёс зvй, номыг хийгээд уншигч олныг хvндэтгэх ёс ёслолын шинэ жишгийг тогтоосон vйл явдал боллоо гэчихэд дэндvv “хошуу дэвссэн” болохгvй биз ээ.

Найрагч эхлээд, багшаар хєтлvvлж утга зохиолын ертєнцєд хєл тавьсан хvнийхээн хувьд хєдєєх буурал багшийгаан холоос зориудлан залж ирээд, олны ємнє тайзнаа урьж, номин эрднээр бvтээсэн тусгай баринтаг дээр шинэ бvтээлээн дээжлэн барьж, хvvхэд ахуйгаасаан анхны шvлгээн бичиж байсан “сурагч vзгийнхээн” хамт барьсан нь ном хийгээд номун багшаан дээдлэх ёсны удтал орхигдсон нэг сайхан уламжлалыг сэргээлээ. Vнэ цэнийг нь єнгєєр, мєнгєєр хэмжихэд утга vл олдох олон зvйлийн нэг нь амьдын гурван эрдэнийн нэг-багшийн ачлал єглєг. Басхvv уран бvтээлч хvмvvнд гэвэл анхны нь бvтээл, тvvнийг бичиглэсэн бийр бэхэс байдаг нь ойлгомжтой. Цаг цаашлах тусам тэр бvхэн vлэмжийн vнэ цэнийг єєртєєн хураан авчрах билээ.

Алив нэгэн яруу найрагчийн уран бvтээлийн vдэшлэг гэх нь дэлгэцээр уйд болтол цацсаар олон тvмэн очсон очоогvй хэдийнээ гадарлах хэсэг нєхєд ирж дуу шуу, хуур найр болоод л, “уруул ам барьж” нэр нvvрээн хєєдєєд л, дундуур нь баахан найз нєхєд, настан буянтан нь тайзнаа гарч ирж хар цагаан хэл ам хvрмээр баахан магтаал малгай ємсгєн, наргиа онигоо энэ тэрийг урсгаж дурсаад л, хадаг яндар, халаас тvрийвч болж аснаа адаг сvvлд нь амьдрал хєдєлмєрт нь даан ч нєлєєгvй жаазтай цаас, гялаан тэмдэг зvvж єгснєєр уг ёслолоон жаргаан тарж оддог нь гэм биш зан болоод буй билээ.

Харин манай Бавуугийн номыг бvтээн тvгээгсэд тэгсэнгvй. Тvvний vеийнхэн ухаарах, сэхээрэх, гэгээрэх, туурвихын тухайд бусдаас дэлэм дээр явах нас буян одоо иржээ. Монгол хvн “Дєч хvрсэн эр, дєрвєєн дарсан ат” гэдэг сэн дээ. Найрагч бээр эдvгээ даацтай уран бvтээлийн ачаа, олон тvмний итгэл хоёрыг зэрэгцvvлж тэнжээлvvлээд сэгийтэл єргєн алхлах тийм л насыг эзэлж явна.

Аз тvшин, тvvний энэ удаагийн чансаатай бvтээлийг хамгийн тvрvvнд уншиж мэдрээд, найрагч нєхрийг зєвхєн энэ номынх нь тєлєє ч бус, утга зохиолд нэрээн мєнхєлсєн цєєнгvй, чанарлаг бvтээл туурвисан яруу найрагчийнх нь хувьд хvндэтгэн, их утга зохиолд бага бусыг бvтээх ирээдvйн зам мєрийг нь гэрэлтvvлж, эл шинэ номыг нь болоод мэргэн олон уншигчдыг нь хvндэтгэн, сэтгэл оюуны цэнгэл эдлvvлэх гэж шинэ бvтээлийн баринтаг задлах ёслол-яруу найргийн vдэшлэгийг ерєнхийлєн зохион байгуулж, тодорхой хєрєнгє мєнгє зарцуулахаар єєрсдєєн санаачлан шулуудсан байх юм.

Сайхь сайн vйлийн эзэд бол “Шинэ Ази” группийнхэн аж. “Ашдын хvнс-номын єглєг, амгалангийн дээд-бодь мєр” гэж vгтэй.
Яруу найрагч Ц.Бавуудоржийн уран бvтээлийн эл сонгомол гэж хэлж болохуйц vдэшлэгийг эднийх зохион байгуулах vvргийг авуутаан “Хvннv туульс”-ыг сонгодог монгол бичгээр давхар хєрвvvлгэхээс эхлэн, Бээжин хотноо чанарын дээд тvвшинд хэвлvvлж, одоо ийн оюуны єглєг болгож байгаа ажээ.

Vvнд, цаашид сэхээ болгож авууштай нь, зохиогчийг тэд бага “зовоосон” явдал гэнэ. Манай уран бvтээлчид концерт тоглох, тvvнийг найруулан босгох гэж хамаг хvч хєдєлмєр, цаг зав, хэдэн бор тєгрєгєєн шавхдаг. Энэ нь зарим талаар тэдний уран бvтээлийн тvвшнийх нь хэмжvvр ч болдог байж магадгvй. Гэхдээн зардал мєнгєний гачаал чамгvй олон сайн бvтээлийн “уг дээр суудаг” нь нууц биш.

Энэ тухайд, бид урилгыг нь хэвлэхээс єгсvvлээд уран бvтээлчийг хvндэтгэх vvднээс бvх ажлыг єєрсдєєн хариуцан зохион байгуулсан гэж компанийн удирдлага ярьж байлаа. Эндээс бас оюуны шилдэг бvтээл, тvvнийг бvтээгч эзнийг урмаар тэтгэсэн, уран бvтээлийн хvн тvvндээн л санаа зорилго шулуудаж, менежментийн бусад элдэв асуудалд “толгойн євчингvй” явахын мєн утгыг мэдэрсэн шинэ жишиг “санал болгон” буй хэрэг бус уу. Сайн л юм бvтээж явбал хэзээд, хэнд ч хэрэгтэй ажээ.

Бавуу анд нэг удаа ярьж байсаан. Тvрvv жил Дэлхийн урлаг, соёлын академиас єєрийн нь яруу найргийг vнэлсэн зохих нэр хvнд бvхий шагнал хvртээд ирэхэд нь манай зохиолчдын мэргэжлийн байгууллага анир гvмхэн л байв гэнэ. Тэгж байснаан сарын дараа ч бил vv нэг дуудахаар нь очтол, удирдлага нь баяр хvргэн гар бариад, ганц лонх юмны бєглєє мултлаад гаргасан явдал болсоон... гэж.

Заавал ч мань мэтэс уригдаж залуулж, баяр хvргvvлж магтуулж ч юм уу, бэлэг сэлт бариулж байх ёстой ч биш дээ.. гэж тэрбээр єгvvлж сууна лээ. Бидний хэр л тэр шvv дээ гэж vvнийг хvлээж авах уншигчдыг хvндэтгэнэ ээ. Харин манайд урлагийн менежмент гэж юу болох, тvvнийг мэдрэх мэдрэмж тэр л хэмжээнд байгааг эрхбиш эвдэх, шинэчлэх, болж єгвєл илvv дээгvvр шатанд аваачих учиртай байлгvй. Энэ талд “Хvннv туульс”-ын vдэшлэгийг зохион байгуулагчдын сэдсэн, бодитой биелэл болгосон энэхvv vйлсээс зохих шатны, хамаарах албаны эрхтэн дархтнууд нь бага ч гэсэн ухаа сэхээ авсан ахул тэдний vндсэн зорилго биелж байгаа нь тэр гэнэ.

“Шинэ Ази” группийн ерєнхий захирал Л. Тєрбаяр “Бид Ц. Бавуудорж найрагчийг ивээн тэтгэж буй хэрэг биш. Харин тэрбээр єнєєдєр Та бvхний мэлмийд хvргэж буй “Хvннv туульс” бvтээл болон монголын утга зохиолын тvvхнээ цагийг эзэлж vлдэх цєєнгvй шилдэг уран бvтээл туурвисны учир єєрєєн л бусдын адил бvтээлээн vнэлvvлэх, хэвлvvлэх эрхийг олж авч байгаа юм. Сайн уран бvтээл vнэ цэнэтэй байх ёстой.

Бид тvvний уран бvтээлийн, мєнгєєр хэмжигдэшгvй vнэ цэнийг бага ч гэсэн ойлгож мэдэрч байдгийнхаан илэрхийлэл болгон, шинэ номыг нь худалдан авч, уншигч олонд нь єглєг болгон байна. Цаашид монгол улс оюунлаг хvмvvсийнхээн бvтээл туурвилыг vнэ цэнэтэй болгоход энэ маань жаахан ч гэсэн санаа сэдэл болоосой, Оюуны салбарт vнэхээр чансаатай юм бvтээж буй хэнийг ч болов нэгэн адил дэмжих болно хэмээн онцоллоо.
Эдний єглєг уншигч олонд ч бодитой мэдрэгдэж, яруу найрагчийн уран бvтээлийн vдэшлэгийг vзэж сонирхсон хvн бvрт “Хvннv туульс” хэмээх энэ vнэ цэнэтэй номыг vнэ тєлбєргvй гардуулсан юм.

Тєр засаг, хувийн хэвшлийнхэн, бэлжvv хэсэг нь морь, бєх, нvvрс, алтны хойноос санаа “зовж”, шавхагддаг баялгийг шалавхан шиг шавхаж баръя гэсэн шиг хєрєнгє мєнгєєн vрж зарж байгаа vед нэг удаа ч атугай уран бvтээлч нєхрийн маань шинэ номын эхний хуудас дэлгэх ёслол ухаарал сэхээрэл дагуулсан, эгэл агаад эрхэмсэг, утга тєгєлдєр зарчмаар биеллээн олж, оюуны илvv єгсvvр шинэ хандлага, єєр, дээр жишиг тогтоон, урам зориг нэмсэн нь тєсвийн хэдэн тєгрєгнєєс єєр орлогогvй, найргийн хэдэн номноосоон ондоо хєрєнгє чинээх гэх юмгvй эгэл боргил хувь хvнийхээн хувьд юутай завшаан, юутай их амны хэшиг билээ хэмээх гэгээн совин зvрхээр дvvрэн гийж байвай.
Хvрэл чоно улина
Гурван зуун хэлхээ яс минь
Салж сонсоно
Нийлж сонсоно
Гучин vеийн дээдэс минь
Сэрж сонсоно
Босч сонсоно ...
“Хvрэл чоно”-ын хийморьт ассан найрагч ийнхvv онгодын хvлэгт ганзага зузаалж, хєх монголдоон “Хvннv туульс”-ыг залж авчирлаа.