хэмээн сэтгэл юугаа чилээж яваа хүнтэй Япон оронд тааран ярилцана хэмээн санаанд хэрхэн орох билээ. Байгалийн гамшигт өртөн ихээхэн хохирол амсаад байгаа Японы Мияги аймгийн Ишиномаки хотын Китоками суурингийн байдлыг сурвалжилж явахдаа Канчи Намай / KANCHI NAMAI/-тай таарсан юм. Тэрээр арав гаруй жилийн өмнөөс эхлэн Монголд олон удаа ирж Хэнтий, Дорнот, Архангай, Дорноговь зэрэг аймгаар мотоцикл хүлэглэн аялж олон танил, найз нөхөдтэй болжээ.

Ингэж явахдаа Хамарын хийд, энергийн төвөөр аялж, түүний гайхамшгийг мэдэрч говийн тавдугаар ноён хутагт Лувсанданзанравжаагийн байгуулсан дацан,сүм, дуганыг сэргээх, шинэчлэх санаа төрсөн байна. Түүний энэ санааг нутгийн олон, сүсэгтэн монголчууд дэмжнэ гэдэгт итгэдэг. Тэрээр 150 гаруй жилийн түүхтэй, үе улиран эрхэлж ирсэн, сүм барьдаг, сэргээн засварладаг гэр бүлийн компанийн менежер юм. Түүний аав, өвөг эцэг, авга нар бүгд сүм, дуганы мастер ажээ. Тэрээр үүнээс гадна Хамарын хийд, Сайншандад сакура ургуулах гэж хичээж байна. Хамарын хийд, Сайншандын хоёрдугаар 10 жилийн сургуулийн хашаанд нийтдээ 130 гаруй сакура тарьжээ. Харамсалтай нь тэдний нэлээд нь говийн хатуу ширүүн байгальд зохицон нутагшихад бэрхшээлтэй байгаа ч энэ санаагаа орхисонгүй янз бүрийн арга сэдэж, мэргэжлийн хүмүүстэй хамтран ажиллаж байна. Тэдний нэг нь сакурагийн мэргэжилтэн Ишигава Соёо гуай юм.

Канчийг Хамарын хийдийнхэн “Сакурагийн Морито” хэмээн нэрлэдэг гэнэ. Энэ нь сонин учир түүхтэй ажээ. Одоогоос 160 шахам жилийн өмнө Морито хэмээх самурай ноён хутагтаар зэвсгийн эрдэм заалгахаар Хамарын хийдэд иржээ. Хутагт түүнтэй Бээжин хотод таарсан бөгөөд сэлмээр тулалдаад ялсан учир Морита түүнд шавь орж энэ талын эрдмээ сайжруулахаар даган ирсэн энэ байжээ. Тэгээд буцахдаа Хутагтад сэлмээ бэлэглэсэн нь эдүгээ Сайншандын орон нутгийг судлах музейд хадгалагдаж байдаг.

Сакурагийн Моррита Хамарын хийдийг сэргээн засварлах мэргэжлийн хүнийг юуны өмнө сургаж бэлтгэхээр Монголоос Т.Амгаланбаяр гэдэг гарын дүйтэй, мужаан залууг авчран сургаж байгаа юм байна. Тэдэнтэйгээ уулзуулахаар намайг Ибараки аймгийн Юүики сууринд урьсан юм.

Сүм барих эрдэмд дөрвөн жил суралцана

Т.Амгаланбаяр 2001онд Сайншандын Мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлийн төвийн мужааны ангийг төгсжээ. Дорноговь аймгийн тохижилт үйлчилгээний газарт бригад ахлан барилгын засвар, мужааны ажил хийж байгаад “Чилүүгэн” нэртэй модон эдлэл, урлалын цех байгуулан морин хуур урлаж, үндэсний хөгжим засварлах зэрэг ажил хийж байжээ. Тэдний урласан морин хуур Их Монгол улс байгуулагдсны 800 жилийн ойгоор эгшиглүүлсэн 800 морин хуурт багтсан байна. Тэд бас Хамарын хийдэд ч зарим сэргээн засварлах ажил хийж өгч байжээ.

Ийм нэг залуу сүм барьж сурахаар Япон оронд ирээд нэг жил болж байна. Цааш гурван жил сурна. Энд ирээд би ямар нэг мэргэжлийг эзэмшиж сайн мэргэжилтэн болно гэдэг хүнээс ямар их хичээл зүтгэл шаарддаг. Эзэмшсэн хойноо ямар сайхан, сайн мэргэжилтэн ямар их хэрэгцээтэй, нэр хүндтэй байдгийг мэдэрч ойлгосон. Япончууд үүнийг сайн мэддэг, хүүхэд залууст сайн ойлгуулдаг, мэдүүлдэг юм байна. Тиймээс тэд сонгосон нэг ажлаа сайн сурдаг, сайн хийдэг гэж ярьсан юм. Тэрээр түүнийг энд ирж энэ эрдэмд суралцахад дэмжсэн хүмүүс, Хамарын хийдийн З.Алтангэрэл багшдаа баярлаж байгаагаа юуны түрүүнд дамжуулсан юм.

- Сүм барих эрдмийг хэрхэн сурч байна вэ?

- Би ирээд нэг жижиг сүм барилцсан. Одоо барьж байгаа нь маш том, сайхан сүм болно. Миний эрдэм сурах багажаа хэрэглэж сурахаас эхэлсэн дээ. Өмнө нь хэрэглэж байснаас өөр зарчмаар ажилладаг багаж, төхөөрөмж дээр ажиллах хэрэгтэй болсон. Одоо бол тэднийг сайн ажиллуулдаг, засаж янзалдаг ч болсон. Надтай хамт сүмийн жинхэнэ мэргэжилтэн гурван хүн ажиллаж байна. Тэдний хоёр нь энэ мэргэжлээрээ дээд сургуульд багшилдаг. Гэсэн ч тэд бас өөрийн багш нараасаа үргэлж асууж зөвлөгөө авч байдаг. Манайхаар бол гэрийн багш, гарын шавь гэдэг чинь энд байдаг юм байна. Бас энд Японы соёлын сургуулийн оюутнууд дадлага хийж, сүм барилцаж байгаа. Бид байшин барихдаа барьж үзэж, хэд хэд хэмжээд нь л тааруулаад эвлүүлчихдэг шүү дээ. Тэгвэл энд бүх зүйлийг эхлээд математикийн аргаар тооцож, хэмжээг нь гаргадаг. Тэгээд бэлтгэсэн хэсгүүдээ угсардаг. Маш нарийн ухаан байдаг юм байна. Сүм барих уламжлалт аргаа одоо ч баримталдаг. 400-500 жилийн өмнө барьсан сүм одоогийнхтай яг адилхан юм билээ. Энд ажиллах хугацаандаа өөрийгөө гарын ураар дутахгүй, харин хэмжээ тавих, тооцоо хийх эрдэмд сайн сурах хэрэгтэй юм байна гэж ойлгосон.

- Сүмийг барихад ямар материал голлодог юм бэ?

- Дан модоор барьдаг. Модоо эндээсээ бэлтгэхээс гадна багана, сэрвэн зэргийг Канад, Герман зэрэг газраас захиалж авчирсан хатуу модоор хийдэг. Бидний барьсан сүмийн луу, арслангийн толгой, угалз хээ зэрэг гайхамшигтай чимэглэлийг монгол сийлбэрч Баярсайхан хийсэн. Модны урлагийн дээд бүтээл нь сүм гэдэг. Түүнийг энд сүм барилцахдаа бүр сайн ойлголоо. Намайг модоор юм хийхээс гадна модонд хайртай болгосон багш бол Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн Байды гуайн хүү Үлэмжсаруул юм. Тэр хайраар би энд модны урлагийн дээд эрдэмд суралцаж явна даа. -Одоо ямар сүм барьж байна вэ? -Одоо нэг том сүм барьж байна. Өндөр нь 15 метр байх юм. Сүмийг хадаж биш углуургадаж барьдаг учраас газар хөдлөлтөд нурахгүй. 100-300 жилийн баталгаатай гэж үздэг. Ийм сайхан эрдэмд суралцаж байгаадаа баяртай байна. Монголд сүм, дугана барих мэргэжлийн сургууль байхгүй. Тэгэхээр би энэ талын анхны мэргэжилтэн болж очно. Хамарын хийдээ сэргээн босгох сайхан ажил, ирээдүй намайг хүлээж байгаа.

- Нутаг орон, цаг агаар солигдоход эхлээд хэцүү байв уу?

- Энд нэлээд халуун байна. Гэхдээ одоо дассан. Саяхан болсон газар хөдлөлтийн дараа З.Алтангэрэл багш, Канчи ч гэсэн хэцүү байвал буцах уу гэсэн. Би ийм сайхан завшааныг алдахыг хүсээгүй. Хутагтдаа, Хайрхандаа залбираад явж байхад алзахгүй гэж боддог. Сайншандад суугаа ээж маань тэр үеэд жаахан сандарсан байх. Хүү нь алзахгүй ээ.

Хоккайдо арлын сакура

Монголын говьд Сайншанд болон Хамарын хийдэд сакура тарьж түүнийгээ яаж байгаа бол хэмээн санаа зовж суугаа хүн бол Ишигава гуай юм. Тэрээр дөрвөн жилийн өмнөөс Сайншандад сакураа тавьж түүнийгээ эргэж тойрох гэж олон удаа Монголд иржээ. Хол газраас хүүхэд шиг бөөцийлөн авчирч тарьсан сакурад нь нэг бол говийн халуун наранд хатах, салхинд налах, нэг бол мал идчих гээд халгаатай зүйл олон гэнэ. Тэр байтугай аятайхан ургасан зармыг нь хэн нэгэн хулгайлаад оддог байна. Гэсэн ч тэр энэ бүхэнд шантарсангүй. Заавал ургуулна гэж зүтгэсээр байгаа ажээ. Түүнтэй Монголд хэрхэн сакураа тарьсан талаар нь ярилцлаа.

- Ийм чийглэг дулаан газар ургадаг ургамал Монголын говийн хатуу ширүүнийг тэсвэрлэх болов уу?

- Монголд тарьсан сакураа бол Хоккайдо арлын өвлийн хүйтэн, зуны халуунд тэсвэртэй ояама саура сортын сакура юм. Тиймээс Монголын говийн хатуу ширүүнийг тэсвэрлэнэ гэж бодож байгаа. Тэгж бодоогүй бол тарихгүй шүү дээ. Сайхан ургавал 4-5 метр өндөр болно. Намар навч нь улаан өнгөтэй болдог. Монголд ургаж байгаа сакура Японыхоос нэг сарын дараа цэцэглэж байгаа нь ажиглагдсан. Цэцэг нь нэг сар болоод унадаг.

- Монголд сакура ургуулах гэж их хичээж байгаа гэж сонссон?

- Японд ургамал, мод ургуулах амархан. Харин Монголд бол өөр. Ус, хөрсийг нь шинжилсэн. Ус нь хатуу, салхи нь хүчтэй, хөрс нь нягт учраас тэр болгоноос хэрхэн хамгаалах арга хайсан. Ус зөөлрүүлэгч бодис эндээс аваачсан, салхинаас хамгаалж хаалт хийж байлаа. Мөн говийн элсэрхэг хөрс усыг нь амархан шингээж авдаг учраас ус баригч уутанд тарьцаа хийж суулгасан. Дөрвөн жил аятайхан арчлаад ургуулчих юм бол цаашдаа нэг их арчилгаа шаардахгүй, өөрөө ургах чадвартай, тэсвэртэй ургамал шүү дээ.

- Энэ бүхнийг хийхэд мэдээж их мөнгө зарцуулсан байх даа?

- Монголд сакура тарих хүсэлтэй, түүнд туслах гэсэн хүмүүс мөнгөө нийлүүлж энэ бүхнийг хийсэн. Мэдээж энд нэлээд их мөнгө орсон. -Алс нутагт тариад орхисон сакурадаа сэтгэл зовж л суудаг байх даа? -Тэднийгээ яаж байгаа бол гэж үргэлж бодож байна. Услаад, арчлаад, хэрхэн ургаж байгаа тухай зургийг нь аваад явуулдаг сайхан сэтгэлтэй хүн хэрэгтэй байна. Хэрэв тийм хүн байгаад туславал өөр олон төрлийн мод тарьмаар байна. Монголд сакура тарих хүсэлтэй монгол хүн ч олон байдаг. Тэдний нэг нь “Говь“ компаний захирал Баатарсайхан юм. Тэр бидний ажилд их тусладаг. Бид Сакура гэдэг ресторанд суугаад сакураг Монголд хэрхэн ургуулах тухай ярилцаж байлаа. Хүлэмжинд ургуулах санал хүртэл гарч байсан шүү. Харамсалтай нь тэр хүлэмжинд ургадаг ургамал биш л дээ.