…Саяхан би сэрүүн сайхан хангай нутгийнхаа хамгийн их сэргэлэн соргог, сэрмүүн нутгаар аялаад ирлээ.Арын сайхан хангайн арц, хүж үнэртсэн аглаг их ой тайга хосолсон өндөрлөг газрын нэгэн болох хойд сум Жаргалантад очихдоо гутлын түрий давсан анхны цастай золголоо.

Халуун намрын хамгийн сүүлчийн өдөр гэмээр ч юм шиг, хүйтэн өвлийн хамгийн анхны өдөр гэмээр ч юм шиг, ертөнцийн хязгаарын яг л эхлэх, төгсөх цэг дээр ч ирчихэв үү гэлтэй ганцхан цаг хормын дотор газар тэнгэр харанхуйлан эргэж, өмнөх зам үтэр түргэхнээ далдран алга болж, дээшээ тэнгэр хол, доошоо газар хөлгүй мэт оргин, хаашаа ч хөдлөхөө мэдэлгүй хэсэг зуур зогсознон гайхашрах үе яах аргагүй аяны бидэнд тохиолдсон шүү.

Намрын өнгө, цагийн аяс, хүний сэтгэл, байгалийн хувирал…яасан богинохон агшинд үл давтагдах агаад үл мэдэгдэх таавартай учирна вэ? Хэрвээ бид Монголдоо бус, бүүр, нутаг усандаа бус, хаа холын харь орон, газар усны танигдашгүй дайдад очсонсон бол туйлын ихээр аягүйтэхээр байлаа.

Гэвч Улаанбаатар хотод тэр бүр үзэгддэггүй цагийн зурвас өнгийг хурамхан хугацаанд хараад, дийлдэшгүй сүр хүчин ихтэй байгалийн омогшлийг үзээд өчүүхэн бүлбэгэр хүн хэмээгч амьтан яасан ч бяцхан билээ гэх чамлал өөрийн эрхгүй төрнө.

Хэдхэн хормын өмнө бов бор толгодын дундуур, нов ногоон өвсний дундуур, шав шаргал замаар, цав цагаан тоос манаруулаад давхиж явтал гэнэтхэн саарал үүл манан дотор ороогдон, нүд цавчих зуурт будран хаах их цагаан цасан дунд баглайтал хучуулчихаад зогсоно гэдэг гайхалтай. Замгүй болчиход л машинаа зогсоохоос аргагүй.

Хаашаа эргэх, юу руу чиглэхээ ч мэдэх аргагүй. Хажууханд ханхайсан сүрлэг уулс ч цасанд дарагдаад эл хуль. Харахад ч нүд гялбам цав цагаан тал. Намрын ийм их цасыг ойрд үзсэнгүйдээ балмагдмаар. Гэвч цасан манан дунд төөрөхөөс нутгийн тэнгэр аврав бололтой.

Тэнгэр ч гэж дээ, тэнгэрлэг буянтай нэгэн их том хутагт хувилгаантны минь сүнс ч биднийг дуудан дагуулав уу? Жаргалант суманд төрсөн их гэгээнтэн Жамьянгаравын 150 жилийн гэрэлт ойд оролцохоор яваа биднийг замыг тэнгэр ивээв үү? Гэнэтхэн бүдэгхэн ч гэлээ зам мөр тодров.

Биднээс арай өмнөхөн явсан машины мөрийг гэсгээлт цас хайр найргүй дарсан ч гэрэл гялсхийх шиг хурамхан зуур цухасхийсэн тэрхүү бүдэг балархай мөрийг дагасаар, басхүү тэр мөр оготны нүх рүү шургачих шиг алга болсноо олсны тасархай шиг нэг ил гарч, нөгөө далдлагдсаар, юутай ч бидэн хэд нууцхан эзний ивээл тосох мэт нутгийнхаа тэнгэрийг зөөлөн аргадсаар арай чүү Эрдэнэмандал сумын төвийн барааг харж билээ.

Сумын төв хүрэхэд ч хэцүү байв. Шуудан, зорчигч тээврийн том автобус хөндөлдөөд суучихаж.

Трактор энэ тэрээр татаж чангааж байна. Ихэнх хүн сумын төв рүү явган нүцгэн ч гэлээ тэмүүлэн их цаснаас мултрахыг хичээнэ. Эрдэнэмандал сумын холбооны ажилтан эмэгтэй бидэнд зам зааж, “Бүх аймаг суманд айхавтар цас унаж буй мэдээг бидэнд төвөөс өглөө.

Ганц өдрөөр зогсохгүй хэдэн өдөр дараалан тэнгэр эвгүйтэх нь билээ, ах нар минь” гэж айдас зузаалав. Аймаг руу утасдахад нэл их цас унаж төвөөс гадагшаа ганц ч машин тэрэг хөдөлж чадахгүй цагийг харзнаж байна гэв.

Ганцхан үсрээд буучихаар ойрхон Жаргалант сум руу ярихад “Гутлын түрий давчихаад цасан дунд гарах аргагүй болчихлоо…” гээд утас царгин тасарна. Ийм л намрын их цас Монгол нутагт чамгүй өвөл айсуй гэсэн дохиог хол ойргүй өглөө.

Азаар Эрдэнэмандалд хонон өнжихөөр тухалж аядсан бидэнтэй нутгийн буюу Жаргалант сумын ЗДТГ-ын дарга Д.Цэрэндагва гэж сэргэлэн эр таарч, нүдгүй цасанд дагуулан чухам л “нүдтэй” юм шиг явсаар Жаргалантын бартаат давааг харин ч нэг түвэггүй давуулаадахлаа.

Нутгийн хүнээ тэнгэр нь танив уу, хутагтын үрсээ газар нь танив уу, хариг хатуу гэгддэг Жаргалантын гурван давааг хярлан өгссөөр их цасны зөөлөвч дундуур бөмбийтөл бүүвэйлэх мэт аясхан тавлагаар давсан юм.

Их цасны хаялгаар их намрын ажлын нүргээн алс буйд суманд ч нирхийх нь сэмхэн мэдрэгдэнэ. Гэвч сумын төвийнхөн цасыг үл тоож харин ч өөдөөс “Намрын энэ цас яах вэ, цаана чинь самрын зээл л биднийг ганц алчихлаа” гэсэн тэс хөндлөн юм яриад байх нь сонин.

Юун самрын зээл билээ? Энэ намрын орон нутгийнхны орлого олох зээлийн эх нь, зарлага гаргах алдагдлын их нь ч самрын зээл болчихжээ, хөдөө нутагт. Самрын зээлийн тухай ярианд санамсаргүй хутгалдсан минь энэ.

САМРЫН ЗЭЭЛЭЭ ЯАХ ВЭ?
Архангай аймгийн Жаргалант сум яах аргагүй самрын алтан нутаг л даа. Тариат сумтай залгаа энэ нутагт намар намрын их ургац нь самар л байдагсан. Сүүлийн жилүүдэд самар ч намар намартаа ургахаа больж, заавал жил өнжин, цагийн өнгө аясыг ихэд дагахаас аргагүй болж. Гэхдээ нэг ургахаараа яасан сайхан сагсайтал ургадаг гэж санана.

Тэрхүү байгалийн их олз, омгорхолд дулдуйдан Жаргалант нутгийн самрын нөөцөнд гижиг нь хүрсэн наймаачид энэ жилийн намрын ашиг олох уутаа тийш нь чиглүүлжээ. Арга ч үгүй сүүлийн жилүүдэд хатуу хорьсон самрыг энэ намар л жаахан султгах сураг эрт гарснаас наймаачид ч гэсэн самрын “хувьцаа”-гаа тарааж эхэлсэн аж.

Аль хавраас л хотын наймаачид Жаргалант руу хошуурч, ургаж дэлгэрээгүй ч гэсэн ургац арвин байдаг Жаргалантын иргэдтэй амаар болон хэлцлээр, аргаар болон барьцаагаар “Самрын зээл” гэгч сүлжээ үүсгэжээ.

Зарим томхон наймаачид бүүр мотоцикль,хөргөгч, угаалгын машин, телевизор авчирч өгөн оронд нь самар авахаар болсон бол, зарим нь дэлгүүрийн бараагаараа дэнчин тавьж самрын ломбард бий болгожээ. Бас зарим нь банкны зээл шиг зээлийн гэрээ хийж.

Тэтгэвэр, халамжийн болон цалингийн зээл маягархуу барьцаа ч хийсэн гэдгээ зарим хүн нуусангүй. Хамгийн гол нь ямар ч барьцаа байлаа гэсэн самрыг л хариуд нь сайн түүж өгөх учиртай. Самар үнэд орно гэж үзээд мөнгөн дүнгээ ч чамлалтгүй тогтоочихож. Тиймээс дээд тал нь мотоциклийн үнээр самраа үнэлж цэгнэсэн, дэнсэлж жигнэсэн байж таарах гээд байгаа юм.

Самраараа өрөө төлнө гээд дэлгүүрээс бараа авч идэж уусаар баларсан нэгэн ч тааралдав. Уг нь самар хашаандаа хураагаагүй айл бараг алга, хөөрхий. Дээд тал нь жижгэвтэр портер машины тэвш дүүрэхээр, доод тал нь 5-10-аас доошгүй шуудай самар тэвхийтэл хураачихаж.

Цасны дараагаар гарсан наранд хатаах гээд түүнийгээ хашаандаа дэлгэчихсэн сууцгаана. Харамсалтай нь, хотод самартай тэмцэж, түүний дуулианаар хөдөөгийн самар “хогийн үр” мэт болох нь тэр. Хотод самар үнэгүйдчихэв. Тэгэхээр хөдөөд бүүр шалдаа унана гэсэн үг.

Энэ дуулианаар самрын наймаачид үймж, хөдөөгийнхнөөс самраа аль хавар тогтоосон үнээрээ тооцож авна гээд мөнөөх хөдөөгийнхөн самраа хотын ханшаар бодож өгнө гээд барьцаа эд бараа, боргоцой самар хоёрын дунд тун их салгуу үнэ ханшийн зөрөө үүсчээ.

Ядаж байхад зээлээр авчихсан мотоциклийн зарим нь эвдрэхээ шахаж, өрсөөд авчихсан идээ, хүнс бараагаа илүүдэл болгон гаргаад хаячихсан зарим нь “Миний хоёр чихийг тасдаад ав даа” гээд зогсож байх жишээтэй. Самрын энэ зээлийг яах вэ гэлцэх наймаачин, иргэд хаашаа хандахаа ч мэдэхгүй сууна. БОАЖЯ-ыг л баахан хараасан улс.

Дээгүүрээ самраар панз үсэргэдэг хэрнээ доогуураа бидний зовлонг үнэхээр ойлгохгүй юм, энэ дарга нар дэндэж байна гэж ирээд л гомдоллох. Хувиараа тогтоосон барьцаа зээлийг яалтай ч билээ? Бие биеэ хулхидья гээгүй ч гэлээ засгийн тогтворгүй шийдвэрээс болж хаялганд нь ширвүүлсэн иргэд бас хөөрхий.

Хөдөө орон нутагт олон жил ажиллаж байгаа, ахмад сэтгүүлч Д,Гүррагчаа гуай “ Заримдаа манай хөдөө их зугаатай юм болдог юм шүү дээ, дүү минь.

Чиний нөгөө элэглэж бичсэн шиг “Одонгийн зээл” чинь бодитоороо манай энд байж л байгаа. Алдарт эхийн одонгоо одоо болтол авч чадаагүй олон ээж уйлж суудаг юм. Тэрний дэргэд энэ самрын зээл ч яамай байна хөө” гээд доогтойхон инээж билээ.

Жаргалантын самарчид ёстой завхарч байна. Ядаж тэднийг самраа хот руу аваачих гэсээр байтал хөлдүү өвөл эхэлчихнэ байна. Эрт сэрүү орж хүйтрээдэхвэл хэцүү. Гудамжинд самар бөөндөж авах хүн олдохоо болино гэсэн үг. Самрыг хотод илүү үзээд хөдөөгийнхөнд том тушаа дөнгө үүсгэчихлээ.

Нэн ялангуяа самрын бизнест гар дүрсэн эрхтэн дархтнуудын паян дуулдаад хөдөөгийнхөнд бүүр хүнд цохилт болов. Тэд хот руу самраа оруулах гэж бөөн чирэгдэл болдог гэнэ. Захын цагдаа, байцаагч самрыг нь хураагаад авчих энүүхэнд.

Тэдэнд дор хаяж нэг уут, шуудайнцар самар өгч байж хот руу орох босгоо давна. Хотод самар бөөндөх хүмүүсээ хайж цаг барна. Зуучилсан нөхдөд бас л уут, шуудайнчир самар шидэхэд хүрнэ. Хотынхон чинь муухай. Аль болох доошоо хийж байж авна.

Ингэхээр самрын наймаа шалдаа бууж, ашигтай манатай, олзтой молзтой байх. Одоо хөдөөгийнхөн самрын барьцаандаа баригдаад бүр хэцүүдчихэв. Тэд малаа хариуд нь өгөх, мах, сүү, цагаан идээгээрээ самрын зээлээ төлөхөөс аргагүй боллоо гэж үглэнэ. Тэгэхээс ч өөр яахсан билээ?

САМРААС ҮҮДСЭН САНАЛЫН ЗУРВАС
Манай ядарсан иргэдийн орлогын үндсэн эх нь байгалийн түгээмэл баялагад тооцогдох самар, жимс болжээ. Дээд тэнгэрээс зүгээр дэлгээд өгдөг тэрхүү байгалийн баялгийн хүчинд зарим иргэд амин зуулгаа өөд татах, ажил амьдралынхаа нэг хэсгийн эх үүсвэр болгодог нь тодорхой болов.

Тиймээс иргэддээ байгалийн баялгаар юм хийж сурах аргыг зааж, зөвхөн түүгээр нь амьжиргааны дэмжлэг үзүүлэхүйц тусгай дүрэм журам гарган үйлчлэх цаг нь болсон мэт.

Зах зээлд шилжихээс эхлэн зөвхөн самар, жимсний орлогоор хүүхдийнхээ оюутны төлбөр, хурим найрын зардал, орон гэрийн төлбөрөө олсон ажилсаг иргэд цөөнгүй. Зарим нь жижиг дэлгүүр, аж ахуйн нэгж байгуулчихаад яваа бол увайгүй нь ургаснаас илүү тасдаад өөрт ч үгүй, өрөөлд ч тусгүй үрэн таран хийх явдал ч байна.

Самар сайхан түүж, зөв ашиглавал орлого олохоос гадна, олон улсын бизнесийн үүд хаалгыг ч нээх боломжтой эд.

Монгол Улс, хөрш ОХУ-д л зөвхөн хуш модны өвөрмөц самар ургадаг шүү дээ. Өөр хаанаас ийм самар олж түүхгүй. Амт шимт нь ч ондоо. Харин хойд хөрш ОХУ бол самраа яаж ашиглахаа сайн мэддэг хүмүүс. Тэд ой мод руугаа хамаагүй оруулахгүй. Самартай модоо бол сайтар хамгаална.

Иргэд нь самраа заасан газраас түүж, зохих стандартын дагуу цайруулж боловсруулна. Айлууд нь ч өөрийн гэсэн гэр ахуйн жижиг цехтэй. Самраа гар аргаар тун сайхан цэвэрлэж, боловсруулаад улсдаа тушаана. Улс нь самрын тос үйлдвэрлэж гадагшаа гаргаж, экспортын ховор бараа болгон арилжина. Самраа ингэж л ашиглаж байна.

Харин манайхан гаднаа хог мэт үзээд, дотроо “ашгийн үр” гэж хөөрөгдөөд, зөвхөн дарга даамлын гараар оруулж, хууль зөрчин хил давуулж байгаа нь харамсам. Хятад улс манай самрыг хямдаар, маш ихээр авахыг үнэхээр их хүсдэг.

Манай самарчид ч тэдэнд хууртахдаа амархан. Улсынхаа баялгийг экспортоор гаргаж ашиг олох ухаан ч манайханд муу. Иргэдээ дэмжсэн төрийн бодлого ч тааруу. Самраа зөв арилжиж сурчихвал чамгүй ашиг унагаж, чамлалтгүй иргэд амьжиргаагаа дээшлүүлж чадах л сан, уг нь.

Хэл аманд орооцолдоод байгаа төрийн самарчдаасаа эхлээд самраа зөв арилжиж сурцгаая. Жирийн иргэдээ самрын зээлээс салгаж аварцгаая. Газрын тосны үйлдвэр шиг самрын тосны үйлдвэр байгуулцгаая.

Жижиг дунд үйлдвэрийн зээл дотроо самрын үйлдвэрийг дэмжээд өгье. Самар, намар хоёроос “сааж авдаг”, ашгаа зөв хуваарилж сурвал сул “алт”-аа байгаль эх хэзээ ч харамлахгүй. Сайн санааны үзүүрт самрын үр дэлгэрч, самрын тос бялхаж байх болтугай.

Ж.Батсайхан

Эх сурвалж: “Монцамэ”