2011-10-01-Хэрэв газар тариаланд ашиглавал хэдэн мянган жилийн турш бий болсон үржил шимтэй, ялзмагт үе давхрага нь устана-
Японы судлаач, Цүкүбагийн их суруулийн доктор, профессор Кэнжи Тамүра Дорнодын хээр талын хөрсөнд шинжилгээ хийн сэтгүүлч Б.Эрдэнэбаатарын 1987 онд хийж байсантай адил дүгнэлтийг “Өнөөдөр” сонины 2011 оны 7-р сарын 19-ны №168-д өгсөн ярилцлагандаа хийжээ.
Учир нь 1987 онд сэтгүүлч Б.Эрдэнэбаатар “Залуучуудын үнэн” сонинд “Дэлхийн сүүлчийн хээр тал” өгүүллийг нийтлүүлж, “Энэ бол энэ дэлхий дээр үлдсэн хялгана ганхаж, зээр гүйж, унаган өвс ургамал нь хэвээрээ байгаа дэлхийн сүүлчийн хээр тал юм.
Энэ хээр тал монголчуудын төдийгүй хүн төрөлхтний үнэт өв учраас үеийн үед хамгаалж авч үлдэх ёстой” гэж бичиж байсан. Дорнодын хээр талтай адилхан Өвөрмонголын Хорчны, Шилийн голын, Ураадын, Хөлөнбуйрын их хээр талууд ХКН-ын атаржуулах хөдөлгөөний үр дүнд цөл болж хувирсан билээ.
Японы эрдэмтэн Кэнжи Тамүра 27 жил хөрс судалсан бөгөөд сүүлийн жилүүдэд Монголын хээр талын хөрсийг судалж байгаа аж. Кэнжи Тамүра судалгааныхаа үр дүнд Дорнодын хээр талын хөрс дэлхийд байхгүй нандин ховор хөрс болохыг тогтоож, одоо гадныханд олон жилийн хугацаатай түрээслүүлэх гэж буй энэ хээр талын эмзэг хөрс нэгэнт эвдэгдвэл дахин нөхөн сэргэгдэхүйгээр үүрд дэлхийн сүүлчийн хээр тал болон гунигтайгаар амьсгал хураана гэдгийг сануулсан.
-Та хэзээнээс манай орны хөрсийг судалж эхэлсэн бэ. Яагаад заавал Монголын хөрс шороог судлах болов?
-Анх 2003 онд Хэнтий аймгийн Хэрлэн баян Улаан, Багануур орчмын хүчтэй доройтсон бэлчээрийн хөрсийг судалж эхэлсэн. Энэ нь Цүкүбагийн их сургуулийн төсөл байсан. Харин дараагийн төсөл нь Евразийн хээрийн экосистемийн өөрчлөлт гэсэн сэдэвтэй том судалгаа юм.
Энэ судалгааг Цүкүбагийн их сургуулийн эрдэмтэн судлаачдын оролцоотойгоор хийсэн бөгөөд 2003-2010 онд үргэлжилсэн.
Энэ судалгааны хүрээнд Монголд гурван удаа судалгаа хийсэн. 2005 онд Хэнтийн Багануур, Хэрлэнбаян-Улаан, Өндөрхаан болон Сүхбаатар аймгийн Түмэнцогт орчим буюу зүүн талын хээрийн судалгаа, 2008 онд Арвайхээр, Баянхонгор, Говь-Алтайн нутагт, 2010 онд Увс, Ховд аймагт судалгаа хийсэн.
Судалгааны гол зорилго нь хээрийн экосистемийн хөрс, ургамалжилтын доройтол болон хөрсний элэгдлээс хамаарч шороон шуурга хэрхэн үүсэж байгааг тодорхойлох байсан юм. Миний удирдсан ажил 2008-2010 онд үргэлжилсэн бөгөөд Улаанбаатараас Сайншанд хүртэлх төмөр зам дагуух хөрс, Дорнодын тал, Хустайн байгалийн цогцолборт газрын хөрсний судалгааг гүйцэтгэж байна.
-Хөрсний судалгаагаа яаж хийдэг вэ?
-Бид хөрс судлахдаа нэг метрийн гүнд зүсэлт хийж, марфологи шинжилгээнд тулгуурлан нарийвчилсан дүн шинжилгээ хийж, ямар байдалтай, ямар хөрс болохыг нь тогтоосон. Харин дараа нь физик, химийн нарийвчилсан шинж чанарыг тодорхойлдог юм.
-Таныг Дорнодын хөрсийг маш ховор хөрс болохыг тогтоосон гэж сонссон?
-Анх Хэрлэнбаян-Улааныг судлахад хөрс нь хүчтэй доройтон, бүтэц нь алдагдаж, хатуурч нягтраад зүсэлт хийхэд маш хэцүү байсан. Тэр үед Монголын хээрийн хөрс бүгд ийм байдаг юм байх гэсэн сэтгэгдэл төрсөн. Харин 2009 онд Дорнодын нутагт гайхалтай сайхан судалгаа хийх боломж олдсон юм.
Тэр бол цагаан зээрийн үндсэн нутаг болсон Нөмрөг сумын нутаг. Зүсэлт хийтэл маш сайн хөгжсөн, үрлэн бөөмөнцөр бүтэцтэй, гайхалтай сайхан хөрсийг харсан. Маш олон зүйлийн ургамал ургасан тэр сайхан газар миний сэтгэлд гүн мөр үлдээсэн.
Элэгдэлд ороогүй ийм хөрсийг хараад ер нь Монголд сайхан хөрс тархсан байж байгаад ямар нэгэн гаднын хүчин зүйлийн нөлөөгөөр янз бүрийн элэгдлийн төвшинд очсон юм биш байгаа гэсэн сэтгэгдэл төрсөн.
-Энэ хөрсний бүтэц нь тийм гайхалтай байсан хэрэг үү?
-Энэ бол Хэнтий, Баянхонгор, Увс, Ховдод байхгүй тийм сайхан үржил шимтэй хөрс болох нь тогтоогдсон. Энд судалгаа хийхээс өмнө би Монголын хөрсний өнгөн хэсэгт ургамлын хагдны бүрхүүл огт байдаггүй гэж бодсон. Гэтэл Нөмрөг, Халх голын орчмын хөрсийг ургамлын хагд битүү хучиж, салхи усны элэгдлээс бүрэн хамгаалсан байхыг хараад үнэхээр сайхан сэтгэгдэл төрсөн.
Хөрсний А давхарга буюу ялзмагт хөрс нь 40 см зузаан, гүйцэд хөгжсөн. Би Монгол орны янз бүрийн хөрсөнд судалгаа хийхдээ тийм хөрс үзээгүй. Хээрийн экосистемийн хувьд Дорнодын хээрийн хөрс дэлхийд нэг номерийнх гэж хэлж болохоор байна.
Гэхдээ нөгөө талаас нь аваад үзвэл маш эмзэг, хэврэг гэдгийг хэлэх хэрэгтэй. Яагаад гэвэл физикийн шинж чанарын судалгаа хийхэд маш хурдан бутрах, нунтаграх шинжтэй болох нь тогтоогдсон. Өөрөөр хэлбэл, бэлчээрийг зохисгүй ашиглах, даацыг нь хэтрүүлэх ч юм уу, эсвэл газар тариаланд ашиглавал энэ хөрсний бүтэц үнэхээр амархан алдагдаж, дахин сэргэхээргүй болно гэсэн үг.
-Тэгвэл энэ газар нутгийн хөрсийг бид ашиглаж болохгүй гэсэн үг үү?
-Би хэдэн жилийн өмнө Өвөрмонголын Хөлөнбуйрын нутагт хөрсний судалгаа хийсэн. Мэнэнгийн талын хойно 20-иод километрийн цаана байх энэ газрыг зохисгүй ашигласнаас ургамалжилт нь доройтоод зогсохгүй хөрсний өнгөн хэсгийн бүтэц бүрмөсөн алдагдсан.
Ялзмаг давхарга нь 30 см зузаан буюу 10 см нь салхины элэгдэлд ороод хийсчихсэн байсан.
Тиймээс хөрсний элэгдлийг зогсоож, экосистемийг сэргээхийн тулд Хятадын Засгийн газар тэр нутгийг бэлчээрт ашиглахыг хориглосон. Тэр хавийн ховор ургамал ургадаг газрыг хамгаалдаг байсан ч хажууд нь маш том талбайг хагалж, тариалангийн бүс болгосноос ховор ургамлууд нь ургахаа больсон.
Учир нь газар тариаланд эвдэгдсэн хөрс салхинд хийсэж, ховор ургамал ургадаг газарт очоод 5-10 см зузаан хуримтлал үүсгэсэн байгаа юм. Ийнхүү хөрс өөрчлөгдсөн нь ургамалжилтад сөргөөр нөлөөлж, нэн ховор ургамлын оронд ургах чадвартай бэлчээрийн ургамлаар дүүрч, биологийн төрөл зүйлийн хувьд ч доройтсон.
Ийм хэврэг, салхины элэгдэлд хялбархан орох магадлалтай хөрс учраас Халх гол орчим Дорнодын хээрийг ямар нэг байдлаар ашиглавал зөв зохистой хэрэглэх ёстой. Эсвэл байгалийн өв сан болгож, хадгалж авч үлдэх нь зүйтэй. Үгүй бол яах ийхийн зуургүй элэгдэж, ашиггүй хаягдсан тал болж л үлдэнэ.
-Ийм хөрсийг хамгаалахын тулд юу хийх ёстой вэ?
-Аль болох тэр чигээр нь хадгалж үлдээх хэрэгтэй. Азаар Монголын Засгийн газар энэ хээрийг хамгаалж өдий хүрсэн нь чухал. Хэрэв газар тариаланд ашиглавал хэдэн мянган жилийн турш бий болсон үржил шимтэй, ялзмагт үе давхарга нь устана.
Хөрсний өнгөн хэсэг салхины элэгдэлд орсноор хөрсний Б давхарга буюу доод хэсэг ил гарна. Гэтэл энэ давхаргад их хэмжээний давс агуулагддаг.
Үр тарианы ургамал нь сул шүлтлэг, саармаг орчинд илүү сайн ургадаг. Хэрэв хөрсөн дээр ингэж шүлтлэг орчин бий болбол ургацын хэмжээ эрс буурна. Ургац авах гэж усалгаагаа ихэсгэнэ. Нэгэнт бүтэцгүй болсон хөрсийг их усалбал гүнд нь агуулагдаж байгаа давс уусаж, дээш хөөрдөг.
Ингэж давсжсан хөрсийг хэзээ ч дахин ашиглах боломжгүй болно. Монголд ийм газар хараахан хараагүй ч магадлал байгааг анхаарах хэрэгтэй.
Дэлхий дээр ийм том хэмжээний талбай Америкаас эхлээд олон бий. Хамгийн таатай уур амьсгалтай, тунадас ихтэй, хөрсний хөгжил нь эрчтэй явагддаг газрын 10 см өнгөн хөрсийг бий болгоход 1000 жил хэрэгтэй. Тиймээс ийм сайхан хөрсийг аривлан гамнах л ёстой.
-Ер нь Монгол орны ихэнх газар нутгийн хөрсийг судалсан хүний хувьд манай хөрсний байдал ямар байна гэж та бодож байна вэ?
-Монголын хөрсийг судлахад ерөнхийдөө хэврэг бүтэцтэй болохыг тогтоосон. Өнгөрсөн жил бид Сэлэнгэ аймагт очиж судалгаа хийсэн. Тус аймгийн Зүүнбүрэн сум бол Монголын тариалангийн төв бүс. Хамгийн үржил шимтэй, газар тариалан эрхлэхэд тохирсон, өндөр ургац өгдөг энэ талбайн хөрсийг судалж үзэхдээ бид хажууханд нь байсан газар тариаланд ашиглаж байгаагүй хөрсийг харьцуулсан.
Ингэхэд тариаланд ашиглаагүй талбайн хөрсний ялзмагт давхарга нь 30 см бөгөөд сайхан бүтэцтэй, сайн ч хөгжсөн байсан. Харин тариалангийн талбайн хөрсний ялзмагт давхарга 20 см буюу байх ёстойгоос 10 см-аар нимгэрсэн байсан.
Тэр газрын тариаланд 5-10 жил ашигласан гэсэн. Ийм бага хугацаанд 10 см-ээр нимгэрнэ гэдэг нь маш хүчтэй элэгдэлд орж байгаагийн шинж. Мөн бусад газар нутагтай харьцуулахад хур тунадас ихтэй энэ нутагт шороон шуурга үүсдэггүй гэж бодсон боловч хавар их шуурдаг гэж нутгийн хүн хэлсэн.
Тэгэхээр ийм сайхан газрын хөрс элэгдэж байгаа юм чинь тунадас багатай бусад газар үүнээс хурдан элэгдэх нөхцөл Монголд байна. Монголын хувьд тариалангийн гол бүсийн хөрс салхины элэгдэлд өртсөн хэвээрээ байгаа. Тэгэхээр өнгөн хөрсийг илүү элэгдүүлэхгүй байж, өртөөгүй хэсгийг нь бүрэн хамгаалах нь зүйтэй.
Салхинаас хамгаалах ногоон зурвасуудыг хамгийн түрүүнд бий болгох хэрэгтэй. Японд тариалангийн талбай хооронд ногоон зурвасуудыг байгуулдаг. Мод тарина гэсэн үг. Ногоон зурвас хэдий чинээ өргөн, өндөр байна төдий чинээ талбайг хамгаалдаг.
-Та судалгаагаа үргэлжүүлэн хийх үү?
-Ойрын төлөвлөгөө гэвэл Хустайн байгалийн цогцолбор газрыг уулын болон хээрийн экосистемийн хөрсний төлөөлөл болгон судлах зорилготой. Энэ нь ямар учиртай гэвэл Монголын одоогийн уур амьсгал хөрсний сэргэлтэд ямар нөлөө үзүүлж байна. Элэгдэлд орсон хөрсийг сэргээх ямар боломж байна гэдгийг судлах зорилготой. Судалгаа сайн хийвэл Улаанбаатарыг шороон шуурганаас хамгаалах, шарилжнаас сэргийлэх боломжийг олох юм.
Ер нь Евразийн хээрийн судалгааг өргөн уудам нутагт хийж үзсэний үндсэн дээр ямар дүгнэлтэд хүрсэн бэ гэвэл ийм сайхан хөрс шороо дэлхийд, Евразийн эх газрын хэмжээнд Монголоос өөр хаана ч алга. Тийм учраас онгон төрхөөрөө байгаа, биологийн маш баялаг төрөл зүйлтэй тэр газрыг хамгаалж, байгалийн өв сан болгож үлдээх явдал нь бидний үүрэг.
Хэдийгээр ийм сайхан экосистем байгаа ч Монголын газар нутгийн бусад хэсэг өөрчлөлтөд орсон учраас Монгол улс яаралтай хөөцөлдөж, Дорноды хээр талыг ЮНЕСКО, Дэлхий байгалийн өв санд бүртгүүлэх хэрэгтэй. Үүний төлөө анхаарах нь мэргэжилтэн бидний үүрэг. Монгол бол дэлхийд байхгүй хөрстэй нутаг.
Монголын хээр талын хөрс бол Евразийн хамгийн сүүлийн эх газрын хээр. Энэ хээрийг ургамалжилт, хөрстэй нь тэр чигээр нь хадгалж үлдэх нь чухал. Дэлхийн байгалийн өв санд бүртгэгдэх ёстой байгалийн баялаг гэж би үзэж байна. Миний судалсан хэд хэдэн орны газар ЮНЕСКО-д бүртгэсэн.
Тиймээс Монголын ард түмэнд ийм сайхан хөрстэй, баялаг сантай гэдгийг мэдүүлэхэд би хүчин зүтгэх ёстой. Тэр хөрс шороог л хадгалж, хамгаалах хэрэгтэй гэдгийг дахин дахин хэлмээр байна.
Р.Оюунцэцэг
Эх сурвалж: “Хөх толбо”
.jpeg "Томруулж харах")
.png "Томруулж харах")
