Завхан нутгийн бөхчүүд энэ жил сайхан наадсан.

Улсын заан М.Баяржавхлан наадмын их шөвөгт шалгарч, гарьд цол хүртсэн бол Ш.Жаргалсайхан, Б.Гончигдамба гэсэн шижигнэсэн хоёр залуу начин цолтны өнөр бүлд хүч түрэн орж ирсэн юм. Энэ хоёр хүчтэний нэг, Их-Уул сумын харьяат Батнасангийн Гончигдамбыг “Таван цагаригийн бөхийн өргөө” буландаа урьсан юм. Улсын наадамд амлагдалгүй үлдэж тунасан гэдэг баримт түүнийг хэр сайн бөх болохыг бэлхнээ гэрчилнэ. Шинэ начин маань авсан цолондоо эзэн болохоо харуулж, хэдхэн хоногийн өмнө болсон Татварын алба үүсэн байгуулагдсаны 100 жилийн ойн барилдаанд түрүүлсэн билээ.

-Наадмаас хойших хоёр сарыг яаж өнгөрөөв дөө?

-Наадмын дараа нутагтаа очиж нэлээн хэд хоног сайхан амарчихаад ирсэн. Тэгээд ганц нэг аймгийн ойгоор барилдсан даа. Одоо бэлтгэлээ эхэлчихсэн байна.

-Нутаг ус, аав, ээжийнхээ талаар яривал манай уншигчдад сонин байх болов уу?

-Аав, ээж хоёр маань Завхан аймгийн Их-Уул сумын малчид. Манай нутаг уул, мод, ус гээд хангайд юу байдаг тэр бүгд бүрдсэн сайхан газар. Завханыхны шүтээн Очирваань хайрхан манай суманд байдаг юм.

-Мал маллаж өссөн хүүхэд бяр чадлаас гадна тэвчээр хатуужилтай болдог доо.

-Тэр үнэн шүү. Би багадаа хөдөөний хүүхдүүдийн хийдэг болгоныг хийж өссөн. Хангай газар болохоор мод түлээ их бэлтгэнэ. Энэ бүхэн надад тэвчээр суулгасан гэж боддог. Багаасаа хар бор ажил хийж өссөн нь нөлөөлдөг юм уу, одоо бэлтгэлийн ачаалал даах чадвар гайгүй.

-Хоорондоо ноцолдож өсөөгүй монгол эр хүн гэж үгүй байх?

-Би ч бусдын адил барилдах дуртай хүүхэд байсан. Үеийнхнийгээ байнга хоргооно. Зарим нь намайг хүүхдийн хувцас урлаа гэж загнадаг байсан. Жаахан өсөөд ирсэн чинь хүүхдүүд барилдалгүй зугтдаг болчихсон байсан. Ер нь барилдах дуртай, бөх болно гэж ярьдаг хүүхэд байлаа.

-Үеийнхэн дундаа биерхүү байв уу?

-Ер нь биерхүү талдаа. Гэхдээ тийм ч том биетэй байгаагүй ээ. Өндөр, туранхайдуу л хүүхэд байсан.

 -Бөх болох зам руу хэдийд, яаж оров?

-2003 оны өвөл 17 настайдаа бөх болно гээд хот руу явсан. Хөдөө байхдаа радио сонсож суухад “Алдар” нийгэмлэгийн бөх тэр гээд л зарлана. Тэндээс “Алдар” гэж бөх бэлддэг ганц газар юм байна гэсэн ойлголттой болсон. Тэгээд “Алдар” -т орно, тэнд бөх болно гэж бодсон юм. Энд ирээд нутгийн хамаатны ахаа дагаад “Алдар”-т очлоо. Ирсэн чинь гавьяат тамирчин Ц.Цогтбаяр ах хүлээж авсан. Тэгж л бөхийн замд орсон доо.

-Хотод дөнгөж орж ирсэн хөдөөний хүүхдэд бэрхшээл их л тулгарсан байх?

-Гаралгүй яахав. Би тухайн үед хамаатныхаа ахынд байлаа. “Алдар”-тай ойрхон болохоор алхаад бэлтгэлдээ оччихно. Ирээд сургуульд оролгүй, зөвхөн бөхийн бэлтгэлээ хийж эхэлсэн. Өдөрт хоёр удаа бэлтгэл хийнэ. Дөнгөж ирээд бэрхшээл тохиолдохоор нутаг руугаа буцья гэж боддог л байлаа.

-Энд үлдэхэд юу нөлөөлсөн бол?

-Ц.Цогтбаяр багш бүх л юманд нөлөөлж байсан. Би хотод ирээд хэдэн сар болсны дараа нутаг руугаа буцсан юм. Тэгэхэд бараг л буцаж ирэхээргүй явах гэж байсан. Гэтэл багш надад “Чи үнэхээр бөх болъё гэж бодож байвал намар буцаад ирээрэй” гэсэн. Тэгээд намар нь ирээд багшийндаа нэг хэсэг амьдарч билээ. Багш маань юу ч мэдэхгүй хөдөөний хүүхдэд зааж туслаад, гэртээ ч байлгахыг хараад “Энэ хүн ингэж санаа тавьж байхад заавал барилдахгүй бол болохгүй” гэж бодсон юм.

-Хотод ирэхдээ өндөр, жин хэдтэй байв?

-182 см өндөр, жин 70 орчим л байсан. Тэрнээс хойш нэг их өсөөгүй. Харин жин одоо 108 кг болсон.

-Бөхөөр спортоор гаргасан анхны амжилт юу вэ?

-Би 2007 он хүртэл бараг дөрвөн жил амжилт гаргаагүй дээ. Чөлөөт бөхөөр өсвөр насандаа Лу.Энхбаяр багшийн нэрэмжит тэмцээнд түрүүлсэн. 2005 онд Швейцарьт болсон олон улсын тэмцээнд бас түрүүлсэн. Харин үндэсний бөхөөр гавьдаггүй. Амжилт гаргахгүйдээ шантрах мөртлөө бас больж чаддаггүй байлаа. Тэгж байгаад 2007 онд Завханы наадамд түрүүлж, аймгийн арслан болсон. Аймгийн арслан болж урам орсноос хойш бөхөө орхиё гэж бодохоо больсон.

-Тэр жил аймгийн арслан цол сэтгэлд чинь багтаж байв уу?

-Ямар ч байсан аймгийн цол авна гэж бодож байсан. Тэр жилийн хавар нь би сумын заануудын барилдаанд хэд давдаг болчихдог байсан. Тиймээс аймгийн начин болно гэж зорьсон. Тэгтэл явсаар байгаад түрүүлсэн. Үүнээс хойш цолоо хамгаалж, ахиулахын төлөө бэлтгэлээ хийж ирсэн.

-Аймгийн арслан болчихсон хүн улсын цол бодож эхэлнэ биз?

-Дотроо тийм л бодолтой бэлтгэлээ хийсэн. 2008 оноос хойш өдийг хүртэл улсад барилдаж байгаад энэ жил начин боллоо. Өмнө нь наадмын хоёр, гурвын даваанд л унаад байсан. Ноднин гэхэд хоёрын даваанд Б.Сангисүрэнд унасан. Өмнөх жил нь Хөвсгөл аймгийн арслан Нямбаярт өвдөг шороодсон. Бас И.Ёндонсамбуу начинг гурвын даваанд дийлээгүй.

-Энэ жилийн хувьд дотроо тодорхой зорилго тавьж, бэлтгэлээ хийсэн байлгүй?

-Тэгэлгүй яахав. Хүмүүс дараа жилийн наадам хол байна гэж ярьдаг. Гэхдээ нэг л мэдэхэд наадам хаяанд ирчихсэн байдаг. Би ноднин хоёрын даваанд уначихаад “Дараа жилийн наадам дорхноо болчихно. Энэ хооронд бэлтгэлээ сайн хийж, сайжрахгүй бол хэцүү” гэж нэлээн эртхэн бэлдсэн дээ.

-Энэ жил тэгээд ноднингоос хэр сайжирсан гэж бодож байна?

-Ерөнхийдөө ноднингийн наадамд барилдсанаас хойш миний барилдааны арга барил тодорхой хэмжээгээр ахисан.

-2011 оны наадмын барилдаануудаа эргээд нэг дурсах уу?

-Хоёрын даваанд Ховдын аймгийн начин Ж.Пүрэвжавыг давсан. Гуравт манай аймгийн ах, улсын харцага М.Дармаабазар амласан. Дөрвийн даваанд улсын начин Ду.Батбаяртай таарсан. Оноолтоо сонсчихоод “Одоо нэмэргүй боллоо. Ингээд л унах юм байна” гэж бодож байлаа. Би өмнө нь Ду.Батбаяр начинд хоёр удаа унаад байсан. Харин наадмаар шийдсэн мэхээ хийж давсан даа. Сүүлийн үед би хоёр талд нь сугадаж харцагадах мэхэнд гаршаад байгаа. Наадмын өмнө ганц нэг удаа хийхэд овоо болоод байсан юм. Тэгээд тэр мэхээрээ давсан даа. Харин тавын даваа эхэлж, бөхчүүд ам авахад миний нэр байдаггүй. Би ч хүлээгээд байлаа. Тэгээд сүүлд А.Алтанхуягтай тунасан байсан. А.Алтанхуяг өмнө нь наадамд хоёр удаа дөрөв давсан бөх. Наадмын өмнө болсон улсын цолтнуудын барилдаанд түрүүлчихсэн, ер нь амжилтыг нь бодвол айж унахаас аргагүй байв. Тэр үед ямар ч байсан зөв барилдана гэсэн бодолтой гарсан. Бид хоёрын барилдаан нэлээн удсан. Үндсэн цаг дуусаж, золгох болсон чинь тал таардаггүй. Тэгээд шодоход дан золгоо миний талаар таарлаа. Өөрийнхөө талаар золгосон юм чинь тахимдах мэхээ хийгээд үзье гэж бодоод тахимдсан. Тэгээд дээр нь унаад босоод ирэхэд хүмүүс шуугилдаад явчихсан. Тэр үед хэсэгхэн хугацаанд хөөрөөд, манарчихсан явсан шүү (инээв). Улсын цолыг тунаж авсандаа их баяртай байгаа.

-Зургаагийн даваанд Б.Сайнбаяр заанд унасан.

-Би өөрөө түрүүлж мэх хийгээд унасан. Унасныхаа дараа хэсэг хамгаалж байгаад барьц сонгож үздэг байж дээ гэж харамсаж л байлаа. Гэхдээ өөрөө мэх хийгээд унасан болохоор харамссан тал бий.

-Та сая Бөхийн өргөөнд намрын улирлын нээлтийн барилдааны их шөвөгт шалгарсан. Дараа нь Татварын албаны 100 жилийн ойн барилдаанд түрүүлсэн. Цол дагаж бяр нэмэгдээд байна уу даа?

-Би өмнө нь улсын цолтнуудын барилдаанд түрүүлж үзээгүй. Түрүүлчих юмсан гэсэн бодол нэлээн байсан. Тэгээд түрүүллээ. Цол дагаж бяр нэмж байгаа юм болов уу.

-Танай сумаас улсын цолтой бөх цөөнгүй төрсөн байх аа?

-Манай сум арав гаруй начинтай шүү. 2008 онд Ж.Оргил, 2007 онд Б.Бадамдорж ах начин болсон. Тэрнээс өмнө 1992 онд Г.Бат-Амгалан ах начин болж байсан. Наадмын өмнө нутаг усныхан маань “Манай сумаас начин цолтой бөх тасраагүй юм. Миний дүү сайхан барилдаж, начин болох хэрэгтэй” гэж урам хайрласан. Одоо ч гэсэн манай суманд сайхан барилдах залуус зөндөө байна.

-Чөлөөт бөхөөр ямар амжилттай вэ?

-Чөлөөтөөр гавьтай амжилт гаргаагүй ээ. Дээр дурдсан өсвөрийн хоёр медаль байна. Сүүлд манайд болсон “Ерөнхийлөгчийн цом” тэмцээнээс хүрэл медаль авсан. Мөн энэ жил насанд хүрэгчдийн УАШТ-ээс хүрэл медаль хүртсэн. Хэдийгээр өндөр амжилт гаргаагүй ч чөлөөтөөр хичээллэсний үр дүн гардаг юм. Хааяа зааланд хөл д ороод хаячихна.

-Залуу бөхчүүд бэлтгэл хийгээд явахад ямар нэг албан газар, компанийн дэмжлэг зайлшгүй хэрэгтэй байдаг. Өөрөө анх ямар байгууллагын нэр дээр барилдаж байв?

-Анх 2007 онд аймгийн арслан болсны дараа Шоовдор захиралтай “Хөтөлийн цемент шохой” ХК намайг дэмжиж, бэлтгэл хийх боломж нөхцлөөр хангаж өгсөн. Одоо ч гэсэн хэвээрээ. Мөн “Алдар” спорт хороо, зэвсэгт хүчний 013-р ангид харьяалагддаг. Энэ дашрамд намайг өдийг хүртэл дэмжиж ирсэн энэ хоёр газрын хамт олондоо баярлалаа гэж хэлье.

-Нутаг, орныхон шинэ цолтноо хүлээж авсан уу?

-Завханыхан хүлээж аваагүй л байна. Харин “Цемент шохой” компанийнхан маань миний цолыг мялаана гэж амласан.

-Одоо Монгол бөхийг Гиннесийн номд бүртгүүлэх барилдаан болж байна. Өөрөө ч гэсэн энэ үйлсэд хувь нэмрээ оруулан барилдаж байгаа. Барилдааны талаарх бодлоо хуваалцаач?

-Үнэхээр гайхалтай, дуу алдам сайхан үйл явдал болж байна. Дотор нь орж барилдаад, нэг хэсэг нь болж байгаа нь миний хувьд бахархалтай явдал юм.

-Сайхан ярилцсанд баярлалаа.

Г.БАЯРСАЙХАН