Энэ намрын чуулганаар улс төрийн амьдрал халуухан үргэлжлэх нь дамжиггүй УИХ-ын гишуун З.Алтайтай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа. Тэрбээр намын хатуу гишуунчлэлээс татгалзах шаардлагатайг онцолж байв.

-Намрын чуулганаар олон чухал хуулийн төсөл хэлэлцэх нь 2012 оны төсөв, төсвийн тодотгол болон Сонгуулийн тухай хуулийн төсөл нэн тэргүүний асуудал боловч хоёр намын бүлгийн үл ойлголцлоос болж гацах магадлалгай байна. Энэ талаар яриагаа эхлэх үу?

-Сонгуулийн тухай хуулийг Төсвийн тухай хуультай харьцуулашгуй чухал асуудал. Сонгуулийн тухай хууль яаж батлагдахаас ирэх дөрвөн жил төрд шинэ салхи орох эсэх хөгжих, эс хөгжих, улс төр цэвэрших, төрийн бодлого зөв байх нь шууд хамаарна.Тиймээс хамгийн эхэнд хэлэлцэх ёстой, 2008 оны сонгуулиар тангараг өргөх гэтэл энэ хоёр нам гэдэргээ харж хэвтчихээд чарлаад байсан шүү дээ. Яагаад уйлан дуулаад байгааг нь асуутал Сонгуулийн хуулийг өөрчлөхгуй бол долдугаар сарын 1 давтагдах нь гээд байсан. Тэгээд өвөр түрийндээ оронгуутаа өөрчлөхөөр тохиролцсон.Улс төрийн намуудын гаргасан шийдвэр нь халамцуу, согтуудаа хэлсэн үг биш том хариуцлага. Үүнээсээ ухарч байгаа бол энэ намуудад итгэл үзүүлэх хэрэгтэй юм уу. Хэрвээ Сонгуулийн хуульд дутуу, гуцуу хандвал дараагийн сонгуулиар “Халалцуу төр" бий болно гэсэн үг. МАН, АН хоёр хариуцлагаа хэрэгжүүлэхгүй

-Сонгуулийн тогтолцоог шинэчилсэн, шинэчлээгүй өнөөдрийн 76 гишүүний уравны нэг нь ирэх сонгуулиар данс дугуйлах байх. Тиймээс аль аль намдаа ашиггай гэж үзээд Үндсэн хуульдаа гар хүрч 76 гашуүний тоог 99 болгох мэргэн санаа сэдлээ. Ингэх шаардлага байгаа юм болов уу?

-Хэр ул суурьтай гаргасан 99 юм бүү мэд. Манайхан бэлгэдэл гэж үздэг зовлонтой улс. Найман морь, 99 гэх зэрэг мухар тоонд итгээд баяждаг, сайжирдаг гэж ярьдаг. Ер нь одоогийн 76 ажлаа хийж чадахгүй байгаа. Хэрвээ 76 гишүүн үүрэг хариуцлагаа ухамсарлаад явбал уг нь их хүч. Хагас дутуу хуралдмар аяддаг байж 99 болоод сайжирна гэдэгт итгэж чадахгүй байна. Дахиад шинэ орон тоо, шинэ дарга нар, бүр 99 тэрбум төгрөг гэхчлэн идэж уудаг зүйл нь улам ихсэнэ. 99 болсны үр дүн гарна гэдэгт ямар ч итгэлб үнэмшил алга. Ард иргэдэд ч дэмжсэн ойлголт байхгүй. Тиймээс хэдхэн улстөрчийн хувийн амбицаар хийсэн тооцоо гэж бодож байна. Шууд хэлэхэд эсэргүүцэж байгаа. 76 нь ажлаа хүн шиг хийж чадвал болохгүй зүйлгүй шүү дээ.

-Үүнээс гадаа Засгийн газрын гишүүдийн гуравны нэг нь УИХ-ьш гишүүн байж болохоор Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах ажлын хэсгээс санал боловсрууллаа. Уг нь УИХ-ын гишүүдээс Засгийн газрыг бүрдүүлэхгүй байх нь зөв гэдэг юм билээ. Та энэ хуулийн төслийг өргөн барьсан хүний нэг. Уг нь бүр хорих төсөл боловсруулахаар хүн гэж бодох юм?

-2000 онд Н.Энхбаярын Засгийн газрын үеийн балай асуудал энэ шүү дээ. Олонхоороо түрий барьж Үндсэн хуульд гар дүрж шийдсэн юм. Үүнийг болиулах үүднээс би хэдэн гишүүнтэй хамт санаачлан өнгөрсөн хавар хуулийн төслөө өргөн барьсан. Бодлогын гэмээр Гадаад харилцаа, Сангийн яам болон Хууль зүйн яамыг ялсан намынх нь нөхдүүд аваг гэсэн үүднээс ингэж тусгасан юм. Хуучин ийм байсан. Удахгүй номондоо орох байх. Одоогийн байдлаар Засгийн газар нь Их хурлынхаа толгой дээр гарчихсан шүү дээ. "Битгий олон юм яриад бай, би ч гэсэн УИХ-ын гишүүн. Чамайг бодвол Засгийн газрын гишүүн шүү" гэх мэтээр сүрдүүлээд суудаг. Нөгөөтэйгүүр дээгүүрээ бүх зүйл шийдэгдэж дууслаа. Доор нь парламентын хэдэн гишүүний ам ангалзаад байхаас биш ярьсан хэлсэн зүйл нь ажил болж хэрэгждэггүй. УИХ- ын 57 дугаар тогтоолоос эхлээд ихэнх асуудал замарч байгааг хаар. Тэгэхээр төр засгийн тогголцооны хуваарилалтын буруу системтэй явааг энэ цаг үе тод харуулж өгч байна.УИХ-ын гишүүн Их хурлынхаа ажлыг хийх ёстой. Уг нь хийж чадаж гэмээнэ гишүүний ажил асар их. Тэгвэл Засгийн газрын гишүүнийх бүр их. Тиймээс хийдэг, хийдэг ажлаа л хийж чаддаг байх ёстой. Түүнээс биш УИХ-Д орж нэг босго алхангуутаа даварч, эрх мэдэлд шунах ёсгүй. Засгийн газрын гишүүн болж унацтай яамыг толгойж мөнгө хусахыг нь боомилохоос аргагүй байна.

-Тогтолцооны зөв голдиролд оруулахыг онцоллоо. Үүний тулд ямар өөрчлөлт хийх ёстой юм бол. Сэтэртэй болгон ингэж ярьдаг ч, хийж өөрчилсөн зүйл алга, үр дүнг үнэн хэрэгтээ хүсдэггүй юм биш үү?

-Ер нь сууриар нь их зүйлийг өөрчлөхгүй бол болохоо байжээ. Тухайлбал, Үндсэн хуульд оруулах гэж байгаа эдгээр асуудлыг хөндөхөөс аргагүй. Мөн намын хатуу гишүүнчлэл. Улс төрийн намуудын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахаар хэсэг нөхдийн хамт төсөл боловсруулж дууслаа. Удахгүй УИХ-д өргөн барих гэж байгаа. Гишүүдтэйгээ санал хуваалцаад өргөн барихыг шийдэх л үлдсэн. Ер нь улс төрийн нам гэж юуг хэлдэг юм бэ. Бүртгэлтэй байгаа 12 намыг улс төрийн нам гэх үү. Ганц хүний гишүүнчлэлтэй байж улс төрийн намын дарга гээд цохиж явах нь зөв үү. Хамгийн гол нь энэ утгагүй зүйлийг алга болгох хэрэгтэй байгаа юм. Тиймээс парламентад суудал авсан эрх бүхий намыг улс төрийн нам гэж байхаар хуулийн төсөлдөө тусгалаа. Таван жил дараалан сонгууль болох цагаар шоу хийж, янз бүрийн намтай лообийддог, мөнгө төгрөгөөр тохиролцдог нам байх хэрэггүй гэж үзсэн юм. Нам байж чадахгүй бол татан буулгадаг ч байсан болно. Ялангуяа хөдөө орон нутагт улс төрийн намууд сонгуульд өрсөлдөөд огт хэрэггүй. Үүнийг ч бас хуулийн төсөлдөө тусгасан.

-Тэгэхээр орон нутгийнхан төлөөллөө яаж сонгох уу. Тэдний дуу хоолой хэрэггүй юмуу?

-Баг, хороо, Засаг дарга гээд анхан шатны доод нэгж бүгд улс төрийн томилгоо болсон. "Чи хэн бэ" гэхээр "Би улс төрийн ажилтан. Нам намайг томилсон" гэж суудаг нөхдүүдийг яах уу. Цаашид иргэний нийгэмтэй болох нь чухал байна. Иргэд нь өөрсдөө даргаа сонгодог, хариуцлага тооцдог, татан буулгадаг тогтолцоо руу орох ёстой. Доороосоо өгсүүлээд дээрээ хүртэл манайхан дандаа улстөржсөн. Энэ гажгийг засах хэрэгтэй. Нам нь байж байг. Намыг байхгүй болгоё гээгүй. Гэхдээ улс төрийн хатуу гишүүнчлэлээс татгапзах нь зөв.

-Гишүүнчлэлгүй байж нам оршин тогтнодог юм уу. Энэ хуулийн төсөл дэмжигдэнэ гэхэд эргэлзээ төрж байна л даа?

-Намын дэмжигч гишүүн гэж бий. Бидний үлгэрлэн дуурайгаад байдаг АНУ-д л гэхэд улс төрийн намын хатуу гишүүнчлэл байдаггүй юм билээ. Америкийн ард түмэн аль зөв бодлоготой, зөв мөрийн хөтөлбөртэй, хийсэн, хэлснээ хэрэгжүүлдэг улс төрийн хүчнийг дэмждэг болохоос биш манайх шиг час улаан батлах өвөртөлчихөө даргын харцаар гөлөгнөөд байдаггүй юм. Тиймээс энэ тогтолцоо руу орох ёстой, шаардлага байна. Энэ хуулийн төслийг өргөн барихад их хэцүү. Энэ намууд юу гэхийг мэдэхгүй. Гэхдээ үүнийг хэн нэг нь өргөн барих л ёстой асуудал. Бас ч үгүй дэмжиж байгаа олон гишүүн бий шүү. Хэн нэг нь өргөн барьж олны анхаарлыг төвлөрүүлэх ёстой асуудлын нэг яах аргагүй энэ хуулийн төсөл. Ер нь олон намын гишүүд дэмжиж байгаа тул нэлээд асуудал босгоно гэж бодож байгаа. Мөн тэтгэврийн нэрийн дансны асуудал байна. Хүмүүс УИХ-ын гишүүдийг айраг цагаа ууж, боодог идээд алга болдог сайхан улс гэдэг. Бас амрахын хажуугаар ажлаа зөв зохицуулах хэрэгтэй биз дээ. Энэ зун бид Тэтгэврийн нэрийн дансны мөнгийг өвлүүлэн үлдээх хуулийн төсөл боловсруулж дууслаа. Удахгүй УИХ-ын даргад өргөн барина. Иргэдэд маш чухал хэрэгцээтэй хуулийн төсөл. Насаараа тэтгэвэр төлчихөөд тэтгэвэрт гарсан хойноо хэдэн төгрөгөө идээд өрөөлийг зовоохгүй амьдрана гэж төлөвлөсөн хүмүүс наснаасаа өмнө бурхан болох тохиолдол зөндөө бий. Амьдралд юу эс тохиолдохыг тэр гэх вэ. Тэгэхэд төлсөн мөнгөнөөс нь оршуулахдаа хэрэглэ гээд ганц хайрцагны 200 мянган төгрөг өгөөд бусад нь улсын төсөвт ордог. Ингэж иргэдийн мөнгийг хулгай хийхээ болих хэрэгтэй биз дээ. Үүнийг өв залгамжлуулан үр хүүхэд, эхнэр нөхөрт нь үлдээдэг болгомоор байна. Энэ үнэхээр иргэдэд хэрэгтэй, амьдралд хэрэг болохоор чухал хууль төрнө. Энэ мэт суурьтай өөрчлөлт хийх ёстой. Мөн орон нутгийн засаг захиргааг шинэчлэх хэрэгтэй байна. 334 сумтай байх хэрэггүй. Гэтэл төсвийн тодотголоор өчнөөн олон тэрбум, их наяд төгрөгийг урсгадаг. Хүнтэй, хүнгүй ха- маагүй өөрийнхөө тойрогт дахин сонгогдох горьдлогоор хамаг төсөв үрдэг. Суманд нь 200-300 хүн амьдарч байхад л 500 хүүхдийн сургууль, 400 хүүхдийн цэцэрлэгт хөрөнгө оруулалт хийнэ гээд л мөнгө авчихдагийг юу гэж үзэх үү. Ийм утгагүй жалга довны үзлээр төсөв хуваарилах юм бол Монгол Улсын хөгжлийн талаар яриад ч хэрэггүй. Дампуу юм гэдгийг монголчууд ойлгож байгаа. Энэ мэт том суурь хууль, өөрчлөлтүүд рүү орох хэрэгтэй байна. Гэтэл зарим гишүүн "Аймгийнхаа сумдыг татан буулгана гэж яривал намайг ална шүү дээ" гээд сууж байдаг. Ингээд л хойш суугаад байвал энэ өөрчлөлтүүд хэзээ ч хэрэгжихгүй. Тиймээс хүчээр, эсвэл бодлогоор орон нутагт бүтээн байгуулалт хийвэл иргэд аяндаа тэр газрыг бараадна. Энэ бодлогыг Засгийн газар зоригтой хийх хэрэгтэй.

-Нэг тодруулах зүйл байна. Түрүүн УИХ-д суудал авсан намыг улс төрийн нам гэж үзэхээр хуулийн төсөлд тусгасан гэлээ. Тэгвэл бусад нь яах юм. УИХ-д гарсан хэд нь өөрсдөдөө зориулж хууль өөрчилдөг, бусад нь парламентад орох нөхцөлгүй эрх зүйн орчинтой болох юм биш үү?

-Улс төрийн үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцож байгаа намыг улс төрийн нам гэж үзэж болно. Үнэнийг хэлэхэд манайд ганц хүний нам байдаг шүү дээ. Ийм улс төрийн тоглоомоор яах юм. Зөвхөн сонгууль болох үед амь орж, шоуддаг. Үүнийг нам гэх үү. Бодит үнэнийг хармаар зүйл их бий. Байрныхаа 801 хүнээр гарын үсэг зуруулж нам байгуулаад, дипломат паспорт өвөртөлчихсөн, улаан тугтай, том тамгатай шоуддаг нөхөр байж болохгүй. Өнөөдөр 1990 он биш. Дэлхийн жишиг хандлага руу ойртож очих цаг болсон.

-Та сонгуулийн ямар тогголцоог дэмжиж байгаа талаараа байр сууриа илэрхийлэхгүй юу?

-Цэвэр пропорциональ системийг хүсдэг. Гэхдээ энэ хоёр намын царайг харахад гонжийнжоо болох нь. Манайхны сэтгэхүй их хэцүү. Нэг газар оччихоод сонговол эрх ашгийг чинь цээжээрээ хамгаалж, асаасан танк шиг УИХ дээр үзэж тарна гээд байдаг. Ингэхийн оронд төрийн бодлогоо боловсруулж, Монгол Улсын хэмжээнд сэтгэж, хөгжлийн бодлогыг нь бүхэлд нь харах нь дээр. Үнэнийг хэлэхэд нутаг нутгаа гэсэн нэгдсэн бодлогогүй улс болжээ. Энэ атгаг жаахан санаагаа өөрчлөөч ээ та минь. Монгол Улс гэж байхаас биш. Ховд, Увс гэсэн улс байдаггүй биз дээ. Улсын нэгдсэн бодлогоор явна гэдэг тухайн аймгийн төлөөлөл байхгүй болно гэсэн үг биш. Аль ч улс тэгж хөгжсөн, тийм бодлоготой байдаг юм.

-Та сонгогдсон дүүрэгтээ юу хийхээр төсөвт суулгаж чадав. Энэ парламентын хугацаа удахгүй дуусах нь. Юу ч хийлгүй, эсэргүүцсээр байгаад хоосон суугаа юм биш биз дээ?

-Бусадтай харьцуулахад жаахан юм даа, чааваас. Гэхдээ үүндээ маш их харамсдаг. Анхнаасаа ч үүнийг буруу гэж үздэг байсан. Миний тавьсан зүйл тооцоо, судалгаа муу, хөгжил дагуулсан зүйлгүй, аргацааж гал унтраасан зүйл. Татвар төлөгчдийн хайран мөнгийг яйран болгосон гэдэгтээ санаа зовдог. Гэхдээ өөрөө идээгүй, зүгээр хаяагүй, тухайн иргэдийн амь амьдрал, ахуй орчинд дэм болсон байх. Иймэрхүү маягаар 76 Засаг дарга бий болж, мөнгө тараадаг, зам худгийн асуудал шийддэг байж болохгүй ээ. Хийдэг байгууллага нь байгаа шүү дээ.

-Тэрбум төгрөгөө яасан бэ. Гишүүд зарцуулалтаа тайлагнах дургүй байх юм. Ирэх 2012 оны тэрбумуудаа төсөвт суулгасан болов уу?

-2012 оны тэрбум төгрөгүүдээ хуваарилаад авсан байсан. Би авахгүй гэж хэлсэн. Миний хувьд Баянзүрх, Налайх гэж явцуурахгүй. Миний хот, нийслэл. Тиймээс мөнгөө "Нийслэлийн Засаг даргаа хотын хэрэгцээтэй чухал зүйлд зарцуулаарай. Танд мөнгө бага байдаг гэсэн" гээд хот руу өгсөн. Би нийслэлээрээ сэтгэе л дээ. Заавал Баянзүрх, Налайхад хүүхдийн тоглоомын талбай барьж шоудаад нэр хүндийн төлөө, дахиж сонгогдохын төлөө зувчуулж болохгүй биз дээ. Миний ахархан бодлоор , тэр хайран мөнгийг яйран болгосны оронд нийслэлийн шаардлагатай газарт хэрэг болог.

-Тэр мөнгөөр чинь юу хийнэ гэсэн бэ?

-Хэрэгтэй зүйл хийнэ биз.

-Итгэж байгаа юм уу?

-Итгэж байгаа. Мөнгө тараах, зарцуулах чинь миний хийдэг ажил биш. Хотын дарга ажлаа хийг. Наад зах нь нийслэлээс сонгогдсон 20 гишүүнийг тэрбум төгрөгүүдээ өгчих гэж уриалмаар байна. Бүр болдогсон бол нөгөө үлдсэн 56- г ч гэсэн уриалмаар байна. Бид төсөв захиран зарцуулдаг Засаг дарга нар биш.

-Гишүүд тэрбумаасаа багагүйг унагадаг гэсэн. Харамсахгүй байна уу?

-Үгүй шүү. Огт харамсахгүй. Хэрэгтэй зүйлд нь, хийдэг газарт нь өгсөн.

-Та ер нь үзэл бодлоо дагаад ч тэрүү ИЗ-НН руу ханддагатайажиглагддаг. Бүр дэмжигч гишүүн нь болсноо мэдэгдсэн. Бас тэрсүү үзэлтэн шиг санагддаг?

-Би сэтгэлтэй гээд энэ хоёр нам шиг хайрлаж, дурласан зүйлгүй. Одоогийн парламентад суугаа намуудаас харахад эрх баригч хоёр намтай хутгалдмааргуй байна. Миний санаанд нийцэх, нийцэхгүй зүйл зөндөө байдаг. Энэ хоёрын гишүүн нь болох бодол огт алга. 20 жилийг үзэхэд сайн юмтай ч, саар зүйл нь бүр их. Цагаанаараа байгаа, хэл аманд ороогүи хүмүүс гэдэг үүднээс миний замын хань ИЗ-НН. Удирддага, түүхэн замналыг нь харахад ойлгомжтой. Өөрөө намын гишүүнчлэлгүй хууль өргөн барих гэж байж намын гишүүн болоод явж байвал утгагүй байх. Тиймээс дэмжигч гишүүн нь болсон. Ер нь бүх намыг ийм ч байгаасай гэж хүсдэг.

-Хэдийгээр энэ парламентын хугацаа дуусах гэж байгаа ч, эрх баригч хоёр намаас гишүүнээ болгох санал гаргав уу. УИХ дахь суудлын тоо нэмэгдэх гэх зэрэг үүднээс ч юм уу?

-Тоглоом, шоглоомоор ч юм уу, үнэн худал нь мэдэгдэхгүй тэгдэг л юм. Албан ёсоор надтай уулзаж, санал болгосон зүйлгүй. Ерөнхийдөө миний байр суурийг анзаараад бүтэхгүй нөхөр байна гээд больдог байлгүй.

-Ирэх сонгуулийн сунгаанд яах гэж байна. Нэр дэвших эсэхээ шийдсэн үү?

-Эхний ээлжинд ямар хуультай болохыг хармаар байна. Ямаршуу хувь, тохиролцоотой хууль батлах нь тодорхойгүй байхад хэлэхэд эрт байна. Дараа нь өөрөө өөртэйгөө ярьж байж шийднэ. Мөн энэ парламентад суусан өнгөрсөн гурван жилийг дүгнэж, олон түмэн юу гэдгийг суддах ёстой л доо. Ган ган гээд байж бай гэвэл болох л юм. Эндээс гараад лааз өшиглөх гэж байгаа биш уг нь хийх ажил их байна.

-Хамтарсан Засгийн газрыг юу гэж дүгнэдэг вэ. Оюутолгойн гэрээг удааж байгаад хамтарсан Засгийн газар байгуулсан хойноо хуудуутай гэрээ баталсан гэж сэрдэцгээж байна. Оюу толгойн гэрээний талаар юу гэж боддог вэ. Зарим нь эсэргүүцээд сүйд боллоо?

-Өчнөөн жил гацсан том ажлыг эхлүүлсэн нь сайн. 51- ээс доошгүй хувийг Монголын тал эзэмшихийг дэмждэг. Хамгийн харамсдаг зүйл нь юу гэхээр "төр хамгийн мулгуу, тэнэг наймаачин" гэдгийг ойлголоо. Өөрнийхөө газар нутгийн баялгийг гадны нэг шар толгойтой нөхөрт өгчихөөд, өөрөө хүүтэй мөнгө зээлж байдаг. Баялагийнхаа 34 хувийг нь хүүтэй зээлье гээд гүйгээд байгааг ойлгохгүй байна. Үүн дээр дор хаяж Нарантуул захын настай авгайг Фрийдландтай наймаалцаадах гэсэн бол гаргуун наймаа хийх байсан даа. Монголын ард түмний өмчийг аймаар хямдхан зарчихлаа шүү дээ. Тиймээс муу наймаа хийсэн хүмүүсийг хардахаас аргагүй. Би угаасаа мулгуу хүн. Наймаачин биш болохоор ойлгохгүй юм.

-Уул уурхайн баялаг гадныхны анхаарлыг татаж эхэллээ. Тавантолгойн Баруун Цанхид оруулах гад- ны хөрөнгө оруулатгыг хуваарилахад хүндрэлгэй байна. Ингэж хуваарилах хэрэггэй юм уу. Манайх өөрөө олборлосон нь дээр гэж зарим нь үзэх юм. Энэ талаар?

-Их зовлонтой асуудал юм билээ. Уг нь өөрсдөө ухаан гаргавал болмоор ч юм шиг. Гадныхан манай баялгыг олон улсын бирж дээр гаргаж хэдэн тэрбумыг босгодог. Тухайлбал, "МСS" групп. Гадны оролцоогүйгээр монгол хүний ухаанаар хийчихлээ. Хэдэн жил Засгийн газар V станц гэж дэмий хоосон ярьж суухад, нэг хувийн компани ямар ч шоугүйгээр чимээгүйхэн байж байгаад станц нээлээ. Мөн 245 км хатуу хучилттай хүнд даацын том машин явах өргөн сайхан зам, ажилчдын ахуй нөхцпийг хангасан олон мундаг зүйл хийж чадсан. Нэг компани чадаж байхад Монгол Улс чадахгүй гэж үү. Бид мөнгөгүй дээ биш. Мөнгө нь газар доор байна. Хамгийн гол нь зөв менежмент хийх. Одоо нэгэнт гадныхантай хуваахаар болсноос хойш эргэж харах хэрэгтэй. Монгол Улсын Төрийн тэргүүн нь хүртэл хамгийн сайн найз гээд хундага тулгаад байсан байсан Япон, Солонгосын нүүрийг яаж харна. Төрийн тэргүүний хэлсэн үг Монголын төрийн боддого байх ёстой. Магадгүй энэ цаг үед төрд ажиллаж байгаа хүмүүс ялын тавцанд очих үе ирж ч мэднэ шүү.

Л.Сугар