Сайнаасаа саар мэдээллээр олны мэдэх архивт кодлогдсон мань эр тэртээ наяад оны эхэнд Улсын банкны Ерөнхий хорооны гадаад тооцооны газарт референтээр ажилд орж байснаар түүний хувьд нэн шинэ үеийн түүх нь эхэлсэн байдаг.

Аз уу, ад уу… Ямартай ч томчуудын богцны өлгүүр явах эхний шатлал нь ердөө зургаахан жил үргэлжилж, 1987 оноос ЭЗХТЗ-ийн Эдийн засгийн хамтын ажиллагааны банкинд ажиллах болсон нь будаг нь ханхалсан оюутны хувьд огцом дэвшсэн явдал болов.

Москвад байхдаа ЭЗХТЗ-ийн зөвлөгөөнөөр очсон монгол түшмэдэд үйлчилж, улмаар оюутны ширээнээс референтийн суудалд нисч буусан үеүд нь түүнд ихэс дээдэстэй эелдэгхэн бөгөөд ирээдүйтэй харилцах ая данд мэргэшүүлсэн бололтой.
Мөн л гайхмаар богино хугацааны дараа Улсын банкны Ерөнхий хороон даргын туслах хийхээр Монголд газардаж. Аз уу, ад уу… Тэр үед бид мэт нь ардчилал хэмээн хөл толгойгоо олохгүй шуурч, нийгэм зах зээлийн систем руу хөрвөж, банк ч хоёр шатат тогтолцоо руу шилжив.

Системийн өөрчлөлт нэрээр банкны систем ч тамтгаа алдах явцад мань эр эргэлзээгүй идэвхийлэн оролцсоныг түүх гэрчилнэ.

Уг нь энэ мэт өөрчлөлт банкинд надлий ч үгүй байх байж. Гэтэл мөнгөний амт, үнэрт хар тамхичин мэт донтож эхэлсэн ноён Чук ажлын далимаар хувийн компаниудаас дансны болоод бусад аргаар мөнгө шувтарч эхэлсэн байна. Өмч хувьчлал гэх “а” ч ойлголтгүй, бэлэн мөнгө гартаа атгаж үзээгүй монголчууд банкинд найдахаас өөр аргагүй байсан тэр нөхцөл мань эрд таатай орчин үүсгэсэн хэрэг.

Аз жаргалдаа мансуурсан залуу ажлаасаа гарч хувийн компаниудад зээл хөөцөлдөж өгөх ажлаар дагнав. Гэмт хэргийн бүлэглэлүүдтэй гэнэ сэрэггүй холбоо үүсгэсэн гэх хардлага ч энэ үетэй зэрэгцдэг.

Тухайн үеийн МАХН-ын номенклатур анги нь нам-үзэл суртлын, эдийн засаг аж ахуйн гэсэн хэсгээс бүрдэж байж. Нэгдүгээр хэсгийнхэн ардчилсан хүчний эсрэг ач тач тэмцэлдэж явахад хоёрдугаар группийнхэн өмч хувьчлалыг банк “дээрэмдэх” ажлаас аль хэдийнэ эхлүүлчихсэн туушиндаж явж.

Томоохон обьектуудыг үнэгүй шахам тарааж цацсан хэл ам татлахад ноён Чукийн нэр халиуны зулзага мэт хавчуулагдаастай. Швейцарийн Базель хотноо байх Олон улсын хөгжлийн банкны мэдээгээр (1990 оны гуравдугаар cap) Монгол улс ямар ч зээлгүй байснаа гурван сарын дараагаар 58 сая, дараахь гурван сард нь 100, оны сүүл cap гэхэд 62 сая долларын зээлтэй болчихсон байдаг.

Үүнтэй хоршин хэсэг нөхөд диллер тоглож улсын 80 сая долларыг үлээгээд хийсгэчихсэний барьцаанд мөн л улсын 4.0 тонн алтыг гадаадад илгээсэн шуугианы анир алслаагүй байна. Хамгийн хачирхалтай нь эл мэдээллийг цагдаад өгсөн нөхөр нь бидний мэдэх Чук байв.

Энэ асуудал дараа оны нь аравдугаар сард Засгийн газрын хаалттай хуралдаанаар хэлэлцэгдэж. Засгийн газрын зарим гишүүд “Асуудал иймд хүрсэн байхад цааш үргэлжлүүлэн ажиллах ёс суртахууны эрх бидэнд үгүй. Иймд бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцрох ёстой” гэсэн санал гаргаеныг Ерөнхий сайд Д.Бямбасүрэн зөвшөөрч, Ерөнхийлөгчид
танилцуулахаар тогтож байжээ.

Үүнтэй зэрэгцэн Улсын сангийн нөөц, арбитражийн гүйлгээний талаар Засгийн газраас шалгалтын комисс байгуулан, даргаар нь Сангийн сайд А.Базархүүг тохоон томилсон байна. Шалгалтын нарийн дүн төрийн нууцад орсон ч А.Базархүү диллерт 80 сая, банкны конторын засварт гурван сая, биржийн төвд 3.7 сая, Германд төлсөн урьдчилгаанд дөрвөн сая гэхчлэн нийт 90 гаруй сая доллар алдагдсаныг хэлсэн байдаг.

Энэ нь Монгол Улсын түүхэн дэх хамгийн том луйвар, дээрэм байсан байна. Өөрөөр хэлбэл, эдгээр тоо, мөнгөн дүн тус бүртээ томоохон гэмт хэргүүдийг илчилдэг аж.

Тухайлбал, Герман руу урьдчилгаанд төлсөн гэх учир битүүлэг дөрвөн сая доллар нь ноён Чук тэргүүтний германаас хэн ч үл мэдэх компаниас 50 сая долларын зээл авахаар тохирсны барьцаа байсан гэдэг. Гэтэл 50 сая доллар үл таних компанитайгаа дашийн шог.

Мөрөөр нь хөөвөл фиктив буюу хуурамч байгууллага байж. Энэ хэргийг шалгасан, шийдсэн газар өнөө хэр байхгүй байгаа нь зохион байгуулалттай өндөр хэмжээнд бэлтгэгдсэн баг тэнд ажилласныг гэрчлэхгүй гэж үү. Банкны салбарын хашрууд ч үүнийг нотлон ярьдаг.

Хожим Ерөнхий сайд Н.Энхбаярын албан ёсны айлчлалын бэлтгэлийг урьдчилан хангуулах үүрэг хүлээсэн О.Чулуунбат Германд очиж дээрх асуудлыг дуусгавар болгосон гэдэг. Диллер тоглосон болоод банк санхүүгийн эл будилаанд оролцогчдын нэрс төдийлөн гараагүй ч ноён Чукийн оролцоо олон баримтаар нотлогддог аж.

Тухайлбал, Ерөнхий сайд Д.Бямбасүрэнгийн Улсын Бага Хурал дээр алт диллерийн алдагдлын талаар хийсэн мэдэгдэлд “Энэ ажиллагааг БООЛД гэх нууц нэртэй КГБ, НАХЯ-ны агент гүйцэтгэсэн.

Энэ нь Монголбанкны О.Чулуунбат “Надад хангалттай мэдээлэл бий” гэсэн байдаг. Тэрбээр 2004 оны хавар FM радиод өгсөн ярилцлагадаа ч дахин дурьдсан байсныг түүх сануулна. Сэтгүүлчид энэ талаар О.Чулуунбатаас асуухад “Би БООЛД мөн байлаа гээд надад ямар ашигтай байхав. Биш байлаа гээд ч мөн адил. Би ерөөсөө ойлгохгүй байна. Тэр үеийн Улсын банк Оростой биш, Лондон, Хонконг, Сингапур, Нью-Йорктой диллерийн ажиллагаа явуулж байсан юм шүү дээ” гэсэн хариулт өгч байсныг ч мартсан хүн үгүй биз.

Диллер хэнтэй тоглож байсан бэ гэсэн асуултад бус диллерийн алдагдал нэрээр ЗХУ руу асар их хэмжээний мөнгө хулгайгаар шилжүүлсэн гэх асуултад л тэрбээр ийн хариулсан байдаг. Ямартай ч ноён Чук ажлаа өгөхийн өмнө ОХУ руу 80 сая доллар шилжсэн байдаг юм билээ.

Тэрбээр ажлаа өгсөн нь гэмт үйлдлүүдээ нуух гэсэн зорилго төдий байсан нь хожмын үйл явдлуудаар батлагдана. Нэр дээрээ тарваганы арьс наймаалж байсан нь нидэр дээрээ түүний үйл ажиллагаа хар бизнест илүү ойр байсны л илрэл.
Чухамхүү тэр л улаан мөнгөн ус, ховор элементийн наймааны эхлэлийг тавьсан нөхөр. Олон саяын үнэтэй, цөмийн зэвсэгт ордог ховор элемент авч яваад гааль дээр гардуулуулж байсан факт түүнийх. Түүнээс өөр амьтансан бол баларч дуусахгүй юу.

Харин мань Чук түүнийгээ гадаадад шинжлүүлэх гэж байгаа юм гээд НАХЯ-ны үнэмлэх үзүүлээд мултарсан байдаг. Энэ нь түүнийг БООЛД мөн гэдгийг нотлох баримт биш гэж үү. Анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбатын ихээхэн дэмжлэгтэйгээр алт диллериин эл хэрэг намжсаныг түмэн харсан.

Хөөрхий монголчууд тэр үед хонь мал, байшин сав, трактор комбайнаа хувьдаа авчих санаатай үзэж тарж байснаас асар их баялаг хадгалдаг, эргэлдүүлдэг банк гээч газрыг мэддэг ч үгүй байж.

Ард түмэн мөнгийг тоодоггүй байсан тэр үед ноён Чук эсрэгээрээ мөнгө гээчийн шүтэн бишрэгч байлаа. Масс ягаан цэнхэр тасалбараар гуанз, цайны газрын халбага, сэрээ төдийхөнг авч байсан бол ихэс дээдэс банк, томоохон обьектуудыг луйвардан дээрэмдэж байв.

Чухамдаа энэ үеэс л томоохон хэмжээний хахуулийн арга бүр системчлэгдэж эхэлж гэхэд хилсдэхгүй. Банкнаас зээл авч өгөхөд 10-20 хувийг нь хахуульд бэлнээр авдаг сүлжээ бүр хавтгайрсан байж. Улсын банкны Ерөнхий хороон даргын туслах байсан О.Чулуунбат ердөө хоёрхон жилийн дараа Совдын ивээлээр ХОТШ банкны тэргүүн дэд захирал болж, өөрөөр хэлбэл “Эрдэнэт ГОК”, Монголросцветмет нэгдэл гэх мэт томоохон аж ахуйн нэгж, байгууллагуудын судсан дээр сандайлсан байна.
Энэ нь банкны мэдээллээ ашиглан томоохон бизнесмэнүүдийг дарамтлах ов мэхийн суурь болж өгсөн гэсэн үг. Дарханы силикат тоосгоны үйлдвэрийн өргөтгөлд зориулж Улсын банкны Ерөнхий хорооноос улсын хөрөнгө оруулалтаар 1987 оноос санхүүжилт хийгдэж эхэлсэн боловч эдийн засгийн хямрал зээлийг зогсоход хүргэжээ.

Энэ зээл нь 1991 онд ХОТШ банк салах үед тус банкинд шилжсэн байна. Түүнд нь тэргүүн дэд захирал О.Чулуунбат зээлийн баталгаа гарган “Марубани”-аас нэг сая долларын зээл авч өгсөн байдаг. Энэхүү Марубани нь Марубениэс өөр байгууллага гэдгийг андууруузай, уншигч авхай минь.

Гэхдээ хэрэв зээлийн гэрээ одоо олдохоо больчихоогүйсэн бол, хэрэв О.Чулуунбат банкны тэнцэлд энэхүү гэрээг бүртгүүлэхээ мартаагүйсэн бол, хэрэв Дарханы Силикатын үйлдвэрийн ашиглалтын өмнөх захиргаанаас авах авлага болгож тайлан тэнцэлд бүртгэхийг болиулчихаагүйсэн бол, хожим зээлийн гэрээг Монголбанк татан авч бантан буцалгаагүйсэн бол шүү дээ.

Хэргийн учир Ашиглалтын өмнөх захиргааг ноён Чук өмнөх гэргий Баасансүрэнгийн нэр дээр “Дарсил” хэмээх компани болгон хууль бусаар хувиргасанд оршдгийг учир мэдэх улс хэлэх юм билээ. Тус компанид тэр үеийн МАХН-ын нарийн бичгийн дарга, эдүгээгийн Болгар дахь Элчин сайд Б.Батхишиг зөвлөхөөр ажиллаж байсан нь аалзны тор хэр их тархсаны илрэл байсан биш гэж үү.

Марубанийн өрийг дарах хугацаа дөхөөд байдаг, гэтэл мөнгө байдаггүй. Аз болоход Махимпекс компаниас махны зээлд өгсөн хоёр сая ам.доллар ХОТШ банкинд ороод ирэх нь шидэт үлгэр мэт.

Энэ мөнгийг Марубанид төлж, эцэст нь алт барьцаалах атгаг санаа ноён Чукад бүрэлдэж. Ингэж алт барьцаалах анхны санаачилга хожмын луйварчдын үндсэн мэх болсон юм даг уу даа. Хараахан төлчихөөгүй байгаа энэ мөнгийг алтны санхүүжилтийн эх үүсвэрт ашиглах талаар Марубанитай тохиролцож, зээлийн гэрээг ХОТШ, Түлш-эрчим банктай байгуулжээ.
Уг үүсвэрийг Түлш эрчим банк алтны санхүүжилтэд зориулж, алтны аж ахуйн нэгж, компаниудад зээл болгон олгосон байдаг. Ийнхүү Дарсил компаниас төлөгдөх ёстой байсан мөнгө луу унжиснаас гурав хуваагдан байж арайхийн 1997 онд баталгаа гаргаж өгсөн ХОТШ банкнаас Марубанид шилжигдсэн байна.

Энд Силикатын үйлдвэрийн зээл Ашиглалтын өмнөх захиргааны зээл болж, Ашиглалтын өмнөх захиргааны зээл нь Дарсил гэгч компанийн дүрмийн санд орж, Марубанип төлөр өр Махимпексийн мөнгөөр хаагдаж, эргэн Марубанигаас алт барьцаалсан зээл болон хувирч өөр банкаар дамжин алтны үйлдвэрүүдэд очсон энэ бантанг хутгагч нь ноён Чукаас өөр хэн байх билээ.
Энэ толгой эргүүлсэн хэрээсээр мань эр хуучин эхнэрийн Дарсил нэрт компанид улсын нэг сая долларыг шилжүүлж дөнгөсөн гэдэг. Ноён Чук энэ бүхнээ өөртөө хамааралгүй хэмээн байнга мэдэгдэх ч, Дарханы хартөмөрлөгийн үйлдвэр, Дарханы махкомбинат зэрэгтэй жиших нь ердөө бусадтай барьцаж буйн царай биз.

Тэрбээр Дарсил компаниар дамжуулан Дархан, Сэлэнгийн бүсэд өөр олон ч хууль бус бизнес хийж байсныг гэрчлэх нөхөд байна. Тухайлбал, Эрдэнэтийн технологийн хэрэгцээнд ОХУ-аас авсан өндөр калоритой нүүрс хэмээн Шарын голын нүүрсийг шахдаг, ихээхэн ашиг олдог бизнесийн сүлжээтэй байсан байх юм.

Тэрбээр удалгүй Монголбанкны тэргүүн дэд ерөнхийлөгч болмогцоо ХОТШ банкны 30 мянган дойч маркийг хувьдаа ашиглаж, улмаар XIII хороололд байр барьж зарсан, иргэн Дашцэдэн, Дашдоо нарт 50 сая долларын зээл авч өгнө хэмээн хоёр өрөө байрыг нь авсан хэрэг бий.

Харамсалтай нь олон жил шүүхээр явсан 225871 тоот энэхүү хавтаст хэргийг 2005 оны арванхоёрдугаар сарын 21-ний өдөр Прокурорын шийдвэрээр мөнхөд хаасан байна.

Эх сурважл: “Нийгмийн толь”