Монголын хэдэн компанийг хувьчлаад дууслаа хэмээн нэг талаас шүүмжилж, нөгөө талаас хувьчлах ажлыг түргэвчилсэнгүй гэж шахаж, шаарддаг дүр зураг уг хурлаар ч харагдсан юм. Төрийн өмчит компаниуд улстөрчдийн сонирхлыг татсаар ирсэн жишээ олон бий.

Төрийн нэртэй болохоос үнэндээ бол хөрөнгө нь алдагдаж, ашиг, орлого нь багаслаа гэхэд араас нь хөөцөлдэх эзэн байдаггүй. Тиймээс эрх мэдэлтэй, өндөр албан тушаалтнууд элдэв янзын тоног төхөөрөмж, ажлын хувцас, бээлийнээс эхлээд байж болох бүхнийг Төрийн өмчит компанид шахдаг нь өдгөө нууц биш болсон. Үүнд нүүрсний томоохон уурхайнууд, цахилгаан, дулааны станцууд, "Эрдэнэт" үйлдвэр, "МИАТ", "Хөтөлийн цемент шохой"-н үйлдвэр гээд тоочвол олон байгууллага хамаарна. Үүний тод жишээ "Багануур" ТӨК-ийг тойрсон дуулиан шуугиан юм. Уг компанийн гүйцэтгэх захирал, Гавьяат уурхайчин Д.Дамба-пэлжээг тэтгэвэрт нь суулгах шийдвэр гаргасан. Зарим эх сурвалж жил гаруйнхны өмнө "Сайн ажиллаж байна" гээд "гавьяат цолоор мялааж" удалгүй "Уучлаарай, та тэтгэвэртээ гарах байжээ" гэснийг улстөржилттэй холбон тайлбарласан байна.

Төрийн өмчийн хорооны шийдвэрээр Д.Дамбапэлжээг үүрэгт ажлаас нь чөлөөлсөн үйл явдал өнгөрөгч найм, есдүгээр сард өрнөсөн билээ. УИХ-ын нэр бүхий гишүүдийг өөрсдийнхөө хүнийг шахаж ашиг хонжоо хайлаа, дараагийн сонгуулийн мөнгөө босгох нь гэсэн хардлага дэгдсэн. Үүнийг гэрчлэх мэт "Эрдэнэт" үйлдвэрт ажиллаж байсан Н.Мэргэнбаатарыг "Багануур" ТӨК-ийн захирлаар томилжээ. Гэтэл ойрмогхоноос "Багануур" ТӨК-ийн удирдлагууд төрийн өмчийг эзэнгүйдүүлсэн хэрэг сөхөгдэж эхлэв.

"Багануур"ХК-ийн дөрөвхөн хувийг Монголчууд эзэмшдэг

Манай улсын төвийн бүсийн эрчим хүчний нүүрсний хэрэглээний 60 орчим хувийг "Багануур"-ын нүүрсний уурхай дангаар хангадаг ажээ. 30 жилийн түүхтэй эл уурхай Монголын зүрх болсон нийслэлийг гэрэл цахилгаантай, өвлийн хүйтэнд нийслэлчүүдийг "хөлдүүс" болгочихгүй өнөөг хүрсэн. Нийт 720 сая тонн нүүрсний нөөцтэй аж. Байгуулагдсан цагаасаа хойш 85 сая тонн нүүрс олборложээ. Гэхдээ нүүрсний үнийг төрөөс тогтоохгүй, зах зээлийн үнээр борлуулахыг хүссээр ирсэн байна. Багануурын нүүрсний уурхайгаас тонн нүүрс олборлоход 21300 төгрөгийн зардал гаргаж, 18000 төгрөгөөр нийлүүлдэг. Үе үеийн удирдлагууд тонн нүүрсийг 21300 төгрөгөөр борлуулах хүсэлт тавьсан ч зөвшөөрөхгүй байсаар өнгөрөгч тавдугаар сарын 1-нээс 20500 болгон нэмсэн юм. Үүний дараа цахилгааны үнэ нэмэгдсэнийг ч санах хэрэгтэй болов уу. Уг уурхайн тоног төхөөрөмж ихэвчлэн "орос ах" нарын үеийн буюу 1970-1980 оных. Үүнийг орчин үеийн шаардлагад нийцүүлэн өөрчлөхөд 30 тэрбум төгрөг шаардагдана. Алдагдалтай ажилладаг уурхай төрөөс мөнгө царайчлахаас ч аргагүй бололтой. "Багануур" ТӨК-ийн 75 хувийг ТӨХ, 21 хувийг АНУ-ын хөрөнгө оруулагчид, дөнгөж дөрвөн хувийг дотоодын хөрөнгө оруулагчид эзэмшдэг гэнэ. Уг уурхайг тойрсон улстөржилт, луйвар үүгээр зогссонгүй.

Хувийн компани төрөөс илүүнөөц эзэмшдэг

Уурхай ажиллаж байх эхний 20 орчим жилд тусгай зөвшөөрөл гэсэн ойлголт байгаагүй гэнэ. 1998 онд анх тусгай зөвшөөрөл авчээ. Тусгай зөвшөөрөл авангуутаа уурхайн нөөц илэрсэн ойр орчмын талбайг эзэмшилдээ бүрэн авсангүй. Нэгэнт тусгай зөвшөөрөлтэй юм чинь "манайх" гэж хэтэрхий тайвширсан уу. Энэ нь хожим сунжирсан заргын эхийг хатгаж, төрийн өмчийг зальт этгээдүүд завших эх үүсвэр болжээ. Ашигт малтмалын газар, ТӨХ хүртэл "Танайх энэ хэсэг газраа авахгүй юм уу. Өөр компани авахаар хандвал өгөхөөс өөр аргагүй болно шүү. Манай хууль ийм" гэж ядаж, сануулж хэлээгүй бололтой. Эндээс төрийн өмчид төрийн байгууллагууд хэрхэн ханддаг, ямархуу уялдаа холбоотой ажилладаг нь харагдана. Ядаж албан бичиг илгээж болмоор сон. Уурхайнхаа хэсэгхэн газрыг эзэнгүйдүүлж, үл ойшоогоод байгаа нь хуулийн дагуу зальдагчдын шуналыг хөдөлгөжээ. Ингээд 2006 оны арваннэгдүгээр сарын 6-ны өдөр "Алтай гоулд" компани Багануурын уурхайн талбайд ашигт малтмалын хайгуулын тусгай зөвшөөрөл авсан гэнэ. Нэгэнт нөөц нь 720 сая тонн гэж тогтоогдсон, баталгаажсан хил хязгаарын талбайд хайгуул хийнэ . гэдэг зүгээр л үлгэр байлаа. Тэд барьцаа лавшруулж, жилийн дараа ашиглалтын зөвшөөрөл болгон хувиргажээ. Ингээд "Алтай гянт" гэдэг компани байгуулан ашиглалтын тусгай зөвшөөрлөө шилжүүлж "Алтай гоулд" уснаас хуурай гарав. Энэ бүхнийг Ашигт малтмалын газрын албаны хүн "Хуулийн дагуу хийгдсэн зүйл. Нэгэнт Багануурын уурхайн удирдлага анхнаасаа мэдэлдээ аваагүй учраас хувийн компани хуулийн дагуу саналаа ирүүлсэн. Хууль зөрчих зүйл байгаагүй учраас зөвшөөрөл олгосон" хэмээн тайлбарлалаа. Гаднаас нь харахад, албаны хүмүүсийн тайлбарыг сонсоход үнэхээр хууль зөрчөөгүй.

Гэхдээ лавшруулж ухаж төнхөөд үзвэл, хуулийг ёстой гуйвуулах шиг л болсон ажээ. Хуучнаар АМХЭГ-ын Кадастрын албаны даргын шийдвэрээр "Алтай гоулд" компанийн тусгай зөвшөөрлийг хүчингүй болгосон ч нийслэлийн Захиргааны хэргийн шүүхээс сэргээсэн байна. Хачирхалтай нь нийслэлийн Захиргааны хэргийн шүүхийн шийдвэрийг эсэргүүцэн Улсын дээд шүүхэд гомдол гаргаж, давж заалдсан "Багануур" ХК-ийн удирдлага түүнээсээ 2008 оны аравдугаар сарын 13-нд татгалзаж, нэхэмжлэхээ буцаасан байна. Шүүхийн шийдвэр хувийн компанийн талд үлдсэн нь тодорхой. 2010 оны аравдугаар сарын 25-нд "Багануур" ХК-ийн талбайд эзэмших "Алтай гянт" компанийн тусгай зөвшөөрлийн давхацлыг арилгав. Нийт 720 сая тонн на нүүрсний нөөцтэй Багануурын нүүрсний уурхайн 320 саятонн нөөц бүхий талбай хувийн компанийн мэдэлд үлдлээ. Төрийн өмчид 260 сая тонн нүүрс хоцорсон байна. Түүнээсээ 85 сая тонныг нь олборлосон. Багануурын нүүрсний уурхайн ахуй байдалтай танилцсан Тэргүүн шадар сайд Н.Алтанхуяг "Багануурын нүүрсний уурхай, тэр тусмаа төрийн өмчийн компанид 720 сая тонн нүүрс үлдсэн" гэсэн ойлголттой нийслэлд иржээ. Гэвч байдал өөр байв. ТӨК-иудыг тойрсон элдэв булхай луйвар иймэрхүү байдлаар өрнөдөг аж. Эцэст нь төр, Монголын ард түмэн хохирч, цөөн хэдэн эрх мэдэлтэн хожино. Тухайн үед "Багануур" ХК-ийн захирлаар ажиллаж байсан Д.Дашпэлжээ нарын удирдлагууд шүүхэд гаргасан нэхэмжлэхээсээ буцаагүй бол байдал арай өөрөөр өрнөж, төрийн өмчид 320 сая тонн нөөцтэй талбай үлдэх ч байсан юм бил үү.

Нэгэнт асуудал болоод өнгөрсөн учраас хэрхэн гарах вэ гэдэг хүнд болжээ. Үүнийг уурхайн удирдлагууд ч, Тэргүүн шадар сайд ч үнэндээ мэдэхгүй байна. Ийм зүйл болжээ гээд өнгөрөөж мэдэхээр байх юм. Засгийн газрын хуралдаанд Багануурын нүүрсний уурхайтай холбоотой асуудлыг оруулах л юм гэсэн. Төрийн өмчит уул уурхайн компаниудын тусгай зөвшөөрлийн төлбөрийг төлөхгүй зориуд удааж, удаа дараалан торгуулсны эцэст дараагийн хувь хүн, байгууллагад худалдана. Хууль ийм учраас луйврын нэг хэлбэр болгон ашигладаг гэнэ. "Тусгай зөвшөөрөл авчихаад төлбөрөө төлөхгүй байсан учраас арга буюу дараагийн байгууллагад шилжүүлсэн" гэнэ. Эндээс хууль зөрчсөн ямар ч үйлдэл олж харахгүй. Бүх зүйл хуулийн дагуу "ОК". Угтаа бол бөөн луйвар. Тусгай зөвшөөрөл хүчингүй болгосны дараа авах зориулалтын битүүмжлэгдсэн өргөдөл, захидал хэдэн арваараа хураалттай байдаг гэх юм билээ. Тэндээсээ өөрийнхөө "онилсон" нэгийг задлахад л төрийн өмчийн тодорхой хэсэг хувь хүний халаасыг түнтийлгэнэ. Үүнийг дан ганцхан компанийн захирал хийж чадахгүй. Улстөрчид, шийдвэр гаргах эрх мэдэлтнүүд, төрийн холбогдох байгууллагын албан тушаалтнууд "санаа сэтгэл нэгдэн байж" хийнэ. Төрийн өмчит компанийг тойрсон луйвар хэрхэн өрнөдгийн энгийн жишээ энэ байна. Хамгийн хачирхалтай нь "Багануур"ХК-ийн нүүрсний уурхайн талбай дотор хувийн компани тусгай зөвшөөрөл авсны дараа компанийн удирдлагууд гадуур нь тойруулан эзэмшлийн талбайгаа гортигложээ. Өдгөөгийн шинэ удирдлагууд нь хэрхэн алдсан талбайгаа буцааж авах аргаа мэдэхгүй байгаа гэнэ. Аргаа мэдцэгтээ ҮАБЗ-д хандана гээд зогсч байх уу. Цаашид ТӨК-иудын эргэн тойронд юу болоод байгааг холбогдох албаныхан Засгийн газар, УИХ эргэж хармаар санагдана. "Багануур"-ын уурхайн эзэмшлийн талбай гол дундаасаа алга болсон балагт жишээ үүнийг сануулна бус уу.

Д.Дамдиндорж