Уг нь жил гаруйн өмнө баталж, жирийн иргэдээсээ эхлээд төр, засгийн тэргүүнээ хүртэл алга ташиж, хундага тулгаад бөөн баяр хөөр болж байсансан. Хөрөнгө оруулагч компанийнхан ч өмнийн говьд бүтээн байгуулалтаа эхэлж, одоогийн байдлаар амжуулах ёстой ажлынхаа тэн хагасыг хийлээ гэж мэдэгдэж байна. Гэтэл өнөөх хаа ч байхгүй сайн гэрээ, Оюу толгойн төслийг хэрэгжүүлснээр Монгол улсын эдийн засаг бараг 1/3-ээр өснө, монголчуудын амьдрал урьд хожид байгаагүйгээр сайжирна гэлцээд байсан хөрөнгө оруулалтын гэрээний зэс цухуйлаа.

УИХ-ын нэр бүхий 20 гишүүн өнөөх хачин сайн гээд байсан гэрээг зад шүүмжлэв. Тэд энэ гэрээ Монгол улсын хууль тогтоомжийг ноцтой зөрчсөн, монголчуудад ямар ч ашиггүй, гадаадын хөрөнгө оруулагчийг хэтэрхий дэмжсэн гэдгийг шүүмжилж, хэрвээ энэ гэрээг нэн даруй өөрчлөхгүй бол хамтарсан Засгийн газрыг огцруулах хүртэл тэмцэнэ гэдгээ ил тод мэдэгдсэн юм. 20 гишүүний зарим нь намын сахилга, даргын дарамтнаас болоод хэлсэн амнаасаа буцжээ. Үлдсэн ес нь Ерөнхий сайдыг огцруулах үндэслэлээ дурдсан албан шаардлагаа УИХ-д хүргүүлсэн нь одоо жинхэнэ хэрүүлийн алим болоод байна. Байнгын хороогоор хэлэлцэнэ, хэлэлцэхгүй хэмээн баахан маргалдаж, эрхэм гишүүд бие биенээ нохой гахай, эрүүгийн хулгайч, хог новшоор нь дуудаж байна.

Ерөнхий сайд С.Батболд эзгүйгээр юу ч болж магадгүй гэж айсан уу Францад хийх айлчлалаа хойшлуулав. Энэ асуудал цаашид яаж өрнөж, хэрхэн дуусахыг таамаглахад хэцүү.

Монголын төр засгийг бужигнуулж байгаа тэр Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтын гайтай гэрээг одоо яах вэ. Уг нь гэрээг өөрчилнө гэдэг нэг их сүртэй, хэрэгжүүлж болохооргүй хэцүү зүйл биш л дээ. Зөвхөн анхны хөрөнгө оруулалтаа нөхсөний дараа Монголын эзэмших хувь хэмжээг одоо байгаа 34-өөс 50 хувьд хүргэх гээд л зүтгээд байгаа хэрэг шүү дээ. Гэтэл Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайд гурав УИХ-ын дэд дарга, шадар сайд, МАН, АН-ын дарга, парламент дахь энэ хоёр намын бүлгийн ахлагч нарыг байлцуулж байгаад Оюу толгойн гэрээг хөндөхгүй ээ, галт тэрэг нэгэнт хөдөлсөн, хэрвээ баталсан гэрээгээ өөрчилбөл гадаадын хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг алдаж, тэднийг үргээх аюултай, ингэснээр Монгол улсын нэр хүнд дэлхий дахинаа шалдаа бууж, нүүрээ баастана гэж үгсээд өнөө хэдэн гишүүнийхээ итгэл рүү ус цацчихав.

Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг боловсруулахаас авахуулаад батлуулах хүртэлх хамаг ажлыг гардан гүйцэтгэж, сайн муу нэр дуулаад байсан хэргийн эзэн, хэнгэргийн дохиур хамтарсан Засгийн газарт энэ нь сайхан далим болов. ҮАБЗ-ийн гурван том албан тушаалтны уулзалтын дараахан Засгийн газар хөрөнгө оруулагчтай хамтарсан мэдэгдэл гаргаснаар галт тэрэг улам хурдаа авлаа. Монголын томчуулын ухаангүйд урамшсан “Рио Тинто”-гийнхон энэ далимыг маш овжноор ашиглаж эхэлсэн юм. Тэд Монголын парламентын зарим шуналтай гишүүд Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг өөрчлөх санал гаргасны уршгаар “Айвенхоу майнз”, “Рио Тинто” компанийн хувьцааны ханш навс уналаа, хэрвээ гэрээнд өөрчлөлт оруулбал Монгол улсын олох ашиг үлэмж буурч, эцсийн дүндээ монголчууд л хохирч үлдэнэ гэх сурталчилгааг зогсоо зайгүй хийв. Ер нь олон улсын хөрөнгийн бирж дээр “Айвенхоу майнз”-ын хувьцааны ханш унасан нь үнэн л дээ. Лав л Сиднейн хөрөнгийн бирж дээр нэгж хувьцаа нь 67 орчим австрали доллар болжээ. Он гарснаас хойш “Рио Тинто”-гийн хувьцааны ханш 22 хувиар унажээ. Гэхдээ энэ уналт Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг өөрчлөх гэсэн Монголын төрийн зарим түшээдийн саналаас үүдэлтэй гэдэг нь дэмий үг. Хэргийн учир гэрээг өөрчлөх гэсэнд биш, огт өөр зүйлд байгааг амархан мэдэж болох юм.

“Рио Тинто” бүтээгдэхүүнийхээ бараг 1/3-ийг зөвхөн Хятадад борлуулдаг аж. Гэтэл өмнөд хөршийн эдийн засгийн өсөлт саарч, зэсийн хэрэглээ буурч байгаагаас “Рио Тинто”-гийн хувьцааны ханш унасныг шинжээчид баталж байна. Нөгөөтэйгүүр “Рио Тинто”-гийн дэлхийн бөмбөрцгийн энд тэнд тарьсан лай ланчиг, гай зовлон зах зухаасаа монголчуудад ил болсоор байна. “Рио Тинто” бол дэлхийн хэмжээнд уул уурхайн салбарын хамгийн том хоёрхон компанийн нэг гэдэгтэй маргахгүй. Бүр XIX зууны хоёр дахь хагасаас үйл ажиллагаагаа эхэлсэн, таван тивд уул уурхайн бизнес эрхэлдэг юм. Мэдээж, энэ том компанийн түүхэнд амжилт ололт байлгүй яах вэ. Гэхдээ бас түүнийг дагалдан гарсан өдий төдий хар мөрийг анзаарахгүй байж боломгүй. Эс тэгвэл бидний алдаа болно.”Рио Тинто”-гийн тэрхүү ёс буй үйлдлээс болж цөөнгүй оронд улс төр, эдийн засгийн тогтворгүй байдал, бослого хөдөлгөөн, бүр иргэний дайн хүртэл гарч байсан юм билээ. Тэр мэтээс зарим жишээг дурдъя.

Дэлхийн хоёрдугаар дайны үед Испани дахь генерал Франкогийн дарангуйллын үед фашистуудад зэвсгийн түүхий эд нийлүүлж байсан, үүнийг нь эсэргүүцсэн уурхайн ажилчдын эсэрүүцлийг харгис дэглэмийнхэн цэргийн хүчээр дарж байж.1960-аад оны үед Папуа Шинэ Гвиней улсад зэс-алтны том орд нээж, “Рио Тинто”-гийн охин компани “Bougainville copper Ltd” олборлолт хийж эхэлжээ. Удалгүй нутгийн иргэд уурхайн ашгийн тэгш бус хуваарилалт, байгаль орчны доройтлын улмаас эсэргүүцсэнээр эцэстээ партизаны дайн үүсч, тэр нь даамжирсаар иргэний дайн болсон. Тэр нь одоо хүртэл нэг мөр болж шийдэгдээгүй л байна. АНУ-ын холбооны шүүх энгийн иргэдийн эсрэг, арьс өнгөний гадуурхал, байгаль орчныг хамгаалах олон улсын хэм хэмжээг зөрчсөн гэж “Рио Тинто”-г буруутган хэрэг үүсгэсэн аж. 2006 онд “Рио Тинто”-гийнхон хэргийг хэрэгсэхгүй болгохыг хүссэн ч шүүх түүнийг хүлээж авахаас татгалзсан байна. Эндээс нэг баримт эрхгүй сонирхол татаж байгаа юм. “Рио Тинто” компани тус улсад үйл ажиллагаа явуулж байхдаа эдийн засагт нь томоохон байр суурь эзэлж, татварынх нь орлогын 20 гаруй хувийг бүрдүүлдэг байжээ. Энэ нь одоогийн Монгол улс болон Оюу толгойн түүхтэй адилхан байгаа биз.

Иймэрхүү баримт үүгээр дуусахгүй. Индонезийн Грасбергийн зэсийн уурхайг ашиглаж байхдаа бараг арван жилийн турш Засгийн газарт нь хөрөнгө мөнгө, зэр зэвсгийн дэмжлэг үзүүлсэн, нутгийн иргэдийн эсрэг яргалал үйлдсэн, Норвеги улс энэ мэт зүйлээс болж, “Рио Тинто”-гоос ёс зүйд харш үйлдлийг дэмжихгүй гэдэг үндэслэлээр хөрөнгө оруулалтаа татсан, Индонез, Мадагаскар зэрэг оронд уурхай эрхлэхдээ олон мянган нутгийн иргэнийг хүчээр нүүлгэсэн, Намиб зэрэг оронд хорт хүчил бүхий угаадсаа ил задгай хаясан, нутгийн оршин суугчдаар боолын хөдөлмөр эрхлүүлсэн, ордын лицензийг хууль бусаар олж авсан гэх баримт олон байх юм. Монголоос өөр “Рио Тинтио”-той байгуулсан хөрөнгө оруулалтын гэрээгээ өөрчилье энэ тэр гэсэн улс орон ч бас байдаг аж. Тухайлбал, Колумб улсын Үндсэн хуулийн шүүх өнгөрсөн онд “Рио Тинто”-гийн оролцоотой хамгийн том зэсийн ордын үйл ажиллагааг зогсоох шийдвэр гаргажээ.

Монгол дахь “Рио Тинто”-гийн хамтрагч “Айвенхоу майнз”-ын түүхэнд ч иймэрхүү хар толбо зөндөө. Ямар сайндаа л захирал Роберт Фрийдланд нь “Хорт Боб” хочтой байх вэ дээ. Тэрээр уул уурхайн түүхэнд байгаль орчны хамгийн их сүйрэл үүсгэсэн компанийг удирдаж байснаараа ийн алдаршсан этгээд юм. Тийм нөхрийн удирдаж байгаа компани муу юмнаас яаж ангид байх вэ. Ганцхан жишээ хэлье. “Айвенхоу майнз” Мяньмар улсад эзэмшиж байсан зэсийн том ордынхоо хувийг манай Таван толгойн ордод оролцохоор нэр нь тодроод байгаа Хятадын “Chinalco” болон зэвсгийн томоохон үйлдвэрлэгч ”Norinco”-д нууцаар зарсан байна. Энэ наймаанд тус улсын цэргийн дарангуйлагчид зуучлагчаар оролцож, түүнийхээ шанд хэдэн зуун сая “ногоон” “Айвенхоу”-гаас авсан байж болзошгүй гэх мэдээлэл ч дуулдав. Дээр өгүүлсэн “Чайналко” бол “Рио Тинто”-гийн 40-өөс илүү хувийг эзэмшдэгийг анзаараарай. Дэлхий даяар ийм муу муухай үр дагавар дагуулсан дээрх хөрөнгө оруулагчид Монголд, Оюу толгойд наанадаж 30 жил байхдаа иймэрхүү зүйл хийх болуузай гэсэндээ энэ мэтийг дурдав.

Оюу толгойн орд дэлхийд томоо том. Эрдэнэтийн овооны ордоос дор хаяж дөрөв дахин том юм шүү дээ. Зарим тооцоогоор Оюу толгой ид оргил үедээ жилд 467 мянган тонн зэс, 330 мянган унц алт, бараг гурван сая унц мөнгө үйлдвэрлэж, дэлхийн зэсийн хамгийн том таван орд, алтны хамгийн том уурхайн нэг болох юм. Бас нэг тооцоогоор бол “Рио Тинто” Оюу толгойгоос эхний 10 жилийн туршид жилд дунджаар 650 мянган унц алт, гурван сая унц мөнгө, 544 мянган тонн зэс үйлдвэрлэнэ гэнэ. Гэтэл ийм баялаг ордоо гадаадын хөрөнгө оруулагчдад найр тавин өгч, 30 жилийн дараа Монголын талын хувь хэмжээг 50-иас доошгүй хувьд хүргэхээр тохиролцсон гэрээ нь монголчуудын хувьд дэндүү шударга бус гэдгийг эрхбиш ойлгох цаг болсон биш үү. Энэ гэрээний уршгаар зөвхөн өнөөдрийн байдлаар Монгол улс 3.1 тэрбум ам.долларын өртэй болж, тэр нь өссөөр 30 жилийн дараа гэхэд 53 тэрбумд хүрэх юм. Монголын хойч ирээдүй ийм их өртэй хоцорно гэсэн үг.

Харин Монгол улс эзэмшлийн 34 хувиа 30 жилийн дараа биш, бүр ойрын хугацаанд 50 болгосноор ямар ашиг олох вэ гэдэг үнэхээр чухал юм. Дэлхийн зах зээл дээр зэсийн үнэ салам унаад 4000 ам.доллар байхад “Рио Тинто” анхны хөрөнгө оруулалтаа 4.8 жилийн дотор нөхнө. Одоогийнх шигээ 7000 “ногоон” байвал ердөө гурав, цааш өсөөд 9000-д хүрвэл хоёр жил гаруйхны дараа л нөхөх боломжтой гэх. Ийм нөхцөлд заавал 30 жилийн дараа гэж гэрээ хийснийг монгол төрийн түшээдийн арчаагүй, алсын бодолгүй ухаангүй үйлдэл гэхээс өөр юу гэх вэ.

Одоо тэгэхээр яах вэ. Колумб шиг, Норвеги шиг, Гвиней шиг “Рио Тинто”-той байгуулсан гэрээгээ хүчингүй болгоод цуцалчихвал яана. Бүр арга ядвал тэдний буулт хийхийг үзмээр байна. Ийн өмнө байгуулсан гэрээгээ өөрчилж, бүр шинээр хийж, заримд нь нөхөн төлбөр төлж, буулт хийсэн тохиолдол тэдэнд цөөнгүй байж шүү дээ. Тэгэхээр манай Засгийн газар “Рио Тинто”-гийн удирдлагатай дахин сайтар ярилцаж, хөрөнгө оруулалтын гэрээгээ цуцалдаггүй юм гэхэд бусад улс орны жишгээр засч сайжруулах талаар ихээхэн хүчин чармайлт гаргахаас өөр зам алга. Гэтэл энэ гэрээг үзэглэсэн гурван сайдын нэг С.Баярцогт хэдхэн хоногийн өмнө сэтгүүлчидтэй уулзахдаа “Оюу толгой дахь Монголын эзэмшлийг 50-60 хувь болгох бүрэн боломжтой, гэхдээ тэр хувь хэмжээ бүр тэг /0/ байсан ч Монгол улсад ашигтай” гэх утгатай хачин марзан тайлбар хийнэ лээ. Сангийн сайд байтугай нэгдүгээр ангийн хүүхэд ч тэг /0/ хийгээд 50-60 гэсэн тооны аль нь ихийг даанч мэдмээрсэн дээ. Бас болоогүй ээ, хэрвээ Монголын эзэмшил хувийг 54 хувьд хүргэж чадахгүй бол би хар толгойгоороо хариуцлага хүлээнэ гэж ам алдав. Өнөөх гэрээгээ өөрчлөхгүй л бол одоо дөчин хэдтэй С.Баярцогттой 30 жилийн дараа хариуцлага тооцно гэдэг ёстой мянгуужингийн үлгэр биз дээ. Сайнаар бодоход тэр 70 гарсан тэтгэврийн өвгөн, муугаар төсөөлбөл бурхны оронд одсон байх биз.

Дэлхий дахинд ихээхэн нэр хүндтэй Шведийн “Credit Suisse” банк Монгол улсын Засгийн газар Оюу толгой дахь эзэмшлийн хувиа 50 болгож нэмэгдүүлсэн ч “Айвенхоу майнз”-ын хувьцааны ханш буурахгүй, Торонтогийн хөрөнгийн бирж дээр нэгжийн ханш нь 25 орчим канад доллар байна, энэ ханш ойрын 15-30 жилд нэг их буурахгүй гэж дүгнэжээ. Энэ дүгнэлттэй “Macguarie”, ВМО банк, санхүүгийн “TD securities” байгууллага санал нэгдсэн байна. Зөвхөн энэ тооцооноос үзэхэд л Оюу толгойн төсөл “Рио Тинто”-д үнэхээр их унацтай байх нь. Засгийн газар саяхны хуралдаанаараа Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг эргэн харах тухай ярилцжээ. Энэ үеэр Монголын талын хувь эзэмшлийг нэмэгдүүлж 50-д хүргэх, нөөц ашигласны төлбөрийн асуудлаар “Айвенхоу майнз”, “Рио Тинто”-гийн удирдлагатай дахин хэлэлцээ хийх талаар ярилцсан хэмээн эх сурвалж хэлж буй юм. Тэр яриа хэлэлцээ ямар үр дүнд хүрдэг бол. Харж л байя.

Undesnii medee