түүхэнд анхдагч болон тэмдэглэгдэн үлдсэн анхны гэсэн бүхнийг бид танд цувралаар танилцуулж байгаа билээ. Энэ удаагийн дугаартаа Монгол Улсын анхны ерөнхийлөгч Пунсалмаагийн Очирбатын тухай танилцуулахаар бэлтгэлээ.

1993 он бол Монголчууд бүх нийтээрээ анхны ерөнхийлөгчөө сонгосон он. 1992 онд шинэ үндсэн хуулиа баталж социалист засаглалыг халж, парламентийн засаглал байгуулсан нь Монголын төрийн түүхэнд хийсэн хамгийн том дэвшил гэж хэлж болно. 1990-ээд онд ардчилсан хувьсгал хийж, одоогийн парламентийн засаглалын суурийг тавин, ерөнхийлөгчөө сонгон баталгаажуулсан нь гадны улс орны эрхшээлээс бүрэн ангижирч, жинхэнэ ардчилсан орон гэдгээ дэлхийд таниулсан түүхэн үйл явдал болсон юм. Энэ ч утгаараа анхны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд Ардчилсан Намаас нэр дэвшигч Пунсалмаагийн Очирбат ялалт байгуулсан нь Монголын иргэд ардчилсан нийгмийг хүсч, жинхэнэ ардчиллыг хөгжүүлэхэд хувь нэмрээ оруулсан юм.

Бид тусгаар тогтнол, эрх чөлөөгөө харийн түрэмгийлэгчдэд алдаж олон жил дарангуйлалд байсан ч туурга тусгаар, бүрэн эрхт Монгол улсыг сэргээн байгуулах гэсэн олон жилийн тэмцлийн үр дүнд 1911 онд Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал, 1921 онд Ардын хувьсгал ялж, үүний дүнд 1924 онд Монгол Улсын Анхдугаар Үндсэн хуулиа баталгаажуулж, Бүгд Найрамдах улсаа тунхаглан зарласан түүхтэй. Анхдугаар үндсэн хуулинд “Улсын дээд эрхийг жинхэнэ ардад эдлүүлж улс төрийн бүх хэргийг ард түмнээс удирдан гүйцэтгэх явдлыг хүндэтгэнэ” гэж заасан нь Монгол улс Бүгд найрамдах засаглалын хэлбэрийг анх удаа хуулиар тогтоон бэхжүүлсэн явдал юм.

1989 оны 12-р сарын 10-ны өдөр Монголын ардчилсан холбоо байгуулагдсанаар ардчилал эхэлж Монголын Ардчилсан нам, Монголын Социал Демократ нам, Монголын Үндэсний Дэвшлийн нам, Монголын Ногоон нам зэрэг ардчилсан намууд байгуулагдаж байсан түүхтэй. Харин 1990 оны 3 дугаар сарын долооноос есний хооронд Монголын Ардчилсан холбооны гишүүд өлсгөлөн зарласнаар Монгол ардын хувьсгалт намын төв хорооны Улс Төрийн товчоо огцорч жинхэнэ утгаараа ардчиллыг хөгжүүлэх их үйл хэргийн эхлэл тавигдсан гэж хэлж болно.

435 төлөөлөгчтэй Ардын их хурал, 35 гишүүнтэй Улсын бага хурал. Энэ бол ардчилсан сонгуулийн өмнөх Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын төрийн тогтолцоо. Харин өнөөдрөөс 21 жилийн өмнө манай улсад шинчлэлийн салхи салхилж, улс төрийн тэмцэл ид өрнөж монголын иргэд анх удаа нам төрийнхөө үйл ажиллагааг эсэргүүцэн “Улс төрийн товчоо огцор” хэмээн зоригтойгоор шаардаж эрх чөлөөний төлөө дуу нэгдэн тэмцэж, улмаар төрийн шинэ нам хөдөлгөөнүүдийг байгуулж, анхны ардчилсан ерөнхийлөгчөө сонгох замыг нээсэн юм.

Пунсалмаагийн Очирбат 1942 онд завхан аймагт төрсөн бөгөөд уул уурхайн инженер мэргэжил эзэмшиж, улс төрийн үйл хэрэгт үнэтэй хувь нэмрээ оруулсан төр нийгмийн нэрт зүтгэлтэн юм. Тэрээр 1990 оны 3 дугаар сараас 9 дүгээр сар хүртэлх хугацаанд Бүгд Найрамдах Монгол ард улсын Ардын их хурлын тэргүүлэгчдийн дарга, 1990 оны 9-р сараас 1992 оны 2-р сар хүртэл Бүгд Найрамдах Монгол Ард улсын ерөнхийлөгч, 1993 оны 6-р сараас Монгол Улсын ерөнхийлөгчөөр тус тус ажиллаж байлаа. 1993 оны 6-р сард болсон анхны ерөнхийлөгчийн сонгуульд иргэн бүр өндөр ач холбогдол өгч, төрийн тэргүүнээ сонгохдоо хүндэтгэлтэй хандаж байсан юм. Монгол улсын анхны ерөнхийлөгчийн сонгуульд ардчилсан хүчнээс Пунсалмаагийн Очирбат, Монгол ардын хувьсгалт намаас Түдэв нар нэр дэвшиж өрсөлдсөн юм. Төрийн тэргүүний анхны сонгуульд манай улсын 1 сая 106 мянга 403 сонгогч бүртгэгдсэнээс 92.73 хувь нь сонгуульдаа идэвхтэй оролцсон байна. Энэ сонгуульд Пунсалмаагийн Очирбат 592 мянга 836 сонгогчийн саналыг авч ялалт байгуулан, 51 насандаа Монгол улсын анхны Ерөнхийлөгч болж байсан түүхтэй. Хэдийгээр өрсөлдөгч Түдэв нь иргэдийн дунд нэр хүндтэй байсан ч ялалт байгуулсан Пунсалмаагийн Очирбатын “гүндүүгүй монгол эр” гэсэн үнэлгээ түүнээс ч дээгүүр байсан юм. Иргэдийн дундаас сонгогдсон тэрээр ард иргэдтэйгээ аль болох энгийн харьцаж, шог хошин яриа өрнүүлэн, аливаа асуудлыг хүндрэл учруулалгүй шийддэг байснаараа Монголын түүхэнд тэмдэглэгдэн үлдсэн юм.

Төрийн тэргүүн байх хугацаандаа үндсэн хууль боловсруулан, хэлэлцэж, батлахад гар бие оролцон, иргэдийнхээ шашин шүтэх эс шүтэх эрхийг хуулиндаа тунхаглаж, улс орны эдийн засгийн хүнд байдлаас хамгийн хялбар аргаар гарахын тулд алт хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж, жилд 600 килограмм алт олборлож байсныг 23 мянган килограмм олборлоход хүргэсэн, Монгол улсыг цөмийн зэвсэггүй орон болгохын тулд Нэгдсэн Үндэстний байгууллагын Ерөнхий Ассамблейн 47-р чуулганд оруулж, ингэснээр Монгол улсыг цөмийн зэвсэггүй орон гэдгийг баталгаажуулсан, Монгол улс болон БНХАУ-ын төрийн айлчлал 30 жил тасраад байсныг сэргээн, гадаад харилцааг сайжруулан дипломат харилцааг тогтоох ажлыг эхлүүлж, БНСУ-тай дипломат харилцаа тогтоосон гээд Монголын түүхэнд оруулсан түүний хувь нэмэр их юм. Ардын их хурлын даргын албыг хашиж, Бүх нийтийн сонгуулиар анхны Ерөнхийлөгчөө сонгох түүхэн үйл явдалд Монгол ардын хувьсгалт намаас нэр дэвшиж байсан Л.Түдэвийг шаггүй өрсөлдөгч хэмээн үздэг байна.

Түүхийн хуудсыг эргэн сөхвөл зуу зуун жилийн түүхтэй манай улсын төрийн захиргааны хамгийн тод илэрхийлэл бол Модун Шаньюйн, Эзэн Чингис хаанаас эхлээд үе үеийн ардын их хурлын дарга нар, ардчилсан ерөнхийлөгчид юм. Манай эриний өмнөх 3-р зууны үед Хүннү гүрэн байгуулагдаж, манай эриний 4-өөс 10-р зууны үед Түрэг хэлтнүүд, харин 13-р зуунаас эхлэн Чингис хааны мэдэлд байсан түүх бидэнд бий. Монголын түүхэнд битгий хэл, дэлхийн түүхэнд мөрөө тодоос тод үлдээсэн Чингис хаанаараа овоглосон Монголчууд бид Өгөөдэй, Хубилай, Лигдэн хааны захиргаанд байж, түүхийн хэсэг хугацаанд Манжийн дарлалд орж, хойд хөршийн дэмжлэгтэйгээр тусгаар тогтнолоо зарлан Богд хаант Монгол улсыг байгуулсан ч гадны улс орнуудад тусгаар тогтносон Монгол улс гэдгээрээ хүлээн зөвшөөрөгдөх гэж тийм ч дардан замыг туулаагүй. 1924 онд Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс байгуулагдаж, 1990-ээд оноос социалист засаглал унан, ардчилал гарч ирсэн юм. Түүнээс хойш өнөөдрийг хүртэл бид дэлхийн аль ч орны эрхшээлд бус, жинхэнэ тусгаар тогтносон улс байж чадаж байгаа юм.

Ийнхүү анхны ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон Пунсалмаагийн Очирбат гуай өнөөдөр Үндсэн хуулийн цэцийн гишүүнээр 2 дахь удаагаа сонгогдож, мөн Шинжлэх ухаан Технологийн их сургуулийн Уул уурхайн инженерийн сургуулийн зөвлөх профессор, Монгол улсын Шинжлэх Ухааны академийн гишүүнээр ажиллаж байна.

Бид анхны ерөнхийлөгчийн сонгуулийг хийснээс хойш эдүүгээ 5 дахь удаагийн ерөнхийлөгчийн сонгуулиар мөн л Ардчилсан Намаас нэр дэвшсэн Цахиагийн Элбэгдоржийг сонгон, өнөөдөр тэрээр төрийн тэргүүний үүргийг амжилттай биелүүлж байна. Бид нэвтрүүлгийхээ энэ удаагийн дугаарт Монгол улсын анхны ерөнхийлөгчийн тухай бэлтгэсэн бол дараагийн дугаарт олон олон анхдагчуудыг танд танилцуулах болно.

ETV телевиз сэтгүүлч М.Солонго