сэтгэлдээ зурчихсан байдаг. Тиймээс ч чухам юугаар нь Монголын Швейцарь хэмээн адилтгасныг нэг их сайн ойлгодоггүй юм. Дээр нь Швейцарьт очиж үзээгүй, зөвхөн кино зураг энэ тэрхнээс харсан ойлголттой болохоор ч тэгдэг байж болох. Тэгвэл Тэнгисийн голыг даган өгсөх тусам уул нь өнгө алаглан солонгорч, чухамхүү үүгээр нь л Швейцарьтай зүйрлэсэн байх даа гэсэн сэтгэгдэл өөрийн эрхгүй төрөх ажээ.

Хөтөч Б.Өлзий-Орших үг дуугүйхэн урагшаа түрүүлж давхиснаа урьд нь хилчид буудаллаж байсан бололтой нууцлагдуу нэгэн газар очоод мориныхоо эмээлийг авч харагдана. Ер нь Өлзий тун дуугүй нэгэн. Уруул амыг нь мянга угзраад нэмэргүй. Улсын хилд үүрэг гүйцэтгэж яваа хилчид угаасаа хоорондоо ярих хориотой. Гар хөлөөрөө л дохилцоно. Тэгээд ч нэлээд зайтай явах дүрэмтэй болохоор хоорондоо ярихгүй явсаар сурчихсан байдаг биз ээ. Ингэхэд тайгын хилчдийн хувьд өөрсдийнхөө байрлалыг хэн нэгэн хар санаатан, хулгайн анчид, хууль дүрэм зөрчигчдөөс нууцлахаас гадна морьдынхоо идэш тэжээл болох өвстэй газрыг сонгодог онцлог бий. Яагаад гэхээр өвч битүү нов ногоон харагдах их тайгын ихэнх ургамал нь хөвд, эсвэл торлог. Бид хонохоор буудаллалаа. Үүнийг хилчид отго авна гэдэг юм. Өндөр уулын бүсэд нар жаргаад л шууд харанхуй болов.

Харуул манаагаа томилж байна. Хоолны хувьд цуйван хийхээр болжээ. Энэ оройн цуйван үнэхээр амттай байлаа. 40 километр шогшиж алжааж ядарсан биед утаа шингэсэн бор цай ямар их хүч тэнхээ өгсөн гэж бодно оо. Тайгын шөнө ер бусын юм аа. Үлгэрт л гагцхүү ийм гэдгийг өгүүлж болох биз гэмээр нам гүм. Хажууд морьд өвс шир шир хийн зулгааж, нөгөө талын майханд манай “Хурхираа” омгийнхны найрал хөгжим “эгшиглэхээс” өөр юу ч үл дуулдана. Дулаахан учраас майхныхаа амаар толгойгоо гарган унтсан Үүрээ, Чингис бид гурвын нүүрэн дээр мянга түмэн одод жирвэлзээд л. Нэг сэрсэн чинь хөвч тайгын нөгөө амар амгалан араншин ор сураггүй болж, салхин ташуур, аадар бороо тас няс буулган майхан маань нурж, бид ч шалба норов. Харуул манаанд байсан хилчдийнхээ хүчинд арай урссангүй. Тайгын бас нэгэн тайлагдаагүй оньсого мэт авир энэ гэнэ.

Усан бороонд шөнийн тал нүдүүлэн бээрсэн бид өглөө эртлэн мордож 30 орчим километр үүрэг гүйцэтгээд үдийн цайгаа уухын тулд үзэсгэлэнт Жошим хэмээх нуурын харалдаа Мон-Ээл гэдэг уулын арын битүү модон дунд орших нэгэн үзэсгэлэнт бяцхан нуурын дэргэд буудаллалаа. Тайгын хилчид тал газрынхан шиг дурандаад хяналт зохион, алба үүргээ гүйцэтгэх боломж тун хомс. Байгаль нь өөрөө тийм боломж олгодоггүй. Битүү мод, хад. Тиймээс байнга чимээ чагнаж явна. Гөрөөс хуухирлаа гэх мэтээр хоорондоо сонссон чимээнийхээ талаар ярилцана. Бас намаг шавар ихтэй болохоор байнга газар шагайн, мөр ул хайна. “Гурван морины мөр байна. Түлэг тагийн рашаанд явсан нутгийн иргэдийнх байх” гэх нь дуулдана. Тайгад түүдэг гал асааж хоол ундаа хийх амарг үй. Хуурай хөвд яг бензин шиг шатна. Тиймээс ус авчраад хэсэг газрыг норгох юм.

Хөвд хэзээд хув хуурай байх бөгөөд зузаан дэвссэн хөвөн шиг бамбалзаад, ядарсан хүмүүст яг диван дээр хэвтэж буй юм шиг сэтгэгдэл төрүүлдэг. Харин түүнийг тохой хэртэй ухахад цул намаг гардаг юм билээ. Бид эндээс хөдлөн бас 30 орчим километр яваад морьд идчихээр өвстэй, тэгш сайхан хонхорт Монгол шарын даваанаас ирээд хоноглохоор майхан саваа барин орхисон юм. Тэнгисийн голыг хөвөөлөх уулс сүртэй юм аа. Эгц цавчим оргилуудынх нь энгэр орой нүв нүцгэн, цав цагаан. Гэхдээ тэр нь цас биш. Хааяа л бөөн цөөн мөнх цас таарна. Энэ мөлгөр оргилуудад буусан бороо хур тогтох газаргүй учраас горхи болон уруудаж Тэнгисийн голыг тэтгэдэг бололтой. Мөн намар наашилж, өвөл ойртсоны дохио болох согтуу манан өглөө босоход уулын оройг битүү бүрхсэн байв. Дээшлэх тутам улам сэрүүсэж, мөнөөх согтуу саарал гайхал бэл хавийг юу ч үзэхгүй болтол хучдаг хэмээн хилчдийн хэлсэн үнэн юм билээ.

Монгол шарын даваан дээр гарахад 50 орчим километр үлджээ. Үдийнхээ цайг тун хөнгөхөн аргалав. Авч гарахдаа ад үзсэн шуудай боорцог тун хэрэг боллоо. Бас нэлээд дундарчээ. Тугалаа дагуулсан хандгай, тураг буга, хоёр хөөрхөн янзагатай гөрөөс тааралдав. Мөн энэ ертөнцөд үүнээс өөр амар амгалангийн орон алга хэмээн өгүүлэх мэт хоёр цав цагаан хун. Тэдний эх орон болсон нүдэн нуур, өвс ургамал, жимс самар. Нэрс, үхрийн нүд хөлийн доогуур хөглөрөөд л. Хуш модны самар толгой дээр бөнжигнөлдөөд л. Энд ирсэн хэн ч миний эх орон ямар баян юм бэ хэмээн өөрийн эрхгүй дуу алдана гэдэгт үнэхээр итгэлтэй байна. Тэнгисийн гол нарийссаар. Морьд усан хулгана болтлоо хөлөрчээ. Гол нарийсах хэмжээгээр нөгөө алдарт даваа маань ойртож байгааг мэдэрнэ. Ингээд орой нар жаргахаас арай өмнө амжиж даваан даар гарлаа. Сайн байна уу, Монгол шарын даваа. Аавын олон эрсийн өр зүрхний ховдолд орших өөрийн чинь нэр алдар газрын зураг хэмээх өвөрмөц нэгэн дансанд бүртгэгдээд, хэн хүний хүсэл мөрөөдлийн гүнд нууцхан бус, ил тодоор хадгалагдаж явдгийг сайн мэднэ. Ялангуяа Монгол хэмээх нэр тань нэг л ер бусын омгорхол, бардамнал төрүүлдэг.

Бид эх нутгийнхаа хойморт тантай хамт энэ нэрийг дархалжээ. Эмээлийн бүүрэг шиг дүнхийсэн хоёр уулыг холбосон энэхэн хотгор үнэхээр өндөр даваа гэдгийг гурав хоногийн замыг туулахдаа маш сайн мэдэрлээ. Хүн, морьд битгий хэл, “Норд” нохой маань хүртэл ядарчээ. Хэдийгээр энд авч шидчих гэсэн салхи шуурга тавихгүй ч цаанаа л хүйтэн зэврүүндүү. Бид хилийнхээ 350 дугаар баганыг будаж, өнгө зүсийг нь сэргээн, соёмбо тэмдгээ хадлаа. Соёмбыг маань баганаа шалгахаар ирсэн оросууд дурсгал болгоод авчихдаг тухай манай хилчид ярьж байсан, үнэхээр л байхгүй байна билээ. Ийнхүү МҮОНТ-ийн “ММ” агентлаг, ХХЕГ-ын хамтарсан “Би, бид байхын учир” уран бүтээлийн төслийн багийнхан эх орныхоо нутаг дэвсгэрийн хамгийн захын дөрвөн цэгийн сүүлчийнх болох Монголын шарын даваан дээр гарлаа.

Олон эрдэнэс холиод нийлүүлчихсэн юм шиг өнгө тансаг, агаар тунгалаг Монгол шарын даваа үнэхээр ихэмсэг, бас эрхэмсэг юм аа. Бид нар жаргасан хойно буцаж, шөнө дөлөөр буудалласан газраа ирэв. Битүү тайгын өндөр ургасан бургас, торлог дотор үнэндээ мориндоо л найдахаас өөр зам байсангүй. Тэд ч Монгол шарын давааг зорих ганцхан жимийг үнэхээр гайхалтай олох юм. Манайхан ч нэлээд ядарсан бололтой. Лаазалсан нөөшөө хувааж идэцгээгээд унтахаар хэвтэв. Нуруунд таарсан хоёр дов хэвтэхэд жаахан төвөгтэй байсан ч удалгүй их нойр түүнийг таг мартуулсан байв. Өглөө сэрвэл майхан дотор хяруу унаад нөмөрсөн бүхэн цав цагаан болчихож. Бургиад л. Бид ч бөмбөгнөтөл чичирсээр босоцгоов. Харин хилчид тоохгүй байна. Өтгөн манан би эндхийн цорын ганц эзэн шүү гэх адил уулсыг ороон, голын энгээр нэг таржээ. Одоо түүнийг зөвхөн нар л хөөж чадна. Тэртээ уулын оройд туссан нар их л үнэ туньтайгаар ирж, бэлд байгаа бидэнтэй золголоо.

Одоо Тэнгисийн бэлчир рүү урагшаа. Ингэхэд “Норд” болоод морьд ч баяртай байгаа бололтой. Харин хилчдийн царайд баярлаж, бас гунигласан ямар ч шинж тэмдэг алга. Гагцхүү Янжаа л байн байн баяртай байгаагаа ярина. Үүрээ, Чингис, Батгэрэлийн хувьд иймэрхүү аялалд аль хэдийнэ дасал болжээ. Гэхдээ зорилгоо биелүүлсэн хүмүүсийн царай ямар байх нь ойлгомжтой шүү дээ. Инээд цацруулаад л. Гэрийн зүг яарсан морь, үүргээ биелүүлсэн хилчид, зорилгодоо хүрсэн сэтгүүлчид, дээр нь Тэнгисийн голыг уруудах зам биднийг хоёр өдрийн дотор хоёр голын бэлчирт авчирлаа. Хилчид анх мордсон газраа ирээд холбоогоор хоорондоо учир битүүлэг зүйл кодолсон тоогоор яриад байх юм. Гэтэл Бярангийн чиглэлд гарсан бас нэгэн бүлэг хилийн хориотой бүсэд ямар ч бичиг баримтгүй явсан БНХАУ-ын дөрвөн иргэн, бас тэднийг газарчилж явсан манай нэг иргэнийг саатуулжээ. Авчирлаа. Улаанбаатар, Хөвсгөлийн том том дарга нарын нэрийг барин, судалгаа шинжилгээний ажлаар яваагаа хэлэх аж. Хятад иргэд нь бөөн хүрз, жоотуу, цахилгаан бутлуур, бензин тостой яваа хэрнээ цаа буга судалдаг тухай ярих нь инээдтэй ч юм шиг, эмгэнэлтэй ч юм шиг.

Үнэндээ тэд хаш хэмээх эрдэнийн чулуу ухаж, олборлож байгаа хийгээд ийм зорилготой гэдгийг хилчид маш сайн мэдэж байлаа. Гэхдээ яах ч арга алга. Ер нь эх орон гэж чангаар хашгирдаг хүмүүс л амьдрал дээр түүнийгээ юугаар ч худалдахад бэлэн явдаг юм биш үү. Түр баяртай Монгол шарын даваа. Эх болсон газар нутгийн хамгийн хойд цэг минь. Таны төлөө бидний өвгөдийн урсгасан цус, хөлс их бий гэдэгт үл эргэлзнэм. Түр баяртай хадган цэнхэр Тэнгис, Шишгэд ээ. Түр баяртай тайгын хилчид ээ. Та бүхэндээ баярлалаа Цагааннуурынхан, Улаан-Уулынхан, Хилийн 0257 дугаар ангийнхан минь. Мөн ХХЕГ-ын удирдлага, нийт ангийн хилчид, МҮОНТийн “ММ” агентлагийнхан, үүрэн телефоны “Юнител” группийн хамт олондоо бас баярлалаа. Та бүхэн болоод хилийн тэнгэр, хилчдийн хийморь, сэтгүүлчдийн үйлс тэтгэсэн тэнгэрлэг гэмээр аялал гурван сарын турш 14000 километр зам туулаад ийнхүү өндөрлөлөө.

Д.БААСАНЖАРГАЛ