XIY ДАЛАЙ ЛАМ ДАВАА ГАРАГТ МОНГОЛД ИРНЭ

XIV Далай лам Монголд айлчлах гэж байна гэдэг мэдээ өнөөдөр ирэв. ”Айлчилна” гэдэг тов тодорхой бус, зөвхөн хүсэл тэмүүллийг нь илтгэсэн үүнээс өмнөх өдий төдий мэдээнээс энэ удаагийнх арай ондоо юм. Баттай эх сурвалжийн бидэнд хэлсэнээр тэрбээр ирэх долооны өдрийн Даваа гарагт Улаанбаатарт ирэхээр төлөвлөжээ. Далай лам 10 дугаар сарын 29-нд Японд очсон бөгөөд энэ айлчлалын хугацааг “10 хоног” хэмээн албан ёсоор зарласан. 10 хоногоор нь тоолж үзвэл түүний айлчлал долоонд дуусч байна. Өөрөөр хэлбэл эх сурвалжийн хэлсэн Даваа гараг энэ хугацаатай нь мөргөж байгаа юм. Долооны өдөр айлчлалаа дуусахаар Далай лам хаа нэг тийшээ явж таарна. Дэлхийг тойрон явахдаа хаанаас хаашаа очихоо урьдчилан зарладаг, тэр газар нь хөл хөөр болдог бол Японоос хаачихаа тэрбээр хараахан зарлаагүй, энд тэнд хөл хөөр болж байгаа мэдээ дуулдаагүй байна. Үүнээс гадна түүний Монголд ирэх өнөөдөртөө хамгийн бололцоотой зам бол Токио-Улаанбаатар билээ. Урьдын айлчлалууд ч гол төлөв энэ замаар л бүтэж байсан. Энэ бүхэн нь түүнийг “Монголд ирнэ” гэсэн манай эх сурвалжийн мэдээнд итгэх итгэлийг бататгаж байх шиг.

Даваа гарагт Улаанбаатар, Токиогийн хооронд хуваарьт нислэг бий. Өглөө 8:30-д Улаанбаатараас ниссэн онгоц Токиод очоод орой 20:40-д Улаанбаатарт буцаж ирнэ. Хуваарьт заримдаа ордог өөрчлөлт энэ удаа биелж эндээс ниссэн онгоц Сөүлээр дайрах бол Улаанбаатарт буцаж ирэхдээ 20:40-өөс арай оройтох байх. Эх сурвалжийн хэлсэн мэдээ баттай бол Дээрхийн гэгээн XIY Далай ламын Монголд хийх найм дахь удаагийн айлчлал Даваа гарагийн 20:40-д, эсвэл үүнээс оройхон эхлэх нь ээ.

Далай ламын болзошгүй айлчлалын талаар, энэ хүнийг хамгийн ихээр талархан хүлээж авах дэлхийн “топ” орны нэг Монголд хэр мэдээлэлтэй байна вэ? Жирийн иргэдийн хувьд хүссэн хүлээсэн, дуулсан мэдсэн хоёр нь урвуу пропорциональ хамааралтай байна, үүнд гайхах ч зүйлгүй. Харин төр засгийн болоод шашин сүм хийдийнхний төвшинд ямар байгааг бид цухасхан тодруулахын хамтаар сонирхолтой байж болох бас бус мэдээллийг хүргэж байна.

Дашчойлин хийдийн хамба лам Ч.Дамбажав: Би мэдэхгүй, төв Гандан нуучихдаг юм

Шашныхнаас бид юуны түрүүнд Гандантэгчинлэн хийдийн хамба лам Д.Чойжамцаас асуудлыг тодруулах гэсэн боловч тэрбээр ажил дээрээ бүтэн өдөр эзгүй, утас нь холбогдох боломжгүй байсан тул дэд хамба Нацагдоржтой холбоо барив.

- Далай лам ирэх даваа гарагт манайд айлчлахаар байгаа юм байна. Энэ талаар танаас тодруулах гэсэн юм.

- Шийдэгдээгүй байгаа.

- Яригдаж байгаа гэсэн үг үү?

- Энэ асуудлаар утсаар мэдээлэл өгөхгүй ээ.

- Тэгвэл уулзаж тодруулья. Тантай хаана уулзаж болох вэ?

- (Утсаа салгав)

Ингээд Дашчойлин хийд дээр очиж хамба лам Ч.Дамбажавтай уулзлаа.

- Далай лам Монголд айлчлах гэж байгаатай холбогдуулан би танаас хэдэн асуулт асуух гэсэн юм?

- Би тэр талаар мэдэхгүй шүү дээ. Би энэ талаар ердөө юм ярихгүй. Төв Гандан урилаа. Тэгээд ирлээ бол бид очно шүү дээ. Өөр зүйл байхгүй.

- Далай ламыг айчлах үеэр та ямар үүрэгтэй оролцох вэ?

- Ямар ч үүрэг рольтой оролцохгүй. Сүсэгтний хувиар л оролцоно.

- Уулзах уу?

- Очиж уулздаг л байгаа даа. Өөр зүйл байхгүй. Тэр талаар битгий юм асуу. Намайг юу ч мэдэхгүй гэж байна лээ гэж бич. Өөр зүйл хэрэггүй.

- Далай лам сүсэгтэн олондоо ном айлтгал уншдаг. Та тэр ажилд оролцох уу?

- Тийм зүйл байвал оролгүй яахав дээ.

- Шашны зүтгэлтнийх нь хувьд та Далай ламыг юу гэж боддог вэ?

- Бусдын л адил бодно шүү дээ. Чи ер нь Дамбажав хамбатай уулзсан чинь юу ч мэдэхгүй гэж байна лээ гээд биччих.

- Далай лам танай хийдээр ирэх үү?

- Ирэхгүй ирэхгүй. Хаагуур яаж явахыг нь мэддэг хүмүүс нь л мэдэж байгаа байх.

- Далай лам өмнө нь манай улсад олон удаа айлчилсан. Та ирэх болгонд нь уулзаж байсан уу?

- Битгий ийм юм асуугаад бай. Би үнэхээр мэдэхгүй.

- Таныг Монголын шашны том зүтгэлтэн учраас энэ талаар сайн мэдэж байгаа гэж бодсон юм?

- Өө тийм. Багш нь энэ талаар мэдэхгүй. Төв Гандан нуучихдаг юм. Тэр нь жаахан хэцүү шүү дээ.

- Та айлчлалын хөтөлбөртэй нь танилцсан уу?

- Ирсэн хойно нь л нэг юм өгдөг юм. Төв Гандан л мэддэг, би мэдэхгүй.

- Далай ламын энэ удаагийн айчлал ямар ач холбогдолтой вэ?

- Битгий дэмий балай зүйл асуугаад бай. Ирсэн хойно нь л ач холбогдол нь мэдэгдэнэ шүү дээ. Олон зүйл битгий асуугаад бай.

Аварга Б.Бат-Эрдэнээс бусад УИХ-ын гишүүд айлчлалын талаар мэдэхгүй байна

Айлчлалын талаар Гадаад харилцааны яамны хэвлэлийн төлөөлөгч Д.Ганхуягаас тодруулахад “Манайд ямар ч мэдээлэл ирээгүй, мэдэхгүй” гэв. Харин УИХ-ын гишүүдээс “Далай лам Даваа гарагт Монголд ирэх тухай сонссон уу?” гэж асуухад бүгд анх удаа дуулж байгаа бололтой гайхан харцгааж бас эргүүлээд лавлан асууж байлаа.

УИХ-ын гишүүн Н.Батбаяр:

-Юу? Юу гэнэ ээ? Тийм үү, ямар сонин юм. Тэр талаар надад ямар ч мэдээлэл алга. Би бол сонсоо ч үгүй юм байна

УИХ-ын гишүүн Я.Батсуурь:

- Ёстой мэдээгүй юм байна.  Ер нь IX Богдыг залсантай холбоотой байж магадгүй шүү. Ирвэл Далай ламын номыг сонсож чадахгүй л байх даа. Би шүтлэгтэй, гэхдээ их зав муутай хүн л дээ.

УИХ-ын гишүүн Кёкүшюүзан Б.Батбаяр:

-Үгүй, үгүй. Монголд уу? Би чинь их бурхан шүтдэг хүн шүү дээ. Далай лам ирж байхад очихгүй яахав. Уг нь намайг Далай ламын айлчлал, уулзалтыг зохион байгуулдаг хүмүүс урьсан юм. Манай 7, 8 гишүүний зардлыг даана, ирээч гэж урилга явуулж байсан. Монголд ирнэ гэж ёстой мэдээгүй юм байна.

Харин хамгийн их сүсэг бишрэлтэй гэгддэг Б.Бат-Эрдэнэ гишүүнийг Төрийн ордноос хайгаад олсонгүй, утсаа ч авсангүй. Түүний туслахын батлан өгүүлсэнээр, Далай лам Монголд ирэх нь үнэн бөгөөд Б.Бат-Эрдэнэ гишүүн ГХЯ-ны сайд Г.Занданшатарын хамтаар энэ асуудлыг хөөцөлдөж яваа тул ажил дээрээ эзгүй байгаа ажээ.

Гандан хийдийн тогооч Ё.Ядамсүрэн: Далай багш голдуу таташ махтай хоол иддэг болохоор бууз хуушуур л хийдэг

Сүүлийн 21 жил Гандан хийдийн гал тогоог хариуцан ажиллаж, Далай ламын гурван ч удаагийн айлчлалын зоогийг бэлтгэж байсан Ё.Ядамсүрэн гуайтай уулзлаа.

-Сайн байна уу, та? Далай ламын зооглох хоолыг бэлдэж сууна уу?
-Хийгээгүй ээ, больсон.

-Ирэх долоо хоногийн Даваа гаригт Далай лам ирэх гэж байгаа гэсэн шүү дээ?
-Тэр хойшлогдсон байх. Хятадаас бичиг явуулаад оруулахгүй, очуулахгүй гэсэн юм ГХЯ-нд очсон юм гэсэн шүү. Тодорхой шийд гараагүй. Өнөө маргаашдаа л шийдэгдэх юм шиг байна билээ.

-Далай багшийн зоогонд ямар хоол бэлтгэдэг юм бэ?
-Шийдгүй учраас хоол бэлтгэх боломжгүй л байна. Урьдчилаад хэвийн боов, бэрээс зэргийг бэлдэж болно. Гэхдээ хэзээ Ганданд ирж, ямар зоог барих вэ гэдгийг тухайн үед л дээрээс шийдвэрийг хэлж тодорхойлдог юм. Жишээ нь мах шүүс гэдэг ч юм уу, хуушуур, бууз хийх үү л гэдэг асуудал.

-Өнгөрсөн удаагийн айлчлалуудын үеэр та тогоочоор нь ажиллаж байсан байх. Далай багш голлон ямар зоог барьдаг вэ?
-Би чинь бараг сүүлийн гурав бил үү дөрвөн айлчлалынх нь хоол ундыг бэлтгэж байгаа юм. Мэдээж бэрээс хийнэ, тэгээд бүтэн хонины шүүс тавьж байлаа. Голдуу таташ махтай болохоор хуушуур, бууз хийж байсан. Гэхдээ тэр болгоныг чинь зөвхөн Далай багшид гэхгүй, бүх нийт хүнийх нь дунд хийнэ шүү дээ.

-Гандангийн гал тогоонд танаас гадна хэдэн хүн байна вэ?
-Би одоо хоёр туслах тогоочтойгоо л Гандангийн зоог, хоол, хэвийн боовыг хийж байна. Долоон цогчин дуганд нийтдээ 500 гаруй лам бий. Бас оюутны болон 11 жилтэй шашны сургуульд нийт төдий тооны хүн сурдаг. Нийтдээ бол 1000 орчим хүнд шаардагдах хоол хүнсийг бэлтгэж байна.

-Би  хамба нараас тань яриа авах гээд утасдсан чинь “Юун чамтай уулзахтай манатай явна...” гэсэн. Далай багшийн айлчлалын бэлтгэлийг л хийж яваа юм аа даа.
-Их хамба, дарга нар байхгүй байгаа бол аягүй л бол Гадаад хэргийн яамаар яваа байлгүй дээ. Бичиг баримт, зөвшөөрөл хүсэлтийг нь хөөцөлдөж байгаа байх. Уг нь ч манай дээд дарга нар ч зөвшөөрөхгүй гэх юмгүй л дээ. Хятадууд л гаргахгүй гэж байгаа...

-Энэ удаа хаагуур дамжиж ирж байгаа юм бол?
-Хятад бол ерөөсөө Монголд ирүүлэхгүй гэнэ шүү дээ. Тийм болохоор Далай багш хойгуур тойроод Оросын талаас орж ирдэг. Үгүй бол урагшаа тойрч Токио, Сөүлээс нааш нисч ирдэг юм. Тэрнээс биш хятад толгойнуудыг даваад Монгол руу орж ирнэ гэдэг бол хэцүү.

-Монголд ирэхдээ хэр олон хүний бүрэлдэхүүнтэй ирдэг юм бол?
-Ээ дээ, багш маань ч сайндаа л хоёр гурван хүнтэй ирнэ. Нэг их олуулаа ирээд байдаггүй шүү, цөөхүүлээ ирдэг юм.

-Манай улсад өмнө нь долоон  удаа ирсэн гэдэг. Таныг тогоочоор ажиллаж байх үед хамгийн удаандаа хэдэн хоног байсан юм бол?
-Хэзээний айлчлал билээ дээ, нэг зун ирэхдээ 10 хоносон байх. УБ палас, Төв цэнгэлдэх хүрээлэнд ном сургаал айлдаж байсан санагдана. Тэгэхэд л Монголд хамгийн удаан байсан болов уу. Энэ удаагийн айлчлалын хүрээнд хаана очиж, ямар ном айлдана гэх юм бүү мэд. Багш өөрөө л хэлэх байх.

-Ном сургаал, уулзалтын төлөвлөгөө, хөтөлбөрөө ирсэнийхээ дараа гаргадаг юм уу?
-Тэгдэг байх шүү. Тэнд ингэнэ шүү, энд тэгнэ шүү гэдгийг урьдчилан хэлж яриад байдаггүй болохоор л би ирсэнийх нь дараа төлөвлөгөөгөө гаргадаг байх гэж бодоод байгаа юм.

-Далай багш энд ирэхдээ хаана байрладаг юм бол?
-Ер нь Их тэнгэрийн аманд л байдаг гэдэг шүү.

-Далай ламын хойд дүрийг манай улсаас тодруулна гээд байх юм.
-Тэр чинь Далай багшийн залгамжлагч юм байхгүй юу/инээв/. Багш өөрөө өөд болно оо доо? Тэгэхээр дараагийн хувилгааныг 4-5 настайд нь зална. Энэ хооронд хэн нэг орлогч хэрэгтэйеэ. Түр зуур залгамжлагчийг сонгож өөрийн амьд сэрүүндээ сургаад үлдээх юм. Тэр хүн нь жинхэнэ хойд  дүр биш залгамжлах байхгүй юу. Жинхэнэ дүр тодрохоор түүнд эрхийг шилжүүлээд өгдөг. Гэтэл хүмүүс буруу ойлгоод яриад байгаа юм.

-Та Гандангийн гал тогоонд хэзээнээс ирэв? Лам байсан уу?
-Лам байгаагүй ээ, цагдаа байсан юм. Би чинь Ганданд 21 жил ажиллалаа. 1990 онд цагдаагаас тэтгэвэртээ гарч энд харуулаар ажилд орсон. Гурван жилийн турш харуул байгаад сүүлийн 18 жил тогоочоор ажиллаж байна даа.

-Баярлалаа танд. Амжилт хүсье.

Дээрхийн гэгээн XIV Далай ламын Монголд айлдсан ном, зарлигийн товчоон

Анхдугаар айлчлал
1979 оны YI сарын 15 буюу билгийн тооллын XYI жарны шороон хонин жилийн зуны эхэн сарын 20-ны билигт сайн өдөр Монгол оронд Азийн буддистуудын энх тайвны V бага хурлын хүндэт зочноор уригдан анх заларчээ. Тэрбээр сүсэгтэн олонд "Гандан лхавжаймаа", "Есөн мөрт мэгзэм", "Дөрвөн мөрт мэгзэм" сүсэгтэн олны хамтаар эрхи маани уншиж "Язгуурын гурван бурхны тарни"-г айлдаж эш лүн хайрлажээ.

Удаах айлчлал
1982 оны VIII сарын дундуур, билгийн тооллын XYI жарны усан нохой жилийн намрын эхэн сард тохиов. Энэ айлчлалаар III Далай ламын зохиосон "Бодь мөрийн зэргийн тунгаамал алт"-ыг дэлгэрэнгүй айлдаж увидас хүртээв. Мөн "Жигжид бурхны авшиг","Жамсран бурхны жэнан" зэрэг ном айлдаж Азийн буддистуудын энх тайвны бага хурлын ерөнхий чуулганд хүндэт зочноор уригдан оролцов.

Гуравдугаар айлчлал
1991 оны IX сар буюу билгийн тооллын XYII жарны төмөр хонь жил бол Монгол орон ардчилал шинэчлэлийн замаар замнаж эхэлсэн түүхэн цаг үе байлаа. Дээрхийн Гэгээнтэн Төв цэнгэлдэх хүрээлэнд "Бодь мөрийн гурван эрхэм" номын дэлгэрэнгүй тайлбар, "Цагаан дарь эхийн насны авшиг", "Язгуурын гурван бурхны тарни"-г сүсэгтэн олонд айлдав.

Дөрөвдүгээр айлчлал
1994 оны IX сар буюу билгийн тооллын XYII жарны модон нохой жил. Энэ айлчлалаар "Бодь мөрийн зэргийн тунгаамал алт" номыг тайлбарлан нийт сүсэгтэн олонд "Бурхан багшийн зүрхэн тарни", "Язгуурын гурван бурхны зүрхэн тарни", "Ловон Бадамсамбааваа бурханы зүрхэн тарнийн" эшийг хайрлав.

Тавдугаар айлчлал
1995 оны VIII сар буюу билгийн тооллын XYII жарны модон гахай жилийн намрын эхэн сар. Далай лам Монголд анх удаа Гандантэгчинлэн хийдэд "Цогт цагийн хүрдний номлол", Дүйнхор бурхны их авшигийг Монголын сүсэгтэн олонд хүртээв. Мөн Төв цэнгэлдэх хүрээлэнд Богд Зонхавын туурвисан "Бодь мөрийн зэргийн хураангуй утга" болоод "Шүтэн барилдахуйн магтаал" зэрэг бурхны шашны гүн ухааны номыг дэлгэрэнгүй айлдаж "Увш" болон "Бодь садвын санваар" хайрлав.

Зургаадугаар айлчлал
2002 оны XI сарын 06-09-ний өдрүүдэд айлчлав. "Бодь мөрийн гурван эрхэм", "Шүтэн барилдахуйн магтаал", "Бурхан багшийн зүрхэн тарни", "Дарь эхийн жэнан" зэрэг номуудыг нийт сүсэгтэн олонд айлдаж, оюутан залууст сургаал номоо хайрлав.

Долдугаар айлчлал
2006 оны VIII сарын 21-27. Энэ удаагийн айлчлалаар Дээрхийн Гэгээнтэн лам хуврагийн жаяг бичгийг зохион Монголын бурханы шашны сүм хийдүүдийн тэргүүн болон хамба лам нарт гардуулж анх удаа гэлэнгийн сахилыг 52 ламд хүртээсэн юм. Далай ламын энэ удаагийн айлчлалын үеэр өөрийн мутраар суулгасан мөнхийн ногоон гацуур мод Гүнчав Жамбаалин төвийн үүдэнд буй.