больсон, өөртөө итгэлтэй болсон. Ногоон нүдтэй хүмүүсийг хүний ёсоор хүлээж авдаг болгосонд их баярлалаа. Энэ бол “Ногоон нүдэн лам” романыг зохиогч Цэдэвдамбын Оюунгэрэлд тухайлан хэлсэн хүмүүсийн талархлын үг. Тиймээ энэ бол миний хувьд их танил сэдэв. Зөвхөн нүдний өнгөний тухайд шүү. Бидний уншиж өссөн ном зохиол, шүлэг, дуу хууранд сайхан хар, тунгалаг хар, мойлон хар, бүр ботгон нүдтэй бүсгүйчүүдийг магтан гоо сайханы нэг хэмжүүр болгодог. Ботгон нүд том хэрнээ хар нүд. Би амьдралдаа ногоон нүдтэй тэмээ байдаг гэж сонсоогүй. Нүд минь онигор л доо, гэхдээ өнгө нь хар аа.Тийм ч учраас нүднийхээ өнгөөр хүнд шоглуулалгүй л явлаа. Миний багад манай байранд ногоон нүдтэй, шаравтар охин байсан юм.

Бид түүнийг ногоон муур гэж хочилж, шоглодог байв. Нэлээд томхон болоод дургүй хүргэсэн дээрх охины ижил зүстэй хүнтэй муудалцахаараа цэхийж ногоорчихоод гэж ирээд л бухимдалаа гаргадаг байлаа.

Миний эргэн тойронд ногоортлоо архидах, ногоортлоо унтах, ногоон малгайт, нойлын ногоон тэг гэх зэрэг муу гэсэн бүхнээ тодотгохдоо ногоон өнгийг чимэг оруулж нэг ёсондоо хэлж буй үгэндээ сүр нэмсэн нийтлэг хэллэгийг хэн хүнгүй л шахуу хэрэглэж иржээ. Энэ мэт эрийн муу нь цагдаа, эмсийн муу нь сувилагч гэх мэт хэн хэзээ зохиосон нь үл мэдэгдэх догма зүйрлэл хүмүүсийн ухамсарт шингээд салж чадахгүй байсаар бидний зарим нь шинэ зуунтай золгосон нь үнэн билээ. Энэ зуршилыг илааршуулахад Оюунгэрэлийн бичсэн “Ногоон нүдэн лам” роман тодорхой нөлөө үзүүлж чаджээ гэж би хэлмээр байна.

Гарсан цагаасаа хойш бестселлер болж, борлуулалтаараа тэргүүлж байгаа номны тоонд орж яваа эл номыг зохиогч бүсгүй саяхан “Космополитон” бүсгүйгээр шалгарч шилдэг эмэгтэй зохиолч шагналыг хүртээд байна. Шагналаа авах завгүй Америк орныг хөндлөн гулд туулж өөрийн номны тухай болон хүний эрх, Монголын эмэгтэйчүүдийн улс төрийн оролцоо зэрэг өөртөө хамааралтай олон асуудлаар уулзалт ярилцлага хийж яваа түүнээс ярилцлага авах даалгаврыг Индианагийн Их сургуулийн дэргэдэх “Монгол нийгэмлэг”-ээс надад өгсөн юм. Миний хувьд Оюунгэрэлийг ирэх сургаар сэтгэл догдолж хоног тоолон хүлээсэнсэн. Холын хүнээс үг сонсох чин хүслээр Индианагийн Влүүмингтонд амьдарч буй монгол нөхдийнхөө хамтаар цаг тоолон хүлээлээ. Сайн юманд садаа мундахгүй гэгчээр Вашингтон Ди Си-д цас орж онгоц нь хойшилсон ч тэрээр хэлсэн ёсоороо миний гэрт зочлон шөнө хугасалтал ярьж хөөрөв. Сэтгэл хөөрч түүний ярианы амтанд “согтоод” нөгөө ярилцлага авах гэрийн даалгавар “будаа”. Ардчиллын тогоонд хамт чанагдан бие биенээ сайн мэдэхийн учир юугаа ч асуугаад аманд нь диктофон тулгаад сууж байх билээ.

Индианагийн Их сургуулийн Marshal Black Culture Center-ийн нэгэн танхимд урилгаар ирэгсэд лекц уншиж, ярилцлага хийдэг. Ирсэн нөхөд голдуу индэр хэрэглэдэг. Тэнд угаасаа илтгэгчид зориулсан индэр тавиастай байдаг юм. Оюунгэрэл нөхөр Жеффри Фолттойгоо ирлээ. Мэнд мэдээд яриагаа эхлэх нь гэж бодсон чинь нөгөөх чинь индэрийг авч “чулууддаг” байгаа. Лекцэнд очсон хүмүүс энэ үйлдлийн дараа дор дороо хөдөлгөөнд орж зарим нэг нь сандал дээрээ тухтайхан гэгч суудлаа засаад нэг л чөлөөтэй болж орхилоо. За тэгээд Оюунгэрэл ярьж гарлаа даа. Яриандаа power point ашигласан нь сонирхолтой санагдав. Эхний цахим хуудсанд Хамбын овооноос 2002 онд олдсон нэг дор 600 гаад хүнийг хороосныг гэрчлэх гавлын яс, гар хөлийн ясны хэсгүүдийн зураг байлаа. Эд бол 1937-1939 оны хооронд их хэлмэгдүүлэлтэд өртсөн лам нарынх. Нүдэнд нулимс гүйгээд ирлээ. Бурхан минь. Ум ма ни бад ми хум. Малыг ч ингэж нядалдаггүй байх. Зөвхөн бурхан шүтэж, орхимж нөмөрснийхөө төлөөсөнд ийн амиа алдсан, хэлмэгдсэн хэдэн арван мянган лам нарын нэг Баасан гэх ламын амьдралаас сэдэвлэн бичигдсэн, өөрийн бус төрийн бодлогоор хорвоог орхин одсон бодит хүмүүсийн орон зайг нөхсөн “Ногоон нүдэн лам” найман жил гаруй дуншиж төржээ. 1996 оны 9 дүгээр сарын 10 онд Монгол Улсын төр түүхэндээ анх удаа ард түмнээсээ уучлал гуйв. Төрийн буулганд хэлмэгдэж амь насаа алдсан, орон шоронд суусан, үр удамаараа, насаараа хэлмэгдэж, коммунизмын үзэл санааг эсэргүүцэгч тухайн нийгмийн “илүүдэл” хог шаар шиг гэж тооцсон хүмүүсээ цагаатгаж Төр уучлал гуйв. Яг энэ үеэр Д.Сүхбаатарын талбайд цугласан олон хүний нулимс, барьж ирсэн зураг хөрөг Оюунгэрэлийн сэтгэлийн утсыг доргиож, эмзэглүүлж ичээжээ. Учир нь өөрийн нь хөгшин ээжийнх нь аав, ах дүү нь хэлмэгдсэн гэдгээс цааш мэдээлэлгүй, нэр усын нь ч мэдэхгүй байсандаа ихэд ичиж, “хэзээ нэгэн цагт та нарынхаа түүхийг олж мэдээд ном бичнэ” гэж андгайлснаар эхэлсэн ном нь бидний хүртээл болтлоо олон оныг үдэж, олон бэрхшээлийг давжээ. Хогийн саванд хаягдах дөхсөн 800 хуудас зохиол дахин өөрчлөгдөж нэгтээ “Даян дээрхийн сахиус”, “Улаан одны сүүдэр” ч нэртэй байж мэдэх энэ ном “Ногоон нүдэн лам” нэрээр бидний хүртээл болжээ. Эл романыг туурвихад түүний нөхрийн оруулсан хувь нэмэр өгүүлшгүй тул хамтын бүтээл гэдгээ онцолж байв. Энэ тухайгаа товч бөгөөд тов хийтэл ярилаа. Асуулт хариулт өрнөв. Уулзалт ярилцлага дуусч аагтай халуун кофе уунгаа Индианагийн их сургуулийн профессор, доктор, Евро Ази судлалын тэнхимийн эрхлэгч, монгол судлаач Кристофер Этвүүд номын нэрийн тухайд сэтгэгдлээ ярьж саатав. Тэрээр монголчууд ногоон нүдийг ойшоодоггүй, ногоон өнгийг зарим таагүй зүйлдээ зүйцэн хэрэглэдэг талаар яриа дэлгэлээ. Хэвлэгдсэн цагаасаа хойш олны сэтгэлийг татсан номын тухай би олон юм бичээд яахав. Сэдэв нь амьд, сонирхолтой, манай түүхийн нэгэн үеийг өгүүлсэн агуу. Энэ талаар ярих ч юм алга. Харин нүдний өнгө, эд эрхтэнээрээ доромжлол хүлээж буй олон олон хүмүүсийн нэг хэсгийн нь сэтгэлийн зовиурыг цагаатгаж, нийгэмд зөвхөн нүдний өнгөөрөө “ялгаварлагдсан” хүмүүсийн итгэлийн дууч болсон “Ногоон нүдэн лам” хурай хурай. Ногоон ч бай хар аль нь ч бай, орчлонг толидох нүд хүний нандин эрхтэн. Нүдний өнгө бус хүний сэтгэлийн өнгө, төрийн нүдний өнгийг бичсэн “ Ногоон нүдэн лам” роман өөрийн өнгөөрөө монголын уран зохиолд цахиур хагалан орж ирлээ. Одоо дэлхийн оюуны зах зээлд номоо өрсөлдүүлэх нь Ц.Оюунгэрлийн маань нэг зорилго. Амжилт хүсье анддаа. Ер нь мянга сонсохоор нэг үз гэдэг. Та нар уншаад л амтанд нь орно доо “Ногоон нүдэн лам”-ын.

Д.Уранзул