Монгол Улсын Заан цолны босго амархан давчихдаг, авсан хойноо хялбархан дагуулчихдаг цол биш билээ.

Сүүлийн үед харцага, гарьд цол нэмэгдсэнээс хойш Зааны даваа бүүр ч илүү үнэ цэнтэй, бүдэрч зүдэрч байж хүрдэг хаялга өндөртэй болоод байна. Хуучин ч зааны давааг хуруу хөдөлгөсөн бүхэн хүртдэггүй байлаа. Улсын баяр наадамд долоо давна гэдэг үзүүрлэхтэй адилхан өндөр босго. Их шөвгийн дөрөвт үлдэж баймааж Зааны цолонд хүрдэг болохоор аргагүй. Заан цолыг дамжаагүй их аваргууд бараг байхгүй дээ. Заан цолыг алгасаж арслан, аварга болсон нь ч бас байхгүй. Заан цолондоо тогтож, аргагүй заан шүү гэж баталж, нотолж баймааж нь үзүүр түрүү булаалддаг учиртайсан. Нэг хэсэг үе тэнгийн зургаан халуун заан арсалдан гарч ирснээр заан цолны босгыг улам ч өндөр болгосныг бөхийн хорхойтнууд ярьдаг л юм.

Начин, харцагыг алгасан шууд заан болсон халуун заанууд ч хэд хэд гарч ирж, улмаар гарьд цол руу цутгалдан булаалдаж, бүүр арсланг чамлаж, аварга цол руу ч аархан дайрцгааж байсныг мартамгүй. Монгол Улсын хоёр их аваргын хүү, зээ хүү хоёр шууд заан цол булааж, улмаар үзүүр түрүү рүү өрсөлдөн авирцгаасансан. Монгол Улсын дархан аварга Х.Баянмөнхийн хүү Гантогтох, Монгол Улсын даян аварга Буур Жамьяны зээ хүү Г.Өсөхбаяр нар шууд заан цол хүртэхэд бөхийн цоо шинэ үе архайж дархайж гарч ирснийг бөхчүүд болон бөхийн хорхойтнууд аргагүй зөвшөөрсөн. Энэ хоёр заантай ана мана үзэлцсэн залуу заан Д.Сумьяабазар, П.Цэрэнпунцаг, А.Сүхбат, Б.Ганбат  нарын үеийг тийнхүү "Зургаан халуун зааны үе" ч гэж нэрлэсэн. Өдгөө эд нар заанаасаа хальж А.Сүхбат улсад гурав  түрүүлж Даян аварга, Г.Өсөхбаяр мөн гурав түрүүлж даян аварга, Д.Сумьяабазар нэг түрүүлж Аварга, Б.Ганбат нэг түрүүлж Арслан, Б.Гантогтох гурав үзүүрлэж Гарьд, П.Цэрэнпунцаг нэг үзүүрлэж Гарьд цол хүртээд байна.

Эднийг залгаад нэг түрүүлж, нэг үзүүрлэсэн Д. Ганхуяг Арслан, нэг түрүүлсэн Х.Мөнхбаатар Арслан, нэг үзүүрлэсэн П.Сүхбат, Д. Азжаргал , нэг үзүүрлэсэн Р.Ганбаатар, И..Доржсамбуу Гарьд  цол хүртээд буй нь зааны зангаргаас л давж хүртсэн цолтнууд. Энэ жилийн 1024 бөхийн барилдаан олон том цолтон буюу түрүүлсэн Аварга С.Мөнхбат, үзүүрлэсэн Арслан Г. Эрхэмбаяр, их шөвөгт үлдсэн Гарьд М.Баяржавхлан, Гарьд Ж.Бат-эрдэнэ нарыг төрүүлсэн хэрнээ хоёрхон зааныг долоогийн даваанд дөрөөлүүлсөн. 

    Энэ хоёр заан бол харцага Д.Баасандорж, цэргийн хурц арслан Ч.Санжаадамба. Заан болох долоогийн даваан дээрээ жаахан "баарцаглаагүй" бол Ч.Санжаадамба торохгүй түрүүлж ч мэдэх байлаа. Учир нь наймын даваанд харцага С.Мөнхбат ааг омгийнх нь ирэн дээр өвдөглүүлээгүй бол яаж ч мэдэх байсансан. Эрмэг шинэ зааныг ирмэх зуур шороодуулсан эрчээрээ харцага С.Мөнхбат босоо түрүүлээд Аварга цолонд хүрсэн нь Ч.Санжаадамба байтугай наадамчин олныг шогшруулсан.

Ийнхүү монгол бөхийн цоо шинэ үе босч ирснийг энэ жилийн наадам харууллаа. Заан Ч.Санжаадамба шинэхэн аварга, арслангуудаас дутахгүй, шилэн хүзүүн дээр чинь гал асааж яваа шүү гэдгээ ч ойр ойрхон харуулаад амжлаа. Улсын баяр наадмын дараахан Орхон  аймаг, Эрдэнэт хотын баяр дээр шинэ аварга С.Мөнхбатыг өвдөглүүлэн заан Ч.Санжаадамба түрүүлсэн. 9 дүгээр сарын сүүлчээр болсон Монгол бөхийг Гиннесийн номонд бүртгүүлсэн 6014 бөхийн барилдаанд 13 давж түрүүлэхдээ ч Аварга С.Мөнхбатыг дахин шороодуулсан. Ер нь шинэ үеийг энэ хоёр өнгөлж, шижигнэсэн залуу аймгийн арслангууд шил даран босч ирээд байна.

    Монгол Улсын Заан цол хүртсэн мялаалгаа саяхан Ч.Санжаадамба даруухан агаад давилуухан хийлээ.  Шинэ зааны мялаалгад Монгол Улсын нэр төртэй олон зочин хуран чуулж, хууч яриа өрнүүлэн, хундагын ерөөл өргөлөө. Санжаадамба зааны төрсөн нутаг Хашаат сумынхан, Архангайн нутгийн зөвлөлийнхөн зочны ширээг чимсэн хэдий ч   түүний аав  Чойжилийн Чимидрэгзэн гуай хэн хүний нүдийг илүү булааж, сэтгэлийг илүү цаламдав.  

    Хашаат сумын Жаргалант багийн малчин Ч.Чимидрэгзэн дөрвөн хүү, нэг охинтой өнөр сайхан өрхийн тэргүүн ажээ. Түүний хань Намжил овогтой Цэдэндулам өнгөрсөн жил тэнгэрийн оронд морилсон ч хүү Санжаадамбынхаа зааны мялаалгыг сүүтэй сүнсээрээ аргадан бүүвэйлэх шиг боллоо. Сайхан ээжийн хөвгүүд охид гэж хангайн хандгай шиг, хангал согоо шиг ханагар биерхүү нь бас л нэгэн бахархал төрүүллээ. Найрын ширээний тарган гурван ууцыг Аав Ч.Чимидрэгзэн, Архангай нутгийн зөвлөлийн дарга, ХХААХҮ-ийн сайд Т.Бадамжунай, Бөхбилэгт бөхийн дэвжээний тэргүүн, ГХ-ны дэд сайд Б.Болор нар хөндөж, дуу хуурын салхийг Монгол Улсын Ардын жүжигчин Д.Самбуу "Суварга хайрхан" дуугаараа хагалж, хангиртал сэнгэнүүлэв.

    Нутгийн зөвлөлийнхөн заан Ч.Санжаадамбад унаган утгийнхаа нэгэн гавжийн үе дамжсан халтар манан хөөргөөр анхны мялаалга өргөж, монгол бөхчүүдийн гарын бэлгийн тогтсон жаягийг эвдэн шинэ сайхан уламжлал хандлагыг шингээсэн ёс төрийг үйлдэв. Т.Бадамжунай сайд "Монголчуудын өв соёлын үнэт эрдэнэ болсон хөөрөг бол мэндийн ёс эрж золгохын билэгдэл болохоос гадна хүн чанарын, өвөг дээдсийн жудаг заншлын дээд илэрхийлэл болж, үнэт соёлын амьд нандин өв залгамж, эрүүл мэнд, сэтгэл зүрхний ариун холбоо, нутаг ус, ах дүүс, ард түмний мөнхийн сүлбээг бататган гагнаж явахын баталгаа болж байдаг гэсэн  нарийн учир начрыг бодо

лцон үнэт хөөргийг бэлэг болгож байгаа юм шүү" гэж онцлон хэлж байв.
    Бөх билэгт дэвжээг санаачлан ахалж буй, залуу үеийн төлөөлөл болсон ГХ-ны дэд сайд Б.Болор, нутаг усаа гагнан холбож явдаг нутгийн улс төрч УИХ-ын гишүүн Н.Батбаяр, Д.Ганхуяг, УИХ-ын гишүүн, ЭМ-ийн сайд С.Ламбаа, Эрдэнэт        үйлдвэрийн захирал  Ч.Ганзориг, Хөдөлмөрийн баатар, гавьяат тамирчин, дэлхийн хошой аварга З.Ойдов, Санжаадамбын анхны багшийн нэг гавьяат тамирчин, Улсын заан З.Дүвчин, Хөдөлмөрийн баатар, Төрийн шагналт, Ардын жүжигчин Ц.Гантөмөр, Төрийн шагналт, СГЗ шог зохиолч Ц.Доржготов, Монгол Улсын даян аварга, гавьяат тамирчин Г.Өсөхбаяр, Монгол Улсын хурц арслан, гавьяат тамирчин Д.Мөнх-Эрдэнэ, Монгол Улсын арслан Г.Жамц, Монгол Улсын ахмад заан Зундуй, Ч. Гочоосүрэн, Д.Хишигдорж, залуу заан Д.Рагчаа тэргүүтэй архангайн харцага, начингууд, заан Ч.Санжаадамбын үеийнхэн гэгдэх Гарьд Ж.Бат-Эрдэнэ, харцага Ц.Бат-орших тэргүүтэй аймгийн арслангууд,Тод  манлай уяач, Улсын начин Дуламсүрэн тэргүүтэй уяачид, Улсын манлай цоллооч Пүрэв,  нарын тэргүүтэй бөхийн засуулчид...гээд олны танилууд ч зөндөө.

    Заан Ч.Санжаадамбын төрсөн ах нар нь нь гэж барилдадаг баймаар бахим хүдэр эрчүүд байна. Том ах Чимиддорж, дунд ах Чулуундорж, бага ах Чинбат нар нь ч чилгэр сайхан агаад адуу чихдээд, бух сүүлдээд зогсоочих булчинлаг эрчүүд аж. Тэр дундаа дунд ах Чулуундорж нь дүүгээ төрөх гэж дуншиж байхад нь ээждээ "Миний дүү гараад том бөх болно. Санжаадамба гэж нэр өгье" гээд шулганаж явсан зөнтэй хүү байсан гэнэ. Тэр ёсоор нь ч дүүд нь Санжаадамба нэр өгчээ.  Мөн Санжаадамбын аав Ч.Чимидрэгзэн гуайтай хөөрөг зөрүүлэх зуур "барилдаж ноцолдож өайв уу?" гэж сониурчихахад "Өө, ах нь цэрэгт байхдаа      нэг л удаа, 1967 онд бил үүдээ, Улсын арслан Г.Жамцад хуруугаа тасдуулах дөхөн хоёрын даваанд уначихаад дахиж зодог бариагүй" гээд инээв. Хашаат сумынхаа арслан Жамцад ингэж унаж хаширсан ч юм уу, халширсан ч юм уу, хөдөө малаа дагаад өдий хүрчээ. Харин Улсын хурц арслан Д.Мижиддорж гуайтай хань нь эхийн талаараа ах дүүсийн хүүхэд гэнэ.

Мялаалгын найранд хурц арслан Д.Мижиддорж гуайн ч бие чилээрхээд ирсэнгүй бололтой.      
    Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар, гавьяат тамирчин З.Ойдов, дүү З.Дүвчин нар  архангайгаар хааяа нутгархах нь бий. Энэ хоёр алдарт бөх уг нь хуучнаар Архангай аймгийн Лүн сумын харьяат гэж явдаг гэдгээ олнтаа ярьдаг, тэр бүү хэл заан З.Дүвчин бид хоёр 1986 онд архангайд архиар дэнчин тавьж, нутаг усны  баталгаагаараа хайнаагаа хагалж байж билээ.
З.Дүвчин иргэний улаан паспортоо үзүүлж яах аргагүй "Архангай аймгийн Лүн суманд төрсөн  Зэвэгийн Дүвчин" гэсэн тамгатай хуудсаараа ялж, тэрнийг нь улсын заан Ч.Гочоосүрэн, яруу найрагч С.Шамбий ах нар баталж байсныг нуух юун.
    З.Ойдов "Ч.Санжаадамба үг тавахдаа дуулгавартай сайн хүү байгаа юм. Улам сайн үг авч, аварга, арслан ах нарынхаа зааж сургасныг гаршуулж, барилаан бүхнээ чигжүү сайн чамбайруулаарай. Дүү минь чамд аварга цол руу ахих боломж их ойрхон байгаа шүү" гэж захив. Ер нь бөхийн засуулууд, аваргууд түүнд "Үг авахдаа сайн" гэж дахин дахин хэлж байгаа ч цаанаа "Үг авах, хатуу үг даахын ухааныг" давхар сануулаад байлаа.

    Монгол Улсын Даян аварга Г.Өсөхбаяр "Санжаадамба дүүдээ би нэг л үг хэлье. Дархан аварга Ж.Мөнхбат миний дая н аварга цолны найран дээр  Архангай дөрвөн аваргатай л даа, гэхдээ "Аварга" байхгүй шүү. Өсөхөө чи харин дөрвөн "Д"-тэй аварга болоорой гэж  захьсан. Яг үүн шиг хэн хүний хүртдэггүй дархан аварга болох ганц хүн нь чи шүү. Чамд боломж байгаа учраас л үүнийг онцлон хэлж байгаа юм" гэж самсаа шархируулан хэллээ.

    Аатай их аварга Ж.Мөнхбатынхаар бол зүгээр нэг аваргууд бол аварга биш дархан болж байж л жинхэнэ аварга болдог гэдгийг ч энэ үг сануулна. Энэ мэт Санжаадамбад санаа авахаар алтан сургамжууд их л сонсогдлоо. Хурандаа Өлзиймөнх "Улсын начин Жаргалсайхан тэргүүтэй үеийнх нь залуу бөхчүүд Санжаадамбатай л битгий оноолт, тунаа таараасай. Таарчихвал яаж ч чадахгүй болсон" гэж ярьсныг ч бидэнд сонин болгож хуучиллаа. Даян аварга Г.Өсөхбаярыг заан цол хүртэхэд нь "Өсөхөө дүү минь өс, өс
            Өөдөө цоролзон ас, ас" гэж аархуу шүлгээрээ гуяыг нь алгадаж байсан шигээ Ч.Санжаадамба дүүдээ засуулаас нь илүү зориг золбоо нэмж зассан шүлгээрээ мялаалга өргөснөө бөхийн хорхойтон, уншигч олондоо ч дуулгая./шүлэг/

    Ч.Санжаадамба урлагийн олон найз нөхөд, ах эгчтэй юм байна. Монгол Улсын Ардын жүжигчин А.Долгор, "Харанга" хамтлагийн дуучин Х.Лхагвасүрэн, дуучин Дэлгэрмөрөн, Энхмэнд, жүжигчин Чапи, Суурь, Цолмонбаяр, Өнөржаргал нар мялаалгын дуу, хошигнолоороо бэлэг барив. Жүжигчин Цолмонбаярын аав Ихтамир сумынх, Хөдөлмөрийн Р.Минжүүрийн жолооч байсан гэнэ. Өөрөө Заан Ч.Санжаадамбатай их найз, "час улаан дэмжигч" нь.   Заан Ч.Санжаадамба нутаг ус, ах дүү, олон түмнийхээ өндөр итгэлийг даах л үлдлээ.

    Ч.Санжаадамбын гэргий Б.Солонго нь Булган аймгийн Сайхан сумын харьяат ах дүү их аварга Лувсанжамбаа, Намхай нарын халуун цусны удам аж. Өөрөөр хэлбэл Б.Солонгын эмээ Адьяагийн аав Дорж нь Лувсанжамбаа аваргын хүү юм. Аваргуудтай мөн ч ойрхон цусных юм даа. Санжаадамба зааны гэргий Солонгын аав Лхагважавын Батжаргал нь Хишиг-Өндөр, ээж Хорлоогийн Оюумаа нь Сайхан сумынх. Сайхан бөхийн удам залгаж сайхан айлын голомт түшсэн хосын амьдралын гараа ч өнгөтэй байна.
    Сайхан хосуудад  "Ажнай" -нхан 570 лексус жийп, Эрдэнэт үйлдвэрийнхэн 3 өрөө орон сууц, морины алдарт уяачид эр, эм хурдан удмын унага, хашаат сумынхан халуун хошуут мал, ах дүүс, анд найзууд  нь "Зааны  цогц баримал"-ууд, бэлэг дурсгалын олон бэлэг гардууллаа. Амны билэг, ашдын бэлэг бүхэн Заан Ч.Санжаадамбаас "Аварга аваргаас илүү дархан аварга" нэхэж, аархуу тасархай барилдахыг ерөөж байв.

Ж.Батсайхан
МОНЦАМЭ