-Сайн явж ирлээ. Сумын төвд ороод ирэхэд л бүтээн байгуулалтын их ажил нүднээ тусч байна. Энэ онд ямар бүтээн байгуулалтын ажил хийв?
-Энэ онд олон ой давхацсан, тэр дундаа манай сумын 50 жилийн ой тохиосон. Ойгоо угтаж 50 бүтээлч ажлыг улс, аймаг, орон нутгийн төсөв, төсөл, нутгийн иргэдийн хандив тусламжаар гээд 400 орчим сая төгрөгөөр хийлээ. Тухайлбал ЗДТГ-ын барилгыг улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтын 90 сая, хүн эмнэлэгт 100 сая төгрөгийн өргөтгөл их засвар хийгдэж байна. Тогтвортой амьжиргаа төслөөр хүүхдийн цэцэрлэгт 12 сая төгрөгийн өргөтгөл хийж анги бүлэг нэмсэн. Сумын эмнэлэг өөрийн гэсэн худагтай болсноор дотоод шугам сүлжээтэй, цэвэр бохир усанд холбогдож, моорогтой боллоо. Цагдаагийн кабоноо орон нутгийн хөрөнгө оруулалтаар засч тохижуулсан. Иргэдийнхээ хандив тусламжаар Соёлын төвийн тайзаа өргөсгөж, тоног хэрэгслийг нь засварлалаа.

-Мөн шинээр зам харгуй, хашаа хороо хийсэн харагдана?
-Боловсролын багц төслийн хүрээнд сургууль маань 6,2 сая төгрөгийн өртөг бүхий хашаатай болсон. Орон нутагт үйл ажиллагаа явуулж буй аж ахуй нэгжийн хандив тусламжаар сумын төвдөө 6,2 км-ын урттай авто замын транс татаж, сумын Иргэдийн хурлын төлөөлөгчдийн хандиваар бүх баг зуны цагт үйл ажиллагаа явуулах асар майхантай болсон. “Аялал жуулчлал-2011” зорилтот хөтөлбөрийн хүрээнд бүх баг түүх соёлын дурсгалт болон байгалийн цогцолборт газрыг хаягжуулж, самбаржуулах, тохижуулах ажлыг хийлээ. Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар сумын ЗДТГ-ын авто машины парк шинэчлэл хийсэн гээд томоохноос нь дурдахад ийм байна.

-Сумын хүндэт тэмдэгтэй болсон юм байна шүү дээ?
-Сум орон нутагтаа алдар гавьяагаараа мөнхөрсөн хүмүүст олгох зорилгоор сумын “Хүндэт” тэмдэгтэй болсон. Мөн сумынхаа “Хөх судар” буюу “Сэргэлэн сайхан нутаг” номыг олон хүний дэмжлэг туслалцаатайгаар бүтээж заллаа.
-“Сум хөгжүүлэх сан”-аас танай суманд хэчнээн төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийж, хэчнээн төсөл хэрэгжиж байна?
-Сум хөгжүүлэх сангийн хөрөнгө оруулалт хоёр үе шаттай явагдаж 70 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийсэн. Нийтдээ 15 иргэний төслийг санхүүжүүлсэн. “Сэргэлэн хөгжил–2020” хөтөлбөрийн хүрээнд суманд нэн тэргүүнд хөгжүүлэх шаардлагатай үйлдвэрлэлийн талаар тусгасан байдаг. Энэ бодлого, зах зээлийн эрэлт, ард иргэдийнхээ нөөц бололцоог харгалзан хэд хэдэн төсөл шалгаруулсан. Ингэснээр хадлангийн салаа, тахианы аж ахуй, оёдлын цех тус бүр хоёр, төмөр эдлэл, мужаан, талх нарийн боов, эсгий эдлэл хийх, гахай үржүүлэх тус бүр нэг төсөл хэрэгжиж байна. Эдгээр төсөл амжилттай хэрэгжсэнээр мөнгөн хөрөнгөө сумандаа эргэлдүүлж, талх нарийн боовны хэрэгцээний 80 хувийг сумаасаа хангах боломжтой болж байна. Хоёр жилийн дараа гэхэд Чойбалсан хот руу өндөг нийлүүлэх боломжтой болно. Одоогоор сумын хэрэгцээт өндөгний 40 орчим хувийг хангаж байна. Цаашлаад Улаанбаатар хот болон бусад аймгийн зах зээлд гахайн мах бага боловч нийлүүлэх, Чойбалсан хотоос гэр ахуйн төмөр эдлэл авдаг байсан бол сумаасаа хэрэгцээгээ хангах боломж бүрдэнэ.

-Өвөл ирлээ. Бэлтгэлээ хэр базаав?
-Манай сумын хувьд мал махны үнэ, зах зээлийн эрэлтээс шалтгаалаад жилдээ 30-аад мянган толгой мал зах зээлд борлуулагддаг. Яг энэ түвшиндээ борлуулбал 100 гаруй мянган толгой мал өвөлжинө. Засгийн газрын тогтоолын дагуу сум бүр аюулгүйн нөөц гэж 100 тн өвс бэлдэх ёстой. Үүнээс 30 тн-ыг төвийн фонддоо, үлдсэн 70 тн өвсийг хөдөөгийн багууддаа нөөцлөөд байна. Энэ жил 1, 2-р багийн дунд 40 тн өвсний агуулах барих төсөл бичиж дэмжигдсэнээр “Чандмань өлзийт” малчны бүлэг дээрх төслийг хэрэгжүүлэхээр болсон. Өвөлжилтийн бэлтгэл ажил үндсэндээ хангагдсан гэж хэлж болно. Намрын түймэр, эрт цас орсон зэрэг байдлаас өвөлжилт хүндрэхийг үгүйсгэхгүй.

-Аймгийн хэмжээнд зуншлага ерөнхийдөө оройтож гандуу байсан. Танай сумын хувьд хадлангийн гарц хэр байв?
-Энэ хавар хадлангийн талбай дээр гарсан түймэр хадлангийн нөөц нутгийн 20 орчим хувийг дайрч өнгөрсөн. Үүнээс шалтгаалаад өвсний гарц шингэн байсан. Судалгаагаар явсан экспертүүд ч тийм дүгнэлт гаргасан.
-Уржнан жилийн зуднаар танай сумын олон өрх амьжиргааны эх үүсвэр болсон малаасаа салсан. Малжуулах төсөлд малчид хэр хамрагдав?
-Сумын хэмжээнд зуднаар малгүй болсон 137 өрх байдаг. Малжуулах төслийн хүрээнд эхний ээлжинд 22,5 сая төгрөгөөр таван малчдын бүлгийн 15 айл өрх уг төсөлд хамрагдсан. Малчдыг малжуулах төсөлд хамруулахдаа бид дангаар бус хөдөлмөрөө хоршиж, бүлэг байгуулж байгаа малчдад зээл олгох бодлого барьсан. Одоо дахиад 20 сая төгрөгийн малжуулах төсөл хэрэгжих гэж байна. Сумын хэмжээнд таван малчны бүлгийг сонгоно. Малчны бүлгийг сонгохдоо малаа чанаржуулах, үүлдэр угсааг сайжруулах, төвийн баг дээр саалийн үнээ авах төслийг дэмжинэ. -Тэгэхээр малыг чанаржуулах бодлого барьж төсөлд хамруулж байгаа юм аа даа?
-Тэгж ойлго ж болно. Монгол Улсын Засгийн газрын “Монгол мал” хөтөлбөр, аймгийн Засаг даргын үндсэн чиглэл, үйл ажиллагааны хөтөлбөрт нутгийн үүлдэр омгийг сайжруулж цөм сүрэг бүрдүүлнэ гэж заасан. Нэг малчин үүнийг дангаар хийж чадахгүй. Тийм учраас бид малжуулах төслөөр дамжуулан дэмжих бодлого барьж ажиллана.

-Сумын ард иргэдийн өмнө тулгамдаж буй ямар асуудал байна?
-Малгүй болсон иргэдийн зүгээс ажлын байр нэмэгдүүлээч гэдэг саналыг тавьдаг. Нэгэнт төр засгаас шууд шинээр ажлын байр нэмэгдүүлж чадахгүй, харин өөрөө өөртөө ажлын байр бий болгож байгаа хүмүүсийг боломж бололцоогоороо дэмжих үүргийг бид хүлээнэ. Мөн Шинь шинь компанийн авто замыг Сэргэлэн сумын төвөөс 5-6 км зайтай өнгөрүүлэх хүсэлтийг ард иргэд их тавьдаг. Монгол Ардын Намын “Ард түмнээ сонсъё” аяны үеэр ирсэн 100 гаруй саналын 20 хувийг энэ санал дангаар эзэлж байсан. Энэ хүсэлтийн дагуу бид тус компанийн удирдлагатай уулзаж ярилцсанаар компанийн зүгээс анхаарч үзье гэсэн байр суурьтай байгаа.
Хамгийн гол нь тус компанийн өмнөх удирдлагууд энэ замыг манай сумаас 30 км-ын зайтай өнгөрүүлэхээр зураг төслийн ажлаа хийлгэж зардал мөнгө гаргасан учир бүхнийг шинээр эхлэхэд хүнд байна гэдгээ хэлж байгаа. Нөгөө талаас Яхь нуурын байгалийн нөөц газрыг дайруулахгүй өнгөрүүлэх нь энэ нутагт байдаг байгалийн зэрлэг ан амьтдад саад учруулахгүй байх зэрэг олон талын ач холбогдолтой гэдэг үүднээс бид хамтарсан ажлын хэсэг байгуулахаар тохиролцсон. Дэд бүтцийн асуудал хүндрэлтэй байсан бол одоо гэрэл цахилгаан, шилэн кабельтэй боллоо.

-Таныг Засаг дарга болсноос хойш Шинь шинь компани Сэргэлэн сумаас ажилчин авсан. Ажлын байр тэр хэрээр нэмэгдэж байгаа байх?
-Бид 2009 онд компанийн удирдлагуудад санал тавьснаар 2010 оноос хоёр удаа ажилчин авсан. Одоогоор 30 гаруй залуу ажиллаж байна. Тэдэнд ажилдаа хариуцлагатай ханд, Сэргэлэнгээс ажиллах хүч авах нь найдвартай гэсэн сэтгэлгээг ямагт төрүүл гэж хэлж захидаг. Иргэдээ ингэж ажилд оруулахаас гадна тэдний эрүүл мэнд, ажиллах орчин нөхцөлийн хувьд ямар байна гэдэгт хяналт тавих нь орон нутгийн үүрэг.

-Засаг дарга болоод мастер төлөвлөгөө гаргасан гэж та яриандаа дурдсан. Энэ талаараа?
-Сумын Засаг даргын ажил аваад эхний захирамжаараа орлогчоо томилж, хоёр дахь захирамжаараа “Сэргэлэн хөгжил -2020” хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх ажлын хэсгийг баталж байсан. Гол нь мал аж ахуй, хөдөө аж ахуй, жижиг дунд үйлдвэрлэл, сумын төвийг хэрхэн яаж хөгжүүлэх вэ гэдгийг энэ төлөвлөгөөндөө тусгаж өгсөн. Сумын төвийн мастер планыг хийсэн. Сансраас авсан зурган дээр өөрсдөө хар зургаа буулгаад газрын даамал, бусад хүмүүсээ дайчилж байгаад газрын кадастрын зурганд оруулж, сумын иргэдийн хурлаар хэлэлцүүлсэн. Хурал дэмжсэн. Тэгээд мэргэжлийн хүмүүс авчран дурандуулж шан татуулаад хандивлагч байгууллагын дэмжлэгээр янзалж тэгшлээд ерөнхийдөө Сэргэлэн сумын авто зам, төв гудамжны дүр зургийг гаргасан. Энэ ажилд бүтэн гурван жилийн хугацаа зарцууллаа. Цаасан дээр буулгачихаад бид мастер төлөвлөгөө хийчихлээ гэж орилоогүй. Мэргэжлийн байгууллагаар хийлгэхэд 15-16 сая төгрөг шаардагдана, бидэнд ийм их мөнгө хаа байх билээ. Тийм болохоор мэргэжлийн түвшинд сайн хийсэн гэх нь юу байхав. Юутай ч Сэргэлэн сум ийм байдлаар хөгжинө гээд хүнд хэлж харуулах юмтай болсон. Энэ төлөвлөгөө эхнээсээ биелээд явж байна.

-Сэргэлэн сумын хөгжлийн ирээдүй таны хувьд алган дээр юм шиг харагдаж байгаа юм байна?
-Сэргэлэн сумын хөгжлийг анхнаас нь би өөдрөг сайхнаар харсан. Намайг анх Засаг даргаар томилогдоход чиний насан дээр хөдөө хөрж, гадаа гандах ийм сонголт хийнэ гэдэг болчимгүй үйлдэл гэж хэлж байсан хүмүүс бий. Энэ мэт үгийг үл хайхран сонголтоо хийхэд минь тэр өөдрөг бодол минь нөлөөлсөн. Ар гэрээ ардаа орхилгүй дагуулж явсан. Өнөөдрийг хүртэл миний итгэл найдвар хөсөрдөөгүй. Одоо гагцхүү сумынхаа ард иргэдэд, сумынхаа хөрсөн дээр түүнийгээ буулгах ёстой юм байна гэж бодсон. Сум хөгжинө ийм болно гэж би л бодоод байсан болохоос биш яг амьдрал дээр ил тод байгаагүй. Тийм учраас “хөрсөн дээр” буулгах шаардлага зайлшгүй гарсан, буулгасан, “үрийг” нь суулгасан. Мэдээж урьд өмнө ажиллаж байсан удирдлагууд хөрсийг нь сайхан бэлдсэн байсныг хэлэх учиртай. Одоо тэгээд “усалж”, “тордох” гээд дараа дараачийн удирдлагын үүрэг их. Бид маш задгай, давшингуй байдлаар сэтгэхгүй бол аймгийн төвд ойрхон сумдын хувь заяа бүрхэг шүү дээ.
Өнөөдөр сумын ард иргэд Чойбалсан хотоос 100 хувь хараат байвал түүнийгээ бага багаар багасгах л ёстой. Миний дөрвөн жилд хийсэн ажлын үр дүн 5-6 жилийн дараа харагдана. Магадгүй, Гүррагчаа чи ийм зүйл хийгээд байхдаа яахав дээ гэж байсан хүн нээрээ энэ ажил ач тустай байж гэдгийг тэр үед харах байх. Жишээ нь 30, 40 жил бид хэрсэн замаараа яваад болоод байсан. Одоо энэ зам татчихаар чөлөөтэй ч явж болохгүй байна гэсэн яриа хэл гарч л байсан. Гэтэл үүний үр дүнд наад зах нь зам тээвэртэй холбоотой хөдөлгөөний соёлд суралцах, ядаж л зам дээр эргэхдээ дохиогоо өгч сурах, цаашлаад хаана гэрэл тавьж, цахилгааны шугам татах, байшин барьж үйлдвэрлэл үйлчилгээ явуулах вэ гэдгээ төлөвлөхөд дөхөм болсон. Энэ бол дэвшил.

-Таны хувьд Үзэмчин судлалын нийгэмлэгийн гүйцэтгэх захирлын алба хашдаг. Энэ нийгэмлэгийнхээ талаар?
-Үзэмчин судлалыг дэмжих нийгэмлэгийн гүйцэтгэх захирал, намын улс төрийн ажилтны албыг би Дугаржав гуайгаас авч байлаа. Нийгэмлэгийн тэргүүн нь Түвдэнням, гишүүд маань надад итгэж дэмждэг. Монгол үндэстэн гэдэг бол агуу түүх соёлтой, угтаа сайхан гоёл чимэглэл зүүсэн эмэгтэйтэй зүйрлэж болно. Түүний нэгээхэн хэсэг чимэг нь Үзэмчин ард түмний соёл, түүх юм. Энэ ястны үүх түүхийг мартаж, гээгдүүлбэл тэр сайхан монгол бүсгүйн нэг чимэг зүүлт тасраад унасантай адил. Бидний гол зорилго энэ үүх түүхийг хойч үе ирээдүйдээ өвлүүлэн үлдээх, Дорнод аймагтаа төдийгүй Монгол Улсын хэмжээнд сурталчлан таниулах ажлыг улам өргөжүүлэх явдал юм.

-Гүррагчаа гэдэг хүний дотоод ертөнцийг өнгийвөл?
-Анх дарга болж байхад намайг хатуу ханд, дарга шиг бай гэж хүмүүс их захидаг байсан. Миний хувьд улс төрийн ажил хашиж байсан, урьд нь бизнесийн байгууллагад тав, зургаан жил менежерийн ажил хийж байсан учир энэ салбарууд дээр харилцагч хамгийн эрхэм байдаг. Тийм учраас би хүн загнаж сураагүй. Өнөөдрийг хүртэл би дарга хүн заавал хүн загнах ёстой гэдгийг ойлгохгүй яваа. Энэ л араншингаараа явах болно. Харин загнуулах ажлыг хээв нэг хийж байгаа хүмүүс бол миний үнэлэх үнэлэмжийн хувьд найдваргүй харилцагч гэж ойлгогддгийг ухамсарлах ёстой. Дарга хүн ард түмнийхээ дунд байж, сайн менежерийн үүргийг гүйцэтгэх ёстой гэсэн зарчмыг баримталдаг. Магадгүй, надаас зангидсан хөмсөг, уур хилэнтэй үг, хэтэрхий их намба нэхдэг хүмүүс байх юм бол тийм төрхийг олж үзэхгүй л болов уу.

-Ярилцлага маань өндөрлөж байна. Сэргэлэнгийнхэндээ хандаад юу хэлэхсэн бол?
-Ирэх өвөл өнтэй байх болтугай. Юутай ч өнгөтэй өөдтэй, өөдрөг сайхнаар өвлийг давахын төлөө бүгдээрээ мэрийх учиртай. Эв нэгдэлтэй сайхан амьдарцгаая гэж хэлье.

Б.Туяа