Ашгүй дээ, манай орц цэвэрхэн байна, яамай даа гэж харахаас энэ ажлыг цаг наргүй хийдэг орцны жижүүр эмэгтэйд бид хэзээ ч баярлалаа гэж хэлж байгаагүй. Өөдөсхөн охиныг нь даарч байгаа даа гэж бодоод өнгөрдөг ч хөөрхийд нэг удаа ч май гэж ганц чихэр өгч үзээгүй байх, бид. “Бид түүнд цалин өгдөг биз дээ” гэж зарим нэг нь жишим ч үгүй хэлэх л байх. Нүгэлд нүд дасаж, чих дөжирсөн их хотын амьдралд байх л ёстой мэт ийм дүр зураг хаа сайгүй. Тэд чухам яагаад гадаа ч биш, гэрт ч биш хатавчинд амьдарч байгаа, юунаас болж вэ гэж хэн ч хэзээ ч өмнө нь сонирхож байсангүй. Нийгмийн хамгаалал, хөдөлмөрийн сайд Т.Гандигийн санаачилгаар “Шилжилт хөдөлгөөн ба Орцон дахь гэр бүл” төслийн хэрэгжүүлж эхэлснээс хойш манай сонины хуудаснаа олон ч жижүүрийн амьдралын түүхийг дэлгэсэн.

Бүгдээрээ золгүй хувь тавилантай, заяа нь хаясан хүмүүс байв уу гэвэл бас ч тийм биш. Сайн сайхан амьдралтай, элэг бү- тэн, дутагдах гачигдах зүйлгүй дориун явсан хүн тэдний дунд цөөнгүй. Алдаа гаргадаггүй хүн байхгүй. Хүн нэг алдаа л биз, амьдрал эрээнтэй бараантай. Харин түүнд нь ташуур нэмсэн нийгмийн хүчин зүйл олон. Ядуурал, боловсролгүй байдал, ажилгүйдэл, шилжилт хөдөлгөөн, гэр бүл салалт, архидалт гээд ар араасаа жагсаалт хөвөрнө. Судалгаанаас үзэхэд тэдний олонх нь хөдөөнөөс хот руу шилжиж ирэгсэд байгаа нь хамгийн их анхаарал татаж буй. Хэдэн малаа алдчихаад, орон гэрээ зарж борлуулаад хот бараадаж ирсэн хүмүүс шатны хонгилын умгар өрөөнд толгой хоргодохын тулд энэ ажлыг сонгодог аж. Хотод дасаж, хөлөө олтлоо энэ ажлыг хийхээр сонгодог ч цалин багатай, амсхийх завгүй, ядмаг амьдралаа өөрчилж чадахгүй явсаар зарим нь өдийг хүрчээ.

“Шилжилт хөдөлгөөн ба Орцон дахь гэр бүл” төслийн мэргэжилтнүүдийн хий сэн судалгаагаар орцны жижүүрийн ажил эрхэлдэг, орон нутгаас шилжин ирэгсдийг Дорнод аймгийн хан тэргүүлж байгаа юм. Манай төслийн багийн “САС pictures” студийн уран бүтээлчид Дорнод аймгийг зорьж нэвтрүүлэг бэлтгэснийг өнгөрсөн ням гаригийн үдэш “MN-25 дугаар суваг” телевизээр та харсан байх. Дорнод бол Дархан-Уул, Орхон аймгийн дараа орохуйц харьцангуй хөгжил сайтай, томоохон аймаг. Мал аж ахуй, газар тариалангаас гадна барилгын материал, хүнсний үйлдвэрээ голлон хөгжүүлсэн. Аймгийн төв Чойбалсан төмөр замын цэг бөгөөд тэнд зүүн аймгуудад үйлчилдэг дамж лага бааз ажилладаг. Дорнод аймагт ОХУ руу гарах Эрээнцав, Ямалах, Ульхан хилийн боомт, Хятад улс руу гарах Хавиргын боомт, Баянхошууны бо лон Өвдөгийн боомт бий. Давс, нүүрс (Адуун чулуу), холимог металл, уран, барилгын материал зэрэг ашигт малтмал ихтэй.

Төсөлд хамрагдсан 90 орцны жижүүрийн дунд тус аймгаас ирсэн хүн дийлэнх байгааг Дорнодод ажилгүйдэл ихтэй, амьдралын боломж нөхцөл муу гэж шууд хэлэхэд бас хэцүү. Харин 1990-ээд оны сүүлч, 2000-аад оны эхээр тус аймагт эрчим хүчний хүрэлцээгүйгээс болж, орон сууцны айлууд нь таг тан дээрээ гал түлж бай сан түүх бий. Тухайн үед амьдралын боломж тааруу айл өрх байтугай дундаж, болом жийн амьдралтай хүмүүс олон арваараа хот руу шилжсэн гэдэг. Аймгийн Засаг дарга Ц.Жанлавын яриагаар дорнодчуудын амьдрал тэр үеийг бодвол эрс сайжирсан төдийгүй сүүлийн жилүүдэд харин ч нутагтаа эргэн ирж суурьших хүмүүс олон болсон гэнэ. Иргэдээ ажлын байраар хангах, амьдрах нөхцөл бололцоог дэмжихэд аймгийн удирдлагуудын зүгээс багагүй анхаарал тавьж шат дараалсан бодлого хөтөлбөр явуулж байгаа талаараа Засаг дарга танилцуулсан. Дархан-Уул, Орхон аймгийг эс тооцвол орцны жижүүр хэмээх ажлын байр Дорнодод нэлээд эрт бий болжээ. Социализмын үеэс хүн амын төвлөрөл ихтэй, томоохон хот суурин газар байсны хувьд орон сууцны хороолол олонтой нь үүнтэй холбоотой байх.

Өдгөө тус аймагт 100 гаруй орцны жи жүүр байдаг гэсэн судалгаа бий. Нийслэлийн орцныхноос амьдрах орчин нөхцөл нь төдийлэн ялгарахгүй ч ор шин суугчдын машиныг манах, гэр бүлийн хэн нэгэн нь зах дээр тэрэг түрэх зэрэг нэмэлт орлого олох боломжгүй гэнэ. Арав гаруй жил орцны жижүүрээр ажиллаж буй эмэгтэйн ажлын байр, мөн амьдрах орчин болсон умгар өрөө нь хэтэрхий бохир, хэцүүхэн харагдсан. “Царцааны нүүдэл” гэгддэг шил жилт хөдөлгөөн олон шалт гаанаас үүдэлтэй гэдэг. Гэхдээ орон нутгийн удирдлагуудын зөв бодлого шийдвэр энэ нүүдлийг зогсооход гарцаагүй дэм болох учиртай. Ядуусаа дэмжсэн зөв бодлого хэрэгжүүлж, малаа алдсан иргэдээ хот руу залж өгөх биш, аль болох сум орон нутагт нь ажлын байр гарган өгч, үгүйдээ л хэрхэн амьдрах арга ухааныг нь хэлж зөвлөж, сургалтад хамруулж, дэмжиж туслах нь яахын аргагүй орон нутгийн засаг захиргааны байгууллагын хийх ажил байх ёстой. Түүнээс биш Монгол Улсын иргэн хаана амьдрахаа сонгох эрхтэй гэж хэлээд сууж байх ёсгүй.

Аймгийнхаа иргэдийг олноор нь хот руу дүрвэхэд хүргэсэн сум, аймгийн Засаг дарга нарт хариуцлага тооцож яагаад болохгүй гэж? Ажилг үй иргэдээ аль аймаг хамгийн олноор нь Улаанбаатар руу “экспортолсон” байна вэ гэдэг судалгаа явуулж, энэ үзүү лэлтээр тэргүүлж байгаа айм гуудад шийтгэл ногдуулж төсөв хөрөнгөөс нь танадаг, харин иргэдээ ажлын байраар илүү сайн ханга сан аймагт энэ мөнгийг урамшуулал болгон өгдөг байж болохгүй гэж үү. Энэ оныг Хөдөлмөр эрхлэл тийг дэмжих жил болгон зарла сан. Тэгвэл ажилгүйдлээс үү сэл тэй шилжилт хөдөлгөөнийг бууруулахын тулд хариуц ла гын тог толцоог өндөржүүлэх х эрэг тэй. Түүнээс гадна хөдөө нөөс шилжин ирэгсдийг бүртгэж, хүлээн авдаг, ажилд зуучилдаг, шаард лагатай бол нутаг буцаа даг төрийн дэмжлэг бүхий бай гууллагыг бий болгох шаардлага эндээс гарч ирж байна. Хэдий болтол хөдөөнөөс шилжин ирсэн ядуус орцны жижүүрийн өрөөнд тусдаа гарч, амьдралд хөлөө олох эхний алхам нь орцны жижүүрийн ажил байх юм бэ?!