Учир нь өдөрт дунджаар орон гэргүй 5-6 хүн амиа алдаж байна. Төр орон гэргүй иргэдээ анхаарч, харж халамжилдагсан бол ийм эмгэнэлтэй зүйл болохгүй сэн. Он гарснаас хойшхи есөн сарын байдлаар нас барсан орон гэргүй 162 иргэнийг Шүүхийн шинжилгээний үндэсний хүрээлэн задлан шинжилгээнд оруулжээ. Жил хүрэхгүй хугацаанд 162 хүн нас барна гэдэг гамшгийн хэмжээнд очсоныг илтгэх үзүүлэлт. Хэн болох нь тодорхойгүй цогцос ч нийслэлийн энд тэндээс олддог болжээ. Траншейнд амьдардаг, гэр орон, бүртгэлгүй иргэд нийслэлийн бүх дүүрэгт олноороо байдаг. Ер нь харьяалах эзэн, нэр хаяггүй, хэн болох нь тодорхойгүй цогцос сүүлийн үед олшрох хандлагатай болоод байгаа. Иймд орон гэргүйчүүдийн эгнээнд орж ирэх хүмүүсийн тоог хязгаарлаж, урьдчилан сэргийлэх хэрэгтэй байна. Зах зээлийн өрсөлдөөн бүхий эдийн засагтай орнуудад аж ахуйн нэгжүүд өдөр ирэх бүр олноор дампуурч, хэдэн зуугаараа шинээр байгуулагдаж байдаг. Энэхүү бизнесийн эрсдэлийн улмаас ажил төрөл, өмч хөрөнгө, орон гэрээ алдсан хүмүүс гудамжинд гарах гаж үзэгдэл цөөнгүй гардаг байна. Манай улсад ч эл байдал давтагдах шинжтэй болсныг зарим шинжээч хэлж байна. Орон гэргүй иргэн нас барсан тохиолдолд шүүх эмнэлгийн хэлтэст авчраад үзлэг шинжилгээ хийж нас барсан шалтгааныг тогтоодог.

Хэрвээ ар гэрийнхэн нь сураглан ирэхгүй бол Шүүхийн шинжилгээний үндэсний хүрээлэнгийн ажилтнууд цогцсыг оршуулдаг гэсэн. Эндээс иргэд хүн ёсоор амьдарч чадахгүй орон гэргүй, өлмөн зэлмүүн явсаар амиа алдаж буй эмгэнэлт дүр зураг харагдаж байна. НЦГ-аас өнгөрсөн долоо хоногт "Хар-Хор" нэгдсэн шалгалт явуулжээ. Шалгалтын хүрээнд гудамж талбайн эргүүлүүд хэв журмын нөхцөл байдалд хяналт тавих ажлыг идэвхжүүлсэн байна. Мөн "Хархорин" зах орчмоор гэр оронгүй, тэнэмэл байдлаар хог түүж амьдардаг, архаг архичдын тоо, бүлэг, тэдний байршил, цуглардаг цэгүүд болон хоноглодог газар, хаанаас ямар архи авч хэрэглэж байгаад хяналт тавьжээ. Хяналтын дүнд гэр оронгүй, тэнэмэл архаг архичид "Хархорин" захын баруун талын дулааны шугам хоолойн дэргэд таар шуудайгаар овоохой босгож амьдардаг болох нь тогтоогджээ. Бас "Москва" хорооллын дэргэдэх автомашины эзэнгүй, хаалгагүй гараашид орогнодог байж. Тэд өдөртөө хог, лааз, хуванцар сав, шил, хаягдал төмөр зэргийг түүж хоёрдогч түүхий эд авах цэгт тушаан, оройдоо цуглардаг байна. Өнгөрөгч долдугаар сараас гар дээрээс спирт, найруулсан архи зарахыг хориглосноос "шаг" буюу найруулсан спирт олдохгүй болсон. Иймд орон гэргүйчүүд буюу "бөбөчид" 0.5-0.75 литрийн хямд үнэтэй архийг 1800-3500 төгрөгөөр худалдан авч хэрэглэдэг аж.

Зарим тэнэмэл, архаг архичид "Амьдрах ухаан сургалт" үйлдвэрлэлийн тусгай төвд бүртгэлтэй гэнэ. Гэвч тэнд амьдрах боломж муу учир өөрсдийн дураар гадуур байх сонирхолтой гэдгээ хэлдэг. НЦГ-аас тэнэмэл, архаг архичдыг цуглуулан хурууны хээг нь авч тусгай санд оруулан, эмнэлгийн үзлэгт хамруулж, албадан эмчлэх саналыг шүүхэд хүргэжээ. Үзлэгт орох үеэр тэнэмэл 12 иргэний бие муудаж таталт өгсөн байна. Эмнэлгийн үзлэгт 79 хүн хамрагдсанаас 31 хүн албадан эмчилгээнд эрүүл мэндээр тэнцээгүй байна. Тэд элэгний церроз, уушиг, ходоодны үрэвсэл, сүрьеэ өвчтэй байжээ. Албадзд эмчилгээнд эрүүл мэндээр тэнцсэн 48 хүнийг Баянгол, Сонгинохайрхан дүүргийн шүүхээр оруулж, албадан эмчлэх шүүхийн шийдвэр гаргуулсан байна. Үндсэн хуульд заасанчлан хүн бүр тэгш эрхтэй. Хууль хэрэгждэгсэн бол орон гэргүй иргэд хүн амын тооллогод хамрагдаж бичиг баримтаа авах бүрэн эрхтэй. Үнэхээр хүн бүр тэгш эрхтэй юм бол тэдэнд газар өмчилж, улсаас олгож байгаа бүхий л тэтгэмжийг хүртээх ёстой. Гэтэл бодит байдал дээр тэд тэгш эрхтэй байж чаддаггүй. Хаяггүй, бичиг баримтгүй гэдгээр тэдэнд газар олгох нь бүү хэл "Хүний хөгжил сан"-гийн мөнгийг нь ч өгдөггүй. Иймээс орон гэргүй иргэд лааз шилхэн түүж, хогоор хооллосоор хорваогоос хальж байна. Тэднийг тооллогод хамруулж, нийгэмшүүлж, орон байраар хангаж, ажил хөдөлмөр хийлгэх сэтгэл өнөөгийн төр засагт алга. Уул уурхайн салбараас орж ирж буй хэдэн зуун сая төгрөгийнхөө багахан хэсгээр нь нийтийн байр барихад болохгүй гэх зүйлгүй.

Иргэд нийтийн байранд төвхнөнө гэдэг тодорхой хаягтай болно гэсэн үг. Хаягтай иргэдэд "Хүний хөгжил сан"-гийн мөнгө өөрөө ороод ирнэ. Амьжиргааны бага боловч эх үүсвэртэй иргэд ажил хөдөлмөр эрхлэхэд дөхөм болно.

Мэргэжилгүй иргэдийг МСҮТ-д сургаж болно. Сураад бас тэтгэлэг авч байгаа иргэд тэр бүр архи ууж, тэнээд байх нь юу л бол. Төр иргэддээ итгэх ёстой. Муу л гээд дандаа адлаад байж боломгүй. Ингэж орон гэргүй иргэдээ анхаарч гэмээнэ нь олон улсаас үнэлгээ авна. Дэлхийн гэрэл зурагчид Монголд ирж золбин нохойтой уралдан хог түүж байгаа "бөбөчид"-ийн зургийг хальсандаа буулгадаг нь сөрөг сурталчилгаа болдог. Тиймээс эдгээр орон гэргүй хүмүүс төрийн бодлого, үр шимийг хүртэх учиртай гэдгийг дахин хэлье.

Төрөөс орон гэргүй иргэдийг түр амьдрах байраар хангаж, өдөр тутмын хүнс болон бусад бараа бүтээгдэхүүн олгохын зэрэгцээ тэдний эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг хамгаалах ёстой. "Home¬less law" буюу орон гэргүй иргэдийг төрөөс дэмжих тухай хууль аль ч улс оронд байдаг. Харин Монголд эдгээр хүмүүсийг нийгэмшүүлэх хууль журам алга. Орон гэргүй иргэн хэмээх тодорхойлолт нь өєрийн эрхгүй амьдрах газаргүй болсон, нийтийн дэд бүтэц, байгууламжийн дотно, гадна хоноглодог хүмүүсийг хэлж байгаа юм. Бидний хэлдгээр траншейнд амьдардаг хүмүүс. Уг нь хуультай болчихвол орон гэргүй иргэдийг бүртгэлжүүлж, үнэмлэх бичиг олгохоос эхлээд тэдэнд мэргэжлийн чиг баримжаа олгох болон амьдрах арга ухааны сургалтад хамруулах, эрүүл мэндийн үзлэг шинжилгээнд хамруулж, эмнэлгийн үйлчилгээ үзүүлэх зэрэг олон талын дэмжлэг хүртэх эрх зүин орчин бүрдэх юм.

Түүнчлэн тэднийг нийгмийн харилцаанд оролцуулах болон иргэд, олон нийтийн зүгээс дэмжлэг туслалцаа үзүүлэх боломж бололцоог олгох, харилцан уялдуулах, нэгтгэн зохион байгуулах эхлэл тавигдана. Энэ талаархи зорилт, арга хэмжээгээ Засгийн газар жил бүр Монгол Улсын эдийн засаг, нийгмийг хөгжүүлэх үндсэн чиглэлд тусган хэрэгжүүлж байх ёстой. Төр засгаас үүнд анхаарахгүй байсаар траншейнийхэн гэгддэг хүмүүс нийгэмд зайлшгүй байх ёстой үзэгдэл ойлголтод хүрчээ. Саяхны судалгаагаар манай улсад 7000 орчим орон гэргүй хүн бий гэх дүн гарчээ. Хамгийн харамсәлтай нь тэдгээрийн 60 орчим хувь нь 12-24 насны хүүхэд, залуус. Дахин хэлэхэд өвөл хаяанд ирлээ. Энэ өвөл дахиад хэдэн хүн орон гэргүй, хоргодох байргүйгээсээ болж гудамжинд амь тавих бол. Бас хэд нь гар, хөлөө хөлдөөж тахир дутуу болох бол гэхээс сэтгэл өвдөж байна.

Д.Мягмаржаргал