УИХ ойрын өдрүүдэд “Эрдэнэс тавантолгой” компанийн 10 хувийг үндэсний компаниудад худалдахгүй, иргэдэд нэмж үнэгүй өгөх эсэхийг шийдэх гэж байна. Энэ асуудлын талаар үндэсний эрдэмтэд, эдийн засагчдын байр суурийг УИХ сонсоогүй тул сэтгэлийн хөөрлөөр буруу шийдвэр гаргах магадлал өндөр байна. УИХ 2010 онд Тавантолгойг ашиглах загвар дээр ч эрдэмтдийн байр суурийг албан ёсоор аваагүй учир том дутагдалтай болсон. Гэхдээ “Монгол” дээд сургуулийн эрдэмтдийн санал тодорхой нөлөө үзүүлж, Засгийн газраас анх оруулсан саналыг өөрчлүүлсэн.

Энэ удаа ч бидний дэвшүүлж буй үндэслэлүүдийг УИХ-ын гишүүд анхааралдаа авч, зөв шийдвэр гаргана гэдэгт итгэж байна. Аль нэг байнгын хорооны шийдвэр нэгдсэн чуулганаар дэмжигдэхгүй байх нь хэвийн үзэгдэл.

Гол зүйл бол Тавантолгойн 10 хувиа үндэсний компаниудад худалдахгүй, харин ард түмэндээ нэмж үнэгүй өгөх нь эдийн засгийн ямар үр дагаварт хүргэх вэ гэдгийг байнгын хороон дээр сайтар ярилцаж чадсангүй. Хууль санаачлагчид эдийн засгийн логик, тооцоо хэлэхгүй, сонгогчдод таалагдах гэсэн популист үг хэлсэн байна лээ.

Тавантолгойн ордыг, тэр тусмаа стратегийн том ордыг үндэсний компаниудын нэгдэл ашиглахыг үндэсний эрх ашиг, эдийн засгийн аюулгүй байдлын эрх ашиг шаардаж байна.

Улс орнуудын жишиг ийм л байдаг. Учир нь монголын баялгаас олох ашиг 100 хувь монголчууддаа үлдэх болно.

Хамгийн гол нь нүүрсийг түүхийгээр хамгийн бага үнээр худалдах (авах) сонирхолтой гадны компанийн оронд 100 хувь боловсруулж хамгийн өндөр үнэ хүргэх стратегиа тунхаглаж буй үндэсний компани ажиллана гэдэг чанарын асар том ялгаа, хувьсгал юм. Энэ нь АН-ын зарлаж буй эдийн засгийн хувьсгалын гол элементийн нэг. Үүнийг л үндэсний эрх ашиг гээд байгаа юм.

Энэ үзэл баримтлалын талаар чамлалттай ч гэсэн зарим нэг заалт УИХ-ын 39 дүгээр тогтоолд тусгагдсан байсан. Гэтэл тэдгээрийг сүүлийн саруудад өөрчлөх оролдлогуудыг манай дарга нар хийж байна. Тухайлбал, 10 хувиа үндэсний компаниудад худалдахгүй, гадаадынхантай хамтарсан консорциумд үндэсний компанийн оролцоо 10 хувь ч хүрэхгүй болох нь. Энэ хоёр бол ноцтой алдаа юм.

Санхүү, урьдчилгаа мөнгө, боловсон хүчин, туршлага дутаж байна гэсэн үл нотлогдох үндэслэлийг УИХ, Засгийн газрын зүгээс гаргаж үндэсний компаниудаа энэ бүтээн байгуулалтад оролцуулахгүй шинжтэй болов. Зүй нь УИХ, Засгийн газар эрдэмтэд, үндэсний компаниудтай ядахдаа ганц удаа уулзах ёстой байв. Олборлох, угаах, баяжуулах шатны үйлдвэрлэлийг монголчууд хийж чадна, хөрөнгөө ч босгож чадна. Энэ талаар төр засаг, хувийн хэвшлийнхээ санаачлагыг дэмжсэнгүй, урьж байхад нь ирж уулзсангүй.

Үндэсний компаниудтай харьцахгүй гадаадынхантай харьцаж авилгалаар асуудлыг шийдэх гэсэн философ энд харагдаж байна. За яахав дарга нар авилгалаа аваад Баруун, Зүүн Цанхид гадны компанийг 10-30 жилээр оруулаг, харин тэднийг орлох үндэсний компаниудаа одооноос бэлтгэж зохион байгуулах ажлаа УИХ, Засгийн газар хийх үүрэгтэй гээд хартал энэ сүүлийн үүргээ гүйцэтгэх шинжгүй болж байна.

Иймд нүүрсний ашгийг монголд үлдээх буюу гадны компанийг үндэсний компаниар солих хөтөлбөрийг төр засаг хэрэгжүүлэхийн тулд үндэсний компаниудаа дэмжсэн багц арга хэмжээг УИХ гаргах ёстой. Наад зах нь 10 хувиа анхны, гэхдээ хамгийн бага нэрлэсэн үнээр үндэсний компаниудад худалдах ёстой. Хувьцаа бирж дээр үнэ хүрэхгүй, худалдагдахгүй хувилбар бий. Энэ тохиолдолд үндэсний компаниудад өгөх үнээ ч буулгах ёстой.

Компанийн 61-71 хувь эзэмшиж буй тал ямар ч мөнгө гаргахгүй гэвэл та бүхэн энэ компанид хөрөнгө оруулах уу, Улсын хурлын эрхэм гишүүд ээ. Ийм жишиг хаана байгаа юм бэ. Орос улс “Роснефть” компанийнхаа зургаан хувиа ард түмэндээ худалдсан. Үүнийг “ард түмний IPO” гэж нэрлэдэг. Онолын хувьд компанийн 20-40 хувийг тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч нь үнэгүй авч болно. М.Энхболдыг Ерөнхий сайд байх үед “Айвенхоу майнз”-ийнхан 34 хувиа үнэгүй ав, гэнэтийин ашгийн татвараа боль гэсэн гэрээ хийх гээд гуйгаад л явж байсан. Энэ боломжийг Ерөнхий сайд С.Баяр нулимаад хаячихсан. Тэрбээр хувьдаа авах жаахан юм аа илүүд үзсэн биз.

Ард түмэнд 10 хувийг үнэгүй өгч болно оо. Давхар хяналт орж ирэх давуу тал байна.

Гэтэл түүнийг 20 хувь болгоод илүү сайжрах юм алга. Үнэгүй 10 хувь гэдэг бол байж болох дээд хязгаар. Компанийн “дээрмийн” шинж чанар улам нэмэгдэж, хувьцааны үнэ унана.

“Компаниудын 10 хувь” бол Эрдэнэс Тавантолгой компанид мэргэжлийн хяналт, мэдээлэлтэй мэдлэгтэй хүмүүсийн хяналтыг бий болгоно. Компанийн ТУЗ, менежментийн багт тэдний төлөөлөл орно. Том том шийдвэрт тэдний санал, хяналт бий болно. Ямар чанарын үзүүлэлттэй нүүрсийг 70 ам.доллараар өгөх вэ гэдгээ тэд мэднэ. Ийм учраас тэдний оролцоог Тавантолгойг идэж уугаад эхэлсэн зарим дарга нар болиулах гэж чармайж байна. Үүнийг нь УИХ-ын зарим гишүүд ойлгоогүй ч байж болно.

Бизнесменүүд өөрсдийн 10 хувиа ч, ард түмний 10 хувиа ч, нийтийн 51 хувиа ч Засгийн газар, ТӨХ-ны хулгайч нарт идүүлэхгүй байж чадна. Энэ бол компанид 10 хувь худалдахын бас нэг ач холбогдол юм. Гэхдээ энэ нь “РиоТинто”- г өсгөн бойжуулах, монголын баялгийн ашгийг монголчуудад үлдээх зорилтын дэргэд жижиг зүйл. Гэвч байх ёстой үе шат, эхлэл.

536 хувьцаа нэг ам.доллар үнэтэй байх уу, эсвэл 1072 хувьцаа 10 центийн үнэтэй байх уу гэсэн сонголт гарч ирж байна. Гол нь 29 хувиа зараад гурав орчим тэрбум ам.доллар олно. Засаг горьдож байсан маань 300 сая ам.доллар болж буурч болно. 20 хувь болгохын гол гай, гол хохирол үүнд байгаа юм.

Ард түмэнд илүү хувь хүртээе гэж буй бол өндөр үр ашигтай компани байгуулж, өндөр ашиг олж, өндөр татвар авч, өндөр ногдол ашиг тараая. Эхлээд эдийн засгийн асуудлаа, дараа нь нийгмийн асуудлаа шийддэг хуультай. Бялуу бүтээгээгүй байхад ард түмний нэрээр дайрч ороод, хөрөнгөгүй, хяналтгүй болгож, улмаар өчүүхэн бялуунцартай болчих гээд байна.

Эрхэм гишүүд “2700 хүн илүү баяжих гээд байна” гэдэг бол эдийн засаг, нийгмийн зорилтоо хольж хутгаад энэ компанийг унагах аюулд хүргэж байна. Энэ нь эрүүл саруул үндэслэл биш, сонгогчдод их юм өгөгчийн дүр эсгэх гэсэн ээлжит популизм юм.

Н.ДАШЗЭВЭГ