2011-12-12Аян замын бодол - тэмдэглэл
Америк дахь Монголчуудын Уран үгсийн Анхдугаар чуулган болно гэсэн мэдээ салхи татуулан ирж сэтгэл хөвөлзүүлсэн нь саяхан. Хань нөхрийнхөө Колорадод хөөцөлдөх ажлыг аль болох дэмжсэн минь уг Уран үгсийн чуулганыг ч бас холын аяныхаа нэг зорилго болгох гэж санасных. Ингээд ээж хүний есоор хүүхдүүддээ цас нэвтэрдэггүй дулаан гутал хувцас, малгай ороолт цуглуулан дэлгүүрээр гүйх ажил өөртөө нэмээд, аялалд явах бэлтгэлээ базаав. Дэгдээхэй адил хүүхдүүдээ ар өвөртөө дагуулдгаараа дагуулж, нөхөртөө хүрэх замынхаа товыг даатгаад бид хөдөллөө. Колорадод өмнө нь очоод авсан бяцхан охин маань замдаа цастай уул харахаараа л “Энэ Колорадо байна.” гэж баясна. Аян зам бүр сонин учралыг авчирдаг. Энэ удаа бидэнтэй санаанд огт оромгүй сонин зүйл таарсан нь Колорадогийн Крийд тосгоны ойролцоо нэгэн нүсэр том аргаль угалз сүргээ ахлан зогсож байхыг ердөө арваадхан алхмын зайнаас харсан явдал юм. Бид нааш цааш бишгүй явдаг ч тэрхүү үзэсгэлэнт сайхан амьтныг амьд байгальд дэндүү ойрхоноос харна гэдэг хэн хүний зүүдэнд ч орохооргүй ховор тохиолдол байсан тул өөрийн эрхгүй дараахь мөрүүд сэтгэлд буулаа.
Колорадогийн сүрлэг уулсанд амьтан бүр байх юм
Аргаль эвэртэй угалз урд минь зогсож харагдах юм
Зүүдлэв үү би Монголоо гэж нүдээ нэг арчлаа
Зүгээр ч үгүй учиртай гэж билэгшээж бас бодлоо
Тэгж таарахын чинээ санаагүй явсан болохоор
Тэрхэн зуурт зөрөхдөө л амжиж зургий нь дарлаа
“Хавцал уулсын эзэн, сүргийн ахлагч би
Хэрэг болгож чамайг өнөөдөр энд тослоо
Яруу найргийн үдшээс онгод хийморий нь хүртээрэй
Ямар боловч дүрийг минь санаж нэг яваарай” гэх шиг
Цэрвэх ч үгүй, цочих ч үгүй тэр чигтээ
Цэх шулуун харцаар биднийг тэр үдсээн
Мөн энэ удаагийн аяллаараа Монголчууд бидэнд үл ойлгогдох америк хүний занг дахин нэгтээ гайхаад авч билээ. Юу гэвэл бидний зочлон очсон 94 настай буурал ахайтан миний орчуулсан “Морьтой жаал” номыг надаас дутахгүй сэтгэл догдлон үзэж, гарын үсэг зуруулан авч үлдсэн бөгөөд энэ Сара Эмрик маань өөрөө бол бүх насаараа бүтээж туурвиж ирсэн хүн юм. Тэр үед шагайн харвааны Францис Боид ч бас ингэж есорхсоныг би саналаа. “Энэ Америкчууд өөрсдөө уншиж ойлгохгүй номыг яагаад ингэж сүйд болон авдаг байна аа ? Өчүүхэн намайг баярлуулах гэсэндээ юу? Үгүй байх аа, өөрсдийгөө үнэлж мэддэг тэд өөр нэгэнд бол тэгж их сүйд болдог ч хүмүүс биш. Тэгэхээр гол учир нь надад биш, номонд байна гэсэн үг. За естой үүнд л тэдний мах цусанд шингэсэн мэт ялгарч байдаг нөгөө “intelligence” гэдэг нь байх шиг байна. Оюуны бүтээлийг үнэлэн дээдэлдэг ес нь бүр төрөлхийн зан нь болж хувирсан хэрэг.” Энэ мэт хар цагаан бодлынхоо дундаас би сайныг нь тунгааж авсан нь юутай эрхэм билээ. Жинхэнэ хөдөлмөрч, уран бүтээлч хүн бусдын хөдөлмөр уран бүтээлд адилхан баяcах сэтгэлийн хүчээр агуу юм байна гэж, учир нь тэд энэхүү хөдөлмөpийн хэрхэн амаргүй хирнээ амттай болохыг, онгод хийморь гэж байдгийг мэдэх учраас ингэж баярлахад нь арьсны өнгө, нүд үсний ялгаа, тэр бүү хэл өөр хэл дээр байх нь огтхон ч хамаагүй юм байна гэдгийг ухаарсaан.
Ийнхүү 11 сарын 20-ний бүтэн сайнд Сан Хосегийн онгоцны буудлаас ниссэн бид Техасийн Эл Пасо, Лас Крүсис (Нью Мексико), Крийд (Колорадо) -aaр дайран зам зуурын ажлаа бүтээж, онгоц, машин ээлжлэн унасаар 23-ны орой Уран үгсийн чуулган болох Холидэй Инн буудалд буусан юм.
Буудлын босго алхуут хэн нэгний нээлттэй хүлээн авалт таарч, идээ ундаагаар зочин нь мэт дайлуулахаар доош бууж явсан маань маш азтай хэрэг болж зураач Цогоо, Төpмөнх 2-той шууд таарaн, удахгүй оройн 8 цагаас Тулга клубийнхан цугларч маргаашийнхаа бэлтгэлийг хийнэ гэдгийг сонсов.
Зууш хүртcэнийхээ дараа замын нөгөө талд байх Супер Таргет-аар орж, хүүхдүүддээ сүү сирийл, халбага аяга цуглуулaxaap хөлөө өвдтөл хөндлөн гулд холхиж ирээд, бэлтгэл ажилд туслах минь оройтлоо хэмээн сандрaн буувал, яарсан үед налайж байдаг Монголчуудын маань зан намайг тайвшруулав.
Харин тэнд мань мэт бүсгүйчүүдэд хийх ажил тун бага, гол нь тайз чимэглэлийн ажил байсныг эрчүүд нугалж байлаа. Тайзны зургийг зураач Цогоо бүр тусгайлан гэрийн хана дугуйруулан барьж, голдоо тулганд гал асаан, дээгүүр нь хуучин Монгол бичигтай зотон даавууг дээвэр адил нөмрөгсөн байхаар гаргасныг үзэхэд Уран үгсийн чуулган маань тайз чимэглэлээсээ эхлээд л уран бүтээлийн өнгө аясыг өөртөө шингээж, уншигч үзэгчдийн онгодыг урин дуудахaap болжээ.
Холын замд алжаасан, залуугийнхтай адилгүй бие минь амрахыг сануулавч, тэнд өрнөх бүтээн босголтонд дэргэд байсан сургуулийн хүү минь харин ч нэг хөөрөн баясч, “би тусламаар байна, юу хийх вэ?” гэж надаас шална. Урмыг нь бодон, бас ч монгол заншлаа билэгдэн, бэхлэж байсан гэрийн хананаас хүүгээрээ түшүүлж, дараа нь модон хүрээнд тогтоох зотон даавуунаас барилцаад өг гэлээ.
Энэ мэт байсаар ард хоцорсон багадаа татагдан өрөө рүүгээ бид буцсан билээ.
Хөөрч баяссан хүүхдүүд маань аажмаар нойрондоо автан нам гүм болсон буудлын өрөөнд зогсcон хэвээр, олон хүний аманд ч үгүй, хамарт ч үгүй ганцхан, нэмээд 2 хүний зориулалттай кофе чанагчийг ширтэн санааашрах миний бие доор ид ажил өрнөж байхад тэр хүмүүсийн аманд халуун юм амсуулвал аштай юу гэхээс нойр хулжих мэт. Эцэст нь би бол арга мухардсан аяны хүн гэдгээ ухаарч, тэгээд ч санасан бүрийг чинь гүйцээх чадал алга даа, уучил гэх шиг цуцсан хоер хөл минь өөрийн эрхгүй орыг зүглэв.
11 сарын 24. Энэ бол өнөө хүсэн хүлээсэн өдөр маань. Үүнийг мэдсэн юм шиг гадаа намрын тогтуун өдөр налайна. Бас Талархлын баярын өдөр шүү дээ. Нөхөр, хүүхдүүдээ ч мөн ес жаягаар нь тэмдэглүүлж, цацагт хяруулын мах амсуулах естой. Тэгээд ч ангийн охин урьсан тул бид бөөнөөрөө яваа шүү гэж сануулаад баярын идээ хүртэхээр, миний хувьд бол түүнтэй уулзаж баясахаар очлоо. Гэтэл тэдний гэрт багтаж ядсан хүмүүс ирж, тэнд байсан ном маань гар дээрээс шуураад алга болоход “Энэ Колорадогийхан монгол номыг унасан газрын чулуутай адил эх орны тасархай хэмээн үзэж эрхэмлэдэг юм болов уу.“гэсэн урамтай бодол тэрхэн зуур төрж билээ.
Ийнхүү буцаад Холидэй Инн. Хүсэн хүлээсэн Уран үгсийн чуулган. Нэг л мэдэхэд хийх зүйлээ өөрөө өөртөө нэмчихдэг миний хувьд тун ч завгүй орой байлаа. Монголоос ирсэн хүндтэй зочид, алсын муж, хотуудаас зохиолч уран бүтээлчдийн маань аваад ирсэн амин сүнс нь болсон ном бүтээлүүдийг нь зарж өгөхөөр болов. Намайг тэнд зогсож байгаа болохоор байсхийгээд л хэн нэг нь нэг ууттай юм барьж ирээд энд тавьчих уу тэдээр зарах юм гэнэ. Ингэсээр номын ширээ маань их танхим руу орох үүдийг өнгө үзэмжээрээ хөөрхөн чимж байсныг хэлэх хэрэгтэй.
Уран үгсийн чуулганы хувьд би урьд орой нь Тулга клубийн ахлагч Х.Лхамжавын гэргий Энхбаяраас гол хэсэг нь чухам ямар хөтөлбөртэй болохыг тодруулж асуусан юм. Гэтэл энэ нь бол үнэндээ Уран үгсийн тэмцээн тул оройн 4 цагаас эхлээд магад шөнө дунд хүртэл шүлэг, үргэлжилсэн үгээс уншицгаана гэлээ. Орой үдшийн цэнгүүнийг зөвхөн дуу хөгжим, диско бүжгээр төсөөлдөг Калифорни мужийн бүсгүй би нэг л тээнэгэлзээд явчихлаа. Юу гэнэ ээ?
Гэвч тэнд уйдах зав байгаагүй юм. Харин ч эх орноо энэ бөмбөрцгийн нөгөө талд орхиод ирсэн бидэнд цээжин дотроо эгшсэн үгсээ уудлан гаргаж, уншигчдаа нүд салгалгүй анхааран сонсож, яруу сайхан монгол хэлнийхээ утга уянга бүрийг эд эсэндээ шингээн хайлсан үнэтэй мөчүүд байлаа.
Тэр орой Уран үгс ундарч байсан танхимд түр суугаад авсан минь ердөө л нэг хоерxoн удаа. Харин би азтай явсан юм уу хамгийн сайхан уншлагуудыг тааруулж үзэж чадсан болохоор тэр бүх хориод тоглолтыг хараад авснаас дутахгүй сэтгэл дүүрэн ирсээн.
Ш.Дулмаагийн “Хүүгийн эцэгт бичсэн захидал”-ыг оюутан болов уу гэмээр залуухан охин тэр оройн том танхимд суусан эр хүн бүрийг амьдралдаа хэзээ ч үр хүүхдээ орхиод явж чадахааргүй болтол нь уншиж, өөр нэг жүжигчин эмэгтэй хүмүүст ероолгүй тэнэг хэмээн хочлуулагч эрийн хүн чанарыг өгүүлсэн “Тэнэг” хэмээх шүлгийн үг бүрийг ой ухаанд тустал уран сайхнaap уншихад “Xүмүүсээ та нар өөрсдөө харин тэнэг шүү.” гэж далдуурхан хэлээд байх шиг санагдаж билээ. Өөрийн улс орондoo байгаа болоод ч тэр үү заримдаа бараг чих янгинатал орилж хашгирч ярьдаг америкчуудын дэргэд даруухан дуутай, хүний нутагт багтах гэсэндээ дуу нь улам намхан болсон монголчуудаа төлөөлж тайзан дээр гарсан нэгэн “Би Ази хөө-өөн” (хүн) гэж нүүр бардам, цээж дүүрэн, дуу чанга хэлээд шүлгээ өндөрлөхөд заал дүүрэн алга нижигнүүллээ.
Мөн орон орны эмэгтэйчүүдийг онцолж айхтар хошигносноо хэн нэг нь уншиж хөөрхөн наргиан нэмэх нь нээлтэй хаалгаар сонсогдoно.
Уран үгсийн чуулганыг Америк даяар анхных гэхэд залуу хүмүүс олон оролцсон нь баярламаар сайхан байв. Дараахь шүлгийг нөхөртөө болон түүнтэй ярилцаж байсан уран уншигч залууд зориулав.
Эр нөхөр минь нэгэнтэй
Элдвийг хөөрснийг мэдсэнгүй
“Тантай яриад тайвширлаа
Тайзан дээр гараад сандрахгүй ээ” гэхэд нь л
Тогтоож тэр залууг
Тун сайн харсан юм
Цагаан цамцтай даруухан залуу
Шалгарч ЛА-гээс ирсэн гэлүү
Тэр өдөр тэгээд бас
Төрсөн өдөр нь байсан шүү
“Эхлээд түгдэрч буусан ч
Эргээд тайз руу гарсан
Тэгээд шүлгээ дуусгасан нь
Тун сайн хэрэг дээ
Шантарч үл буцахыг
Эндээс тэр сураа вий
Одоо тэр алзахгүй ээ
Өөртөө итгэлтэй болсоон
Зөвхөн шүлэг ч биш
Зорьсон бүхнээсээ няцахааргүй
Зориг шулуун болсоон”
Нөхөр минь ингэж хэлээд
Намуухан инээмсэглэж билээ
Уралдаанд морио уясан мэт
Хань минь хөөрхий догдолжээ
Уншихыг нь хүртэл тэгээд
Хараад авсан байна шүү
Танихгүй хүмүүс ч нэгнээ
Хөгжөөн дэмжиж чадсан
Холын хүмүүс ч хоорондоо
Хоромхон зуур нөхөрлөсөн
Ийм сайхан дурсамжтай
Тийм сайхан үдэш
Уянга найргийн түрлэгтэй
Уулсын сайхан Колорадод
Тулгын галаа асаасан
Уран үгсийн чуулган
Уран уншлагын тэмцээний дараа “Зохиолчтой уулзах цаг” эхлэх үед яруу найрагч Ц.Хулангийн хэлсэн зарим үгсийг энд сийрүүлвэл, “. . . бичсэн шүлгийг нь уншвал бүр уйлмаар сайхан хир нь, одоо хүртэл номоо огтхон ч хэвлүүлээгүй байгаа . . .” хэмээн тус чуулганыг зохион байгуулсан Тулга клубийн ахлагч Х.Лхамжавын тухай шагшаад, Америкт байгаа Монголчууд маань эх орондоо байгаа хүмүүсийг бодвол санаснаас ч илүү эх оронч элгэмсүү сэтгэлтэй байгаа нь яруу найргийг үнэн голоосоо уншиж, уншсаныг угтан авах бүрт нь харагдаж байна. Би ийм уншигч та нарыгаа санаж үгүйлж явснаа сая мэдлээ хэмээн догдлон хэлсэн юм.
Энэ орой бол монгол яруу найраг, ном зохиол, монгол хүний авсан, зурсан зураг, нэг үгээр хэлвэл Монгол оюуны уран бүтээлийн баяр байлаа.
Тэнд цугласан олны дундаас Ардын уран зохиолч, Монгол Улсын Соелын Гавъяат зүтгэлтэн Пунцагийн Бадарч гуай маань нэг л онцгой, сэтгэлд бүлээн дулаан илчийг мэдрүүлж билээ. Хаа холд, цагийн уртад орхигдож, хүүхэд залуу насандаа л мэдэрдэг байсан тэр мэдрэмж юусан билээ. Тэр бол хуучны танил мэт дотно, жинхэнэ монгол хүний өмөг дулаан илч байсан юм. “Тийм ээ хүү минь, хийснийг чинь би ойлгож байна аа.” гэх шиг. Яг л Францис, Сара ахайтан хоертой мөн адил. Жинхэнэ бүтээлч, хөдөлмөрч хүмүүс, насаараа түүнийгээ хийсэн хүмүүс гэдэг цаанаа л нэг өөр юм даа.
Ингээд тэр оройн номын халуун наймааг явуулсан ганц хүн нь би болохоор (ангийн охины байлцсан хэдэн хормыг үл тооцвол) сонирхoж та наашаа ойртоно уу.
Энэ оройн Монгол номын чуулганд ирсэн бүтээлүүд:
1. Ажаа гэгээн “Цагийг бэлгэдэгч наран чөлөө”
2. П. Бадарч Түүвэр зохиол 1-р боть
3. П. Бадарч Түүвэр зохиол 2-р боть
4. П. Бадарч “Бурхан багшийн сургааль” (108 шүлгийн хэлхээс)
5. Г. Мөнхцэцэг Яруу найргийн түүвэр
6. Х. Ширчин “Инжинааш”
7. Л. Батбаяр “Сонин учрал” (Нийтлэл, тэмдэглэл)
8. Л. Батбаяр “Охин минь коллежоо төгсчихлөө” (Өгүүллэгүүд)
9. Д. Энхболд “Казиног номхотгосон түүх” (2 дахь хэвлэл)
10. Д. Энхболд “Паанан” (Тууж)
11. Х. Тэргэл “Залуу явахад юм бүхэн өнгөлөг” (Яруу найраг)
12. Ц. Түмэнбаяр “Tale of Mother’s Milk”
13. Ж. Оюунцэцэг “Загас ярьдаг” (Хүүхдийн ном)
14. Я.Баатарын эмхэтгэл АМУЗ 2009
15. Я.Баатарын эмхэтгэл АМУЗ 2010
16. Руперт Исааксон “Морьтой жаал”
Шүлэг, дууны дан ба дүрс бичлэгүүд:
1. П. Бадарч Эхийн сэтгэл (дуу, шүлэг)
2. Д. Цоодол Шүлэг, яруу найраг
3. М. Хунлиуз Дуу, хөгжим
4. С. Сансаргэрэлтэх Mongols
5. Б. Болдбаатар Харьд явахад нутагаа . . . (уран уншлага)
Ингээд дээрхи бүтээлүүдээс зөвхөн миний мэдлээр зарагдсанaac эхний 5 байрыг харвал:
1. П. Бадарч Зохиолын түүвэр 1-р боть
2. Г. Мөнхцэцэг Яруу найргийн түүвэр
3. П. Бадарч Зохиолын түүвэр 2-р боть
4. Руперт Исааксон “Морьтой жаал”
5. Ажаа гэгээн “Цагийг бэлгэдэгч наран чөлөө”
Дуу шүлгийн бичлэгүүдээс эхний 3 байрыг жагсаавал:
1. П.Бадарч Эхийн сэтгэл (Дуу, шүлэг)
2. Д. Цоодол Шүлэг, яруу найраг
3. Б. Болдбаатар Харьд явахад нутагаа
- Бадарч гуайн номууд сайн явж байна. Шүүрээд л авах юм, энэ хүмүүс унших гэж аваад байна уу, гарын үсэг зуруулах гэж аваад байна уу?
- Авсан юм чинь уншиж л таараа ш дээ. Сайн ном хуучрана гэж байдаггүй юм.
- Үгүй ээ, энэ үнэнд нь их учир байна аа. Гайгүй үнэтэй болохоор энэ CD-нүүд их гүйж байна шүү.
-Яруу найргийн амтанд орсон хүмүүс цаашид ч мөн сонсож байхыг хүсэх нь аргагүй. Дараа жил тайзан дээр гарч уншия гэж бодсон хүн ч байгаа. . . .
(Дотроо би ингэж ярина.)
Ийнхүү ном зарж зогсохдоо мөн л, хоер хүүхдийн хоол, унд . . . бага маань бие засах дөхөж байгаа . . . гэсэн бодлууд толгойд эргэлдэхээс, тэр сайхан номнуудаас хэдийг олоод авах, ядахдаа өөрийнхөө номоор солиод авах сэхээ байсангүй. Харин ч, гэнэт ухаан орсон мэт нэг ном, нэг бичлэгийг өөрөө өөрөөсөө худалдаж авах санаа төрсөнд ихэд олзуурхаж билээ. Харин oдоо бол “Дөрвөн “Паанан” ирснээс ганц үлдсэн юмсан, одоо ч аль хэдийн эзнээ олоо доо. Үгүй тэр Батбаярын “Сонин учрал”-д юу байсан бол. . . . Түмэнбаяр гуайн шүлгийн орчуулгыг хардаг байж . . . гэх мэт бодогдоно.
Ном хараад гэнэт тулгамдах, эсвэл байж л байдаг зүйл шиг санан хэнэггүй өнгөрчихөөд, хожим нь авдаг байж хэмээн харамсах зан та бидэнд байх юмaa.
Эх орноо бид өөрсдөө(рөө) өнчрүүлчихээд
Эх хэлнийхээ номыг өөрөөсөө бас харамлаад
Харь хэлийг тэгээд өвлөж авах уу бид
Харин энэ Уран үгс цагаа олж чуулжээ
За ингээд би өндөрлөe. Эрхэм та Америк дахь Монголчуудын Уран үгсийн Анхдугаар чуулганд оролцогсдыг нэр ус, уншсан бүтээлтэй нь жагсаасaн Г. Галбадрахын дэлгэрэнгүй тэмдэглэлийг үзсэн нь лавтай.
Өнгө мөнгө эзэгнэсэн
Өнөө энэ орчлонд
Утга төгс холбосон
Уран яруу үгс л
Бүтэн биеэр урсах
Бүлээн цусыг булгилуулж
Борхон зүрх минь тэгээд
Юуны төлөө цохилохыг
Уяpан хайлтал хэлэх юм
Үгүйсгэе ч үл хүчрэх
Өнө эртний удамтай
Үй тэнгэрийн заяa минy.
Тулганд өpсөн уянгын гал Монгол хүмүүний цээжнээ мөнх бадамлан астугай!
“Мoрьтой жаал” дэлхийн шилдэг номын орчуулагч
Лхагвын Эрдэнэчимэг
2011 оны 11-р сар.