зуун” нэртэй нийтлэл гарчээ. Европ тив эдийн засгийн сүйрлээ хүлээн зөвшөөрөөгүй байгаа үед энэ “мэдэгдэл” арай эртэдсэн байж мэднэ. Гэхдээ л зайлшгүй зүйлээс бултах арга байхгүй. Тун удахгүй дэлхийн эдийн засгийн бодлого Ази тивээс салшгүй холбоотой болох бөгөөд чухам энэ үед тогоон дотроо хэн нь толгой байх вэ гэдэг асуултын хариултыг хайсан нь энэ. Саяхан “Forbes” сэтгүүл нэгэн сонирхолтой мэдээлэл нийтэлсэн нь анх удаа АНУ, Англиас өөр бүс дэлхийн санхүүгийн төвөөр тодорсон явдал байв. Тэр нь Азийн бар Хонконг. Энэ дохио бидэнд төдийлэн хамаатай мэтээр буухгүй байгаа ч дараачийн өгүүлбэр таны бодлыг өөрчилж дөнгөнө гэдэг итгэлтэй байна. Энэтхэгийн бизнесийн салбарын магнат Ратан Тата ийн хэлэв. “БНХАУ дэлхийн үйлдвэрлэлийн төв болсон. Энэтхэг улс технологийн бааз болон торниж байна. Хэрэв Монгол Улс одоогийн потенциалаа зөв залж чадвал эрдэс баялгийн “сан” болж мэдэх юм”.

ЭРДЭНЭСИЙН САН

Одоо дээрх өгүүл бэрүүд танд ямар нэг сэдлээр ойр дөт санагдахгүй байгаа бол Монгол мө рөөдөл тархинд тань соёолж ам жаагүй байна аа гэсэн үг. Эрдэс баялгийн нөөцөөр дэлхийд эх ний аравт орж байгаа Монгол Улсын ир гэдийн ирээдүйн талаарх таамаглал Улаанбаатарын утаа шиг саарал хэвээр байгаа нь даанч харамсалтай. Польш улсад эдийн засагч мэр гэж лээр ажилладаг Д.Баттулга “Мон голын эдийн засаг ойрын 20 жилд Азид нөлөөлж чадахуйц болно гэдэгт би хувьдаа итгэхгүй байна” гэв. Монгол мөнг өтэй болсон, болох ч болно. Гэвч үрэлгэн зан нь арилахгүй гэж тэр боддог аж. “Монгол дэлхийн хэмжээнд өрсөлдөж чадахгүй байна” хэмээн “Аpple” компанид инженерээр ажилладаг Д.Энх-Амгалан ярьжээ.

Монголын ирээдүйн талаарх за луу сын үнэн бодол энэ. Үнэхээр ч бид “бар” болж дөнгөхгүй нь болол той, тийм үү? Гэхдээ сэтгэлээр унахад эрт байна. Дэлхийн II дайны дараа АНУ эдийн засгийн хувьд доройтолд орж, орон гэргүй хүмүүс болон шархадсан цэрэг, өнчирсөн хүүхдүүдээр дүүрчээ. Гэвч тэдэнд “Аме рик мөрөөдөл” байсан. Америк хүн бүр өнөөдрөөс сайхан маргааш ирнэ гэдэгт итгэдэг, үүгээрээ гол зо гоосоор өд гөө дэл хийн тэргүүлэх эдийн засаг бүхий орон болж чаджээ. Яа хав, одоо сан хүүгийн хоёр дахь хям ралын сүү дэр тэднийг ганхуулж байгаа ч өнөөх л “Америк мөрөөдөл” унт рах болоогүй байна. Тэгвэл би дэнд “Монгол мөрөөдөл” бий юү.

АЗИД МОНГОЛ ХЭН БАЙХ ВЭ?

“Wealth daily” сэтгүүлийн шинжээч Кристиан ДеХамер Монголыг Төв Азийн Саудын Араб болно хэмээжээ. Алтны нөөцөөр дэлхийд тэргүүлж, нүүрснийхээр дэлхийд дөрөвдүгээрт бичигдэж байгаа нь бидэнд том боломж байгааг харуулж байна. Олон улсын валютын сан гийнхан Монголын эдийн засаг ойрын таван жилд дэлхийд өөр хаана ч байхгүйгээр хувирч, ДНБ үлэмж хэмжээгээр өснө хэмээн таамагласан. Харин үүнд итгэх эсэх нь өнөөх л “Монгол мөрөөдөл”- тэй холбоотой юм шүү. БНХАУ гэх дэлхийн хоёр дахь томоохон эдийн засаг бүхий үйлдвэрлэгч орон бидний хөрш. Гол нь Ази, тэр дундаа БНХАУ улам хүчирхэгжиж байна. Тэд нийг үзэн ядах сэтгэлээ түр хойш нь тавиад боломж гэж харъя. Ой рын арван жилдээ бид түүхий эдүүдээ боловсруулан дэлхийн зах зээлд нийлүүлж хараахан амжихгүй.

Санхүүгийн боломж ч бүрдээгүй байна. Тиймээс боловсруулаагүй түүхий эдийн экспорт ойрын жилүүдэд хөгжлийн хамгийн боломжит хувилбар болохыг хү лээн зөвшөөрөх хэрэгтэй хэмээн эдийн засагчид хэлдэг. Үнэхээр ч үндсэрхэг үзэл гаргаад алт, зэс, нүүрсээ хадгалаад суувал Монгол энэ хэвээрээ л үлдэнэ. Бамбар болж бойжсон хэрнээ бар болох тухай мартах хэрэгтэй гэ сэн үг. Хэрэв уул уурхайн нөөцөө зөв ашиглаж, болом жийн үнээр экспор толж чадвал ойрын таван жилд Монголын ДНБ 15 тэрбум ам.доллараар нэмэгдэх боломжтой хэмээх гаргалгааг Крис тиан ДеХамер дэвш үүлсэн байна билээ. Далайд гарцгүй, дээр нь хоёр их гүрний дунд халиуны зулзага шиг хавчуулагдсан байдаг нь хөгжлийн том саад хэмээн зарим нь үздэг.

Харин өөр өнцгөөс харвал ОХУ, БНХАУ бидний хувьд далай юм. БНХАУ өдгөө алт, зэс, нүүрсний үйлдвэрлэлээр дэлхийд тэргүүлж байна. Дотооддоо багагүй хэмжээний нөөцтэй ч хэрэгцээгээ бүрэн хангаж чадахгүй байгаа бол Монголд эдгээр түүхий эдийн үлэмж нөөц бий. Гэвч ийм байлаа гээд бүхнээ гаргаад туучихна гэсэн үг биш. Тонн түүхий нүүрс 70 ам.доллараар экспортолсноос дотооддоо боловсруулаад 150 ам.доллараар зарах нь мэдээж ашигтай. Гэхдээ Монголд нүүрс боловсруулах технологи хараахан хөгжөөгүй байгаа учраас эхлээд экспорт, дараа нь боловсруулах хувилбар бидэнд илүү дөхөм. Хэрэв энэ нөөц, бас боломжоо зөв ашиглаж чадвал Монгол Улс Саудын Араб шиг цалгисан их мөнгөнд умбахгүй юм аа гэхэд хамгийн өөдрөг хувилбараар тооцвол Сингапур, Хонконгийн адил бар болох боломжтой.

БУРУУ ЭРГЭЛТ

Гэвч санахад илүүдэхгүй сургамж бий нь мөрөөдөл бүхэн биелдэггүй. Африкийн орнууд шиг гаднын хө- рөнгө оруулагч нэртэй мангасуудад бүхнээ цөлмүүлээд хогон дээр суусан гуйлгачин болж үлдэхгүй гэх баталгаа байхгүй. Хэдэн жилийн өмнө тэд ч мөн дээрх шиг сүржин төсөөлөлд умбаад бодит эрсдэлийг харах сөхөөгүй байв. Иракийн эдийн засаг 1970- аад оны үед нэлээд өсөлттэй байжээ. Тухайн үед нефть, хийн орлого асар их байсан ч эрх баригчид нь бүх хөрөнгөө дайнд зарцуулсаар юу ч үгүй хоцорсон байна. “Бид ийм баян юм чинь” хэмээн бардаж, байгаа мөнгөнөөсөө гадна байхг үйгээ зээлж өрөнд оржээ. Най ман жил үргэлжилсэн Иран, Иракийн дайны үеэр иракчууд 80 тэрбум гаруй доллар зарлагадсан гэх тооцоо ч бий. Уг нь 112 тэрбум баррель нефтийн батлагдсан нөөцөөрөө Ирак нь дэлхийд хоёрдугаарт ордог байв.

Ойрын 10 жилд нэг монгол хүнд ногдох орлогын хэмжээ дөрөв дахин өсөх таамаглал байгааг Олон улсын валютын сангийн Монголыг хариуцсан ажлын хэсгийн ахлагч Стивен Барнетт Улаанбаатарт ирэх үеэр тэмдэглэсэн. Гэхдээ эрдэс баялгийн нөөц аливаа орны хөгжих баталгаа болдоггүйг ч тэрбээр мөн сануулсан юм. “Хүний хөгжлийн сан”-гаас иргэн бүрт сар бүр 21000 төгрөг тарааж байгааг бид мөн ч их хараав. Уул уурхайгаас олж буй мөнгөө дэмий зүйлд үрээд дууслаа гэх мөртлөө энэ мөнгийг аваагүй хүн цөөхөн. Монголчуудын 80 хувь нь дээрх мөнгийг сар бүр авдаг гэх баримт бий. Мэдээж шийдвэр гаргах түвшинд байгаа хүмүүс хэрхэхээс бидний амьдрал, ирээдүй шалтгаална. Гэхдээ би, бас та Монголын нэгэн эд эс шүү гэдгээ мартаж болохгүй.

БӨХӨӨГҮЙ МОНГОЛ МӨРӨӨДӨЛ

Монгол Улс өнгөрсөн зуунд улс төрийн нэг намтай, үүнийгээ да гаад бүгд нэг мөрөөдөлтэй байв. Эдийн засгийн хувьд ч мөн ялгаагүй. Мэдээж, үүний алдаа оноо их, бага тунгаар бий ч эх орноо гэх сэтгэл жинхэнэ “Монгол мөрөөдөл” байсан гэдэгт эргэлздэггүй. Америкт дөнгөж ахлах сургуулиа төгссөн хүүхэд өөрийнхөө санааг хэрэгжүүлээд, ком пани босгоод явахад ямар ч саад байх гүй. Үүнийгээ тэд америк мө- рөө дөл хэмээдэг. Харин өдгөө Монгол Улс Азийн бар болж чадна, бид ийм болгохын төлөө зүтгэнэ гэсэн “Монгол мөрөөдөл” хэний зүрхэнд цохиолж байна вэ? Дэлхийн эдийн засгийн төв болж буй Ази тивд бар мэт, луу мэт, заан мэт хөгжилтэй орнууд бий. Эдийн засаг нь туулай мэт хурдан тэлж эхлэв. Харин Монгол Улс Азийн тавцанд хэн болж чадах вэ гэх асуултын хариу магадгүй таны зүрхэн дотор цохилж байгаа ч юм бил үү, хэн мэдлээ.

Ж.ТЭГШЖАРГАЛ