-Ардын нам засгийн шийдвэрээр 1936 оноос мал тууварлах ажил эхэлсэн. Ингэхдээ экспортод малыг хөлөөр нь тууж гаргадаг байсан. Дотоод, гадаадын хэрэгцээний төвлөрсөн мах бэлтгэлийн ажлыг худалдааны болон мах бэлтгэлийн газрууд бэлтгэдэг. 64.8 мянган бод мал, 425 мянган бог мал бэлтгэх нормтой байсан байгаа юм. Мөн мал, мах бэлтгэлийн ажлыг тавдугаар сарын 15-наас зургаадугаар сарын 1-ний өдөр хэмээн нарийн тогтоосон байна. Малын хүйс ч мөн тодорхой, хязаалангаас дээш насны, эр малыг мах бэлтгэлд авдаг байж.

Эрээн цав, Цагаан арал, Ханх, Цагаан нуурын дамжлага баазаар малаа тууж экспортод гаргадаг байж.

-Мах бэлтгэх малынхаа насыг тогтоосон нь махны гарц, чанарыг бодсон хэрэг байх нь ээ?

-Тийм. Тарган үхрийн өөхний гарц нь дундаас дээш жинтэй үхрийн дотор өөхнөөс 10.4 кг буюу даруй 40 гаруй хувиар их байдаг. Энэ нь өсвөр насны буюу хязаалан шар, махны гарцаар илүү байдгийн жишээ юм. Үхрийн тарга хүч буурахад гулууз дахь өөхний эзлэх хувь ч мөн бага болдог. Тарган үхрийн мах унац ихтэй, гулуузны жингийн 10 хувийг өөх эзэлдэг.

Тарган үхрийн яс тос ихтэй учир хүнд байхаас гадна тослог их, чийг бага, илчлэг илүүтэй байна. Тарга буурахад тослог, илчлэг, багасаж, чийг ихсч махны амт сулардаг. Насны дагуу гулуузны бүтцэд хар мах ихсч, өөх нэмэгдэж байгаа боловч хар махны эзлэх хувь буурч өөхний хувийн жин дээшилдэг. Харин ясны жин нас ахих тусам нэмэгддэг. Махлаг чанар нас дагаж сайжирна. Жишээ хэлэхэд морины махлаг байдал нь гүүнийхээс илүү байгаа нь батлагддаг.

-Адууны махыг хамгийн сайн мах гэдэг. Яагаад адууны мах илчлэг, илүү чанартай байгаа юм бэ?

-Шүдлэн адууны маханд уураг их, тослог илчлэг бага, бусад насныханд илчлэг илүү байдаг. Адууны маханд глютамины хүчил (16.2 хувь) их байдаг. Глютамины хүчлийн натрийн давс их хуримтлагддаг учир махны үнэр, амт сайн, шингэх нь хялбар, илчлэг байхад нөлөөтэй гэж үздэг юм.

Адууны өөх царцах нь удаан, хайлмагтсан байдаг нь тосны ханаагүй хүчил үлэмж их агуулагдсантай холбоотой. Өөх тосны бүрэлдэхүүний 55.2 хувийг олейны хүчил эзэлдэгтэй холбоотой.

-Тэгвэл ямааны махыг сэрүүн чанартай гэдэг нь ямар учиртай юм бэ?

-Ямааны жин, махны гарц нь тарга хүчнээс нь ихээхэн хамааралтай. Тарга хүчээр дунд ямааны махны гарц 44.9 хувь, дундаас дээш тарга хүчтэй ямааных 46.6 хувь, тарган ямааных 51.2 хувийн махны гарцтай байдаг. Тарган ямааны гулуузанд мах, өөхний эзлэн хувь 73.9 хувь, ясны эзлэх хувь 19.8 хувь байхад дундаас дээш тарга хүчтэй ямааны мах, өөх 69.4 хувь, яс 20.4 хувийг эзэлдэг.

Ямааны маханд уураг 16.9-18.3 хувь, тос 13.6-20.3, илчлэг нь 2022.5- 2557.8 ккал байдаг. Энэ нь ямааны тарга хүчтэй холбоотой. Ямааны маханд гадар өөх харьцангүй бага, сэмж дотор өөх ахиу, өөх нь амархан царцдаг, тосны ханасан хүчил ихтэй болох нь тогтоогдсон байна. Энэ нь ямааны махыг сэрүүн чанартай болгодог. Тэмээ ч мөн энэ төрлийн махтай маланд багтдаг.

-Тарга хүчнээс махны бүтэц, чанар хамаарах нь ээ?

-Тарга хүч дээшлэхэд чийг, уураг багасч, тослог, илчлэг нэмэгдэж байдаг.

Монгол хонины жин, махны гарц нас дагаж нэмэгддэг. Хонины 1.5-3.5 нас тутамд 5.2 кг, эр төлгийг нас гүйцтэл маллахад 12 кг мах нэмэгддэг.

-Монгол малын мах витаминаар баялаг байдаг тухай та дурьдаад өнгөрсөн. Энэ тухай тодруулна уу?

-Монгол хонины маханд 19 төрлийн амин хүчил, үүнээс үл орлогдох 10 амин хүчил байгаа нь хүнсний өндөр ач холбогдолтой. Үл орлогдох амин хүчил, орлогдох амин хүчлийн харьцаа шүдлэн хонины маханд 9.1, хязаалан хонины маханд 9.11 байна. Энэ нь монгол хонины махны уургийн чанарын үзүүлэлт өндөр, биологийн төгс чанар сайн болохыг илтгэж байгаа хэрэг. Хүчлийн хэмжээ ч мөн наснаас хамаараад өөр өөр. Ялангуяа шүдлэн хонины махны зонхилох хүчлүүд бусад насныхаас давуу байдаг.

Хонины махны уургийн молекулын усны хэмжээ, эсийн шингэний орчин зэрэг нь мах зөөлөн, шүүслэг байх үндэс болдог байна.

-Хонины сүүл хамгийн хоргүй хэсэг гэж ярьдаг. Тиймээс ч хүүхэддээ уураг сүүл хөхүүлж өсгөдөг. Үүний учрыг хэлж өгөөч?

-Хонины гадар өөх, дотор өөх, сүүлний өөхний физик, химийн чанарыг судалсан дүнгээс үзэхэд монгол хонины өөхөн сүүл ханаагүй хүчил ихтэй, царцах нь удаан, тэжээллэг чанар өндөртэй гэсэн нь судалгаагаар батлагджээ. Монгол хонины мах нарийн ширхэгтэй 1.5-2.5 настай хонины махны ширхэг 31.6, 34.9 мм байгаа нь бусад төрлийн малынхаас нарийн байна. Хонины махны амт, зөөлөн чанар нь ч үүнтэй холбоотой.

-Бид ихэвчлэн худалдааны гулууз мах авч хүнсэндээ хэрэглэдэг. Жижиглэж эвдэхэд махны гарцаар хамгийн их хэсгийг нь нэрлэвэл?

-Монгол уламжлалт аргаар гулууз махыг долоон хөл болгон эвдэхэд махны гарцаар их хэмжээтэй нь гуя юм. Дараа нь хаа орно. Өөхны гарцаар ууц, өвчүү, цоройг нэрлэж болно.

-Гадна дотныхон Монгол мал тэр тусмаа хонины махыг илүү үнэлдэг нь идэш тэжээлтэй нь холбоотой байдаг байх?

-Монголчууд бүр эрт үеэс таван хошуу малын махны амт, үнэр, өнгө, шүүслэг зөөлөн, өег нүнжиг, хүний биед үзүүлэх нөлөө зэргийг харгалзан үнэлсэн байдаг. Энэ үнэлгээгээр эхний байранд хонины мах, дараа нь үхэр, адуу, ямаа, тэмээний махыг нэрлэсэн байна.

Хонь бусад малаас илүү олон зүйл буюу 80 гаруй төрлийн ургамал иддэгээс 30 гаруй зүйл нь зөвхөн эмийн ургамал байдаг аж. Хонины мах халуун, төгс сайн чанартай, ямаа, тэмээний мах сэрүүн царцамтгай гэх мэтээр хүйтэн сэрүүн бүсийн нөхцөлд амьдардаг монгол хүмүүст зохицолтойг нь ч мөн харгалзаж дээрх байдлаар эрэмблэдэг.

Нэгэн жишээ хэлэхэд, XVIII зууны эцсээр Францын Марселд болсон яармагт Монголын тал нутгийн хонины мах тавигджээ. Тэр үед тал нутгийн хонины махтай өрсөлдөгч үгүй, зоогийн газар хийсэн хоолны дотор монгол хонины махыг гүйцэх мах алга гэж үнэлсэн байна. Монголын нууц товчоонд хонины махыг тэр тусмаа насаар нь зааж үнэлсэн байдаг. Нууц товчоонд шилдэг иргийг алж шимтэй шөлийг бэлтгэх, Далай хааны шөлд хэрэглэхээр жил тутам сүрэг бүрээс нэжгээд шүдлэн иргийг гаргуулах хэмээсэн байдаг.

Энэ бүхэн хонины мах бол өндөр үнэлгээтэй хүнсний болон сувилалын чухал бүтээгдэхүүн гэдгийг харуулж байна. Ийм ч учраас амаржсан эх хүнд хонины шинэ шөл өгөх, нярай хүүхдийг хонины ясны шөлөөр угаах, хонины уураг сүүлний өөх хөхүүлэх монгол уламжлал бий болж зуун, зууны тэртээгээс хэрэглэсээр өдийг хүрчээ.

-Бид малынхаа махны үнэт чанарыг мэддэггүйгээс маш хямдаар гадагшаа зөөгөөд байдаг юм шиг санагддаг. Монгол малын махыг үнэлэх, үнэт чанарыг нь дэлгэрүүлэхэд тулгамдсан асуудал бий юу?

-Бэлчээрийн Монгол малын махны гарц, чанар нь экологи нөхцөл, улиралын өөрчлөлт, малын төрөл, үүлдэрлэг байдал, нас хүйс, тарга хүчнээс ихээхэн хамааралтай учраас уур амьсгалын өөрчлөлттэй уялдуулж мал мах бэлтгэх зохистой хугацааг тогтоох, дотоод, гадаад зах зээлийн хэрэгцээ жишигт нийцсэн мах үйлдвэрлэхэд чиглэсэн судалгааны ажлыг өргөжүүлэх хэрэгтэй байна.

Мөн Монгол малын үндсэн тэжээл болох төрөл бүрийн ургамалтай байгалийн бэлчээрийн нөлөөгөөр махны чанар төгс, амт шимт өндөр байх онцлогийг харгалзан Монголын бэлчээрийн малын махыг газар зүйн брэнд бүтээгдэхүүн болгох нь зүйтэй юм. Монгол улсын үндэсний баялаг, хүнсний аюулгүй байдлын баталгаа болсон мал сүргийг өсгөх, махны үйлдвэрлэл, борлуулалтад төрийн зохицуулалт нэн чухал байгааг анхаарч жил бүр гадаадад гаргах махны хэмжээг тогтоох, мал, мах бэлтгэлийн нэгдлийг ХХААХҮЯ-ны дэргэд байгуулах гэх мэт хэрэгжүүлбэл үр ашгаа өгөх ажил нэлээд байна.

Мал, махны чанарын ялгаатай үнэ, урамшуулал, өсвөр болон бордсон малын махны зах зээлийг өргөтгөхөд чиглэсэн хөшүүрэг бий болгох, махны боловсруулах үйлдвэрүүдийг бүсчлэн байгуулах замаар алс холын тууврийг багасгаж орон нутагтаа оторлон таргалсан сайн чанарын мал, мах бэлтгэх, малаа үйлдвэрт худалдсан малчинд урамшуулал олгох ажил эхлүүлэх нь энэ салбарын хамгийн чухал ажил болж байгааг дуулгая.

М.Мөнхтунгалаг

Эх сурвалж: “Нийгмийн толь”