Нидерландын Вант улсын Засгийн газрын санхүүжилтээр Монголын Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яамнаас Дэлхийн банктай хамтран хэрэгжүүлж буй “Байгаль орчны шинэчлэл-2” төслийн 2011 онд шалгарч хэрэгжүүлсэн төслүүдийн үр дүнг өнгөрсөн долоо хоногт олон нийтэд танилцуулсан юм. Энэ үйл явдалд төсөл нь шалгарч хэрэгжсэн нийт 17 аймгийн Байгаль орчин, аялал жуулчлалын газруудын дарга, мэргэжилтэн, хууль боловсруулагчид, байгаль орчны чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг байгууллага, хувь хүмүүс оролцсон.

Анх 2006 оноос эхэлсэн “Байгаль орчны шинэчлэл“ төслийн хүрээнд Монгол Улс дахь байгаль орчны засаглалыг сайжруулах, салбарын үйл ажиллагаа, чадавхийг дээшлүүлэхэд чиглэсэн олон ажил хийгдсэний нэг нь байгаль орчныг хамгаалах, байгалийн нөөцийг зүй зохистой ашиглахад орон нутгийн ард иргэд, ТББ, иргэний нийгмийн байгууллагуудын идэвх санаачилгыг өрнүүлэх зорилготой жижиг төслүүдийг дэмжих тэтгэлэгт хөтөлбөр байв. “Байгаль орчны шинэчлэл -1” төслийн хүрээнд 2006 онд 408 төслийн саналыг ТББ-ууд, иргэдээс хүлээн авсны 30 хувь нь хөдөө орон нутгаас, 70 хувь нь хот суурин газар буюу Улаанбаатараас байжээ. Эдгээрээс дөрвөн үндсэн чиглэлээр 62 төсөл шалгаруулан 935,420 ам.долларын санхүүжилт хийж, хэрэгжүүлсэн байна.

Харин “Байгаль орчны шинэчлэл-2” төслийн хугацаанд 2008 онд 345 төслийн санал хүлээн авснаас 36 төслийг 291,000 ам.доллараар, 2009 онд 579 төслийн саналаас 35 төслийг 281,481 ам.доллараар, 2010 онд 700 төслийн саналаас 51 төслийг 281,281 ам.доллараар, 2011 онд 411 төслийн саналаас 36 төсөл шалгаруулан 238,049 ам.доллараар тус тус санхүүжүүлжээ. Ингээд өнгөрсөн зургаан жилийн хугацаанд шалгаруулан санхүүжүүлсэн 220 төслийн нийт санхүүжилт хоёр сая 25.231 ам.доллар болж байгаа юм. Энэ мөнгийг байгаль орчны ТББ-ууд, иргэдэд орон нутгийнхаа байгалийг хамгаалах, нөхөн сэргээх, хүүхэд багачууд, оюутнууд, ард иргэдийн ухамсар, мэдлэгийг дээшлүүлэх, байгаль орчны стандарт, арга зүйг боловсронгуй болгох зэрэг чиглэлээр байгаль хамгаалахад шууд зарцуулсан гэсэн үг.

Гэхдээ энэ бол зөвхөн Нидерландын вант улсын Засгийн газрын санхүүжилтээр хийгдсэн ажлууд. Үүн дээр ХБНГУ-ын Засгийн газрын GTZ байгууллага, Дэлхийн банк, Азийн хөгжлийн банкны санхүүжилтээр өнгөрсөн хугацаанд хэрэгжүүлсэн, хэрэгжиж байгаа төсөл хөтөлбөрүүдийн санхүүжилтийг нэмээд тооцвол овоо их мөнгийг Монголын хөрсөнд “булсан” тооцоо гарах байх. Гэхдээ энэ бүхнийг нэгтгэж тооцдог газар хэрэв байдаг бол шүү дээ.

...“Байгаль орчны шинэчлэл” төслийг хэрэгжүүлсэн эхний жил буюу 2006 онд хөдөө орон нутгийн ТББ-ууд нийт төсөл хэрэгжүүлэгчийн 4.8 хувийг эзэлж байсан бол 2011 онд 47.36 хувьд хүрсэн нь орон нутгийн ТББ-уудын чадавх жил бүр нэмэгдэж буйг харуулж байна. Мөн 2008 оноос байгаль хамгаалах нөхөрлөлүүдийн оролцоо нэмэгдэж, 34 нөхөрлөл энэ хөтөлбөрт хамрагдан байгаль орчныг хамгаалахад хувь нэмрээ оруулжээ... Энэ бол мэдээж төсөл, хөтөлбөрийг санхүүжүүлж байгаа байгууллагуудад гаргаж өгдөг, дараагийн төслүүддээ санхүүжилт авахын тулд жил бүр гаргадаг тайлан. Харин энэ бүх төсөл хөтөлбөрийг цаг хугацаа, хөрөнгө мөнгө, хүн хүч гарган байж хэрэгжүүлсний үр дүнд Монголын байгаль орчин сэргэсэн үү, байгаль орчинд хандах иргэд, аж ахуй нэгжүүдийн хандлага, арга барил өөрчлөгдсөн үү гэдгийг бодитоор үнэлээд үзвэл төслийг санхүүжүүлэгчдэд толгой гэдгэр байх шалтгаан гарах болов уу?

Бодит байдал ба хандлага

2000-аад оноос өмнө бол монголчууд юун байгаль орчны сүйрэл, экологийн тэнцвэрт байдал энэ тэрийн тухай ярихтай манатай. Хөдөлмөрийн насны хүн амынх нь олонхи нь албан ёсоор ажил эрхэлдэггүй, ажилтай байлаа ч орлого нь ам бүлийнхээ хэрэглээнд хүрдэггүй, хар зах, хүнс барааны лангуу сахиж, үлдсэн нь энд тэндэхийн алтны хаягдсан уурхай, уулын ам, айлын өвөлжөө сэндийлэн “нинжа” нэрээр амь зууж байлаа. Дээр нь 10-хан жилийн өмнө Монгол Улс 6000 хоригдолтой байсан бол өнөөдөр энэ тоо 30 мянга хол даваад байгаа гэсэн. Ерөнхийдөө манайд албан ёсны секторт ажил эрхэлж буй хүмүүсийнх нь тоо үсрээд 800 мянга орчим болдог юм гэнэ лээ. Үлдсэн нь албан бус секторынх буюу бүртгэлгүй, түр ажилчид. Үүнд дээр хэлсэн байгалийн баялгаа барж, мэрж амьдардаг нэг хэсэг, бас байгаль орчныг сэргээх нэрээр төсөл хөтөлбөрөөс санхүүжигч нөгөө хэсгийн аль аль нь хамаарах байх.

Харин 2000-аад оны дунд үеэс эхлэн улсын төсөв санхүү ч бага зэрэг өөдөлж, гаднаас өр зээл тавих, бадар барих нь багасаад ирэхтэй зэрэгцээд “байгаль орчин сүйдлээ, уул уурхай экологийн сүйрэл рүү хөтөллөө, цөлжилт нүүрэллээ” хэмээн ярьж бичих сөгөөтэй болж эхэлсэн бөгөөд тэр нь өмнөх хорин жилд ямар ч хараа хяналтгүйгээр байгалиа тоносных нь үр дагавар гэдгийг ч дор бүрнээ ойлгож эхэлсэн юм. Тэглээ гээд хоёр сая иргэнийг хорин жил тэжээсэн Монголын байгалийг 20-30-хан нөхөрлөл, 200-300-хан төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлснээр босгоод ирнэ гэж хаана байх билээ.

2004 оны сонгуулийн өмнө байх, тэр үед УИХ-д нэр дэвшиж байсан улстөрч Б.Дэлгэрмаа сонгуулийнхаа сурталчилгааны үеэр “Туул голоо хэрхэн аврах вэ” нэртэй хүүхдийн зурагт ном гаргаад тойргийнхоо сургуулийн насны бүх хүүхдүүдэд бэлэглэж байсан юм. Туул голын шугуйд жимс шиг өлгөөтэй байдаг гялгар уутнууд байгаль орчинд ямар хор хохиролтой тухай сэнхрүүлсэн тэр ном тийм олон хувиар борлуулсан экологийн анхны сурах бичиг болсон байх. Даанч харамсалтай нь манайд сайн сайхан санаачилга бүхэн санаачилсан эзэнтэйгээ хамт дуусдаг хувь тавилантай хойно. Харин 10 жилийн сургууль дээр мөхөөлдөс тараагаад явж байсан түүний өрсөлдөгч нь 2004 оны сонгуульд Хан-Уул дүүрэгт ялалт байгуулж билээ.

УИХ-ын гишүүн Лу.Гантөмөр өнгөрсөн намар иргэдтэй уулзахдаа “Байгаль орчны сайдад байгаль хамгаалах ганцхан үүрэг бий, бусад нь дандаа эрх мэдэл. Эрх, үүргийн ийм хол зөрүүтэй сайд байгаль орчныг яаж хамгаалах юм бэ” хэмээн ярьж байсан. Хуулийнх нь талаас харахад бол тийм л байдаг байх. Гэхдээ байгаль хамгаална гэдэг ганц сайдын, эсвэл салбарын яамны хийдэг ажил биш гэдгийг өнгөрсөн цаг хугацаа бэлээхэн харуулчихлаа. Хамгийн түрүүнд иргэд, хувь хүмүүсийн оролцоо, мэдлэг мэдээлэл, байгаль орчинтой харьцах харьцаа, хандлага, арга барил хамгийн их үүрэгтэй бололтой. Харин энэ бүхнийг яаж зохицуулах нь салбарын яам, сайдын эрхлэх асуудал биз. Лав л нэг хэсэг нь байгалиа бохирлож ашиг олдог, нөгөө хэсэг нь түүнийг нь цэвэрлэж амин зуулгаа залгуулдаг, үлдсэн нь хажуугаас нь шүүмжлээд сууж байдаг одоогийн байр сууринаас асуудлыг шийдэж чадахгүй нь лавтай.

Л.Гансүх сайд энэ албыг авсан даруйдаа хамгийн анх хийсэн ажил нь 0.5 мм-ээс нимгэн гялгар уутны импортыг хориглох тухай хуулийн төсөл боловсруулж, УИХ-аар батлуулсан санагдаж байна. Энэ төрлийн гялгар уутыг дахин боловсруулах боломжгүй учраас байгаль дээр тэр чигээрээ хаягдаж, хэдэн 100 жилээр ч хөрс, усыг бохирлуулан химийн урвалд орсоор байдаг учраас. Хууль батлагдсан даруйд ч зарим нэг компаниуд дэмжиж, цаасан болон даавуун торыг худалдаанд гаргаж эхэлсэн билээ. Гэвч энэ ажил дахиад жилийн дараа л мартагдаж, хуулийн хэрэгжилт зогссон. Худлаа гэвэл хүнс, барааны дэлгүүрүүдэд худалдаалагдаж, сав баглаа боодолд ашиглагдаж байгаа гялгар уутнуудыг та бүхэн имрээд үзээрэй. Танд цаасан уут, даавуун тор санал болгож байгаа үйлчилгээний байгууллагатай өнөөдөр тааралдаж байна уу. Хэрвээ 0.5 мм-ийн зузаантай нийлэг уутыг орлуулах бусад сав баглоо боодлыг санал болгох өөр үйлдвэрлэгчид, дотоодын компаниуд байсан бол, байсан цөөнийг нь татварын бодлогоор дэмжээд өгсөн бол энэ ажил ингэж зогсохгүй л байсан байх. Усны бодлого ч мөн л салбарын яамнаасаа цааш ахилгүй унасан.

Тэгэхээр байгаль орчныг хамгаална, байгальд ээлтэй техник технологийг дэмжиж дэлгэрүүлнэ гэдэг нэг яамнаас, нэг сайдаас хамааралтай ажил биш болох нь ойлгогдоно.

Өнөөдөр ч гэсэн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч “Архигүй Монголын төлөө” гэж бас нэг том аяныг эхлүүлчихээд ганцаараа шахуу мөрлөөд явж л байна. Анх шинэ жилийн орой шампан дармны оронд шилэн аяганд сүү бариад шүүмжлүүлж байсан Ерөнхийлөгчийн энэ санаачилгыг Тамгын газар, зөвлөхүүдээс бусад нь дэмждэггүй байвал, Монголын Үндэсний Худалдаа аж Үйлдвэрийн Танхимаас жил бүр шалгаруулдаг “Топ 100” аж ахуй нэгжийн жагсаалт өнөөх нь нефть импортлогч хэдэн компани, архи, тамхины онцгой татвар төлөгчдөөрөө хязгаарлагддаг байвал монголчууд ойрын 10 жилдээ архидалтаас сална гэж үү...
Б.СЭМҮҮН