2011-12-31

2011 оны тавдугаар сарын 7-ны өдөр Монгол улсын Элчин Сайдын Яам, Монгол Соёлын Төвөөс хамтран зохион байгуулсан

"Монгол судлалын тавдугаар бага хурал"-д тавьсан илтгэл.

 

Чунтын Болдбаатар (Монгол Улсын Боловсролын Их Сургууль)

Доржжүгдэрийн Мөнх-Очир (Стратегийн Судалгааны Хүрээлэн)

 

“Шударга дайн”: Зөвтгөхийн учир

 

Монгол Улсын тусгаар тогтнолын нэгэн зууны замнал бол дайн ба энхийн, мандан бадрал ба уруудлын, ололт амжилт ба сургамжийн нэгэн зууны товчоон байв. Ялгуулсан үйл хэрэг, зөрчил тэмцлийн аль алиныг агуулсан нэгэн зууны түүхэн зангилаа асуудлуудаас бид энэхүү өгүүллийн хүрээнд Монголын төр татагдан орсон дайнууд тус улсын тусгаар тогтнолыг баталгаажуулахад ямар үүрэг гүйцэтгэснийг онцлон тусгахаар зорив. Чингэхдээ “дэлхийн дайн” хэмээх нэршлийг түүх бичлэгийн тодорхой шалгуураар авсан улс төр, олон улсын харилцаа, цэрэг-дайны цогц ажиллагаануудаар өгүүллийн сэдвийг хязгаарлаж, дотоодын дайн самуун, хувьсгал тэмцлийг хамруулан өргөжүүлэхээс зайлсхийсэн болно.

 

Дайны тухай онолд “шударга”, “шударга бус”-ын ойлголт төв байр суурь эзлэх нь бий. Дайны аливаа нийгэм, ард түмэн, соёл иргэншилд учруулах гай түйтгэрийг хүлээн зөвшөөрч эс зөвтгөх үзэл маргаангүй хэдий ч улс үндэстний түүхэн амин чухал эрх ашгийг хөндсөн эргэлтийн шинжтэй үеүд, эсхүл нийт хүн төрөлхөтний язгуур эрх дэнсэлж буй тохиолдолд зайлшгүйн шалтгаанаар гүйцэтгэх “шударга дайн”-ыг түүх бичлэгт ерөнхийд нь зөвтгөх хандлага бас бий. (Brook et.al. 2006) Чарлз Тилли ийм “шударга дайн” байдаг гэдгийг үндсээр нь үгүйсгэж, аливаа дайны гэмт шинжийг илчилсэн бүтээлдээ ч “дайн улсын буй болгох” үзэгдлийг үгүйсгээгүй юм. (Tilly, 1985: 183-186) Тэрээр дайн нь олон улсын харилцааны үзэгдэл болохын хувьд тухайн улсын гадаад бодлогыг нэгэн чигт нэгтгэн зангидаж, үүгээрээ дотоод нөөцийг бүрэн дайчлах, эмх журам тогтоох, улс төрийн нэгдэл нягтралыг нөхцөлдүүлэх нөлөөтэйг ч мөн хүлээн зөвшөөрчээ. Энэ онолыг арга зүйн түвшинд няцаах, эсэргүүцэх бүрэн боломжтой ч Монголын ХХ зууны түүх, нэн ялангуяа тусгаар тогтнолоо олж, олон улсын тавцанд баталгаажуулахад дэлхийн дайнуудын гүйцэтгэсэн үүргийг мөшгин судлахад эл аргачлалыг баримтлахад харшлах зүйлгүй гэж үзэв. Чингэхдээ дайн хийх урьдчилсан нөхцөл, шалтгаан шударга байх эрх (jus ad bellum)–ийг тухайлан хамаатуулан ойлгож байгаа ба эл онолын өөр хоёр ухагдахуун болох дайны явцад шударга ёсыг сахих, (jus in bello) дайны дараа шударга ёсыг сахих (jus post bellum) нь эрхийн өөр ойлголт хэмээн үзэж энэхүү өгүүллийн аргачлал болгон ашигласангүй.

 

 

“Дэлхийн дайн” хэдэнтээ дэгдэв”? Түүх бичлэг, нэршил

 

Дэлхийн II дайн дууссанаас хойшхи нэгэн жарны турш “III дайн” гарах уу гэсэн асуулт ямагт тавигдсаар иржээ. Эл асуултад өөдрөг хийгээд гутранги байр сууринаас хариу өгөх, ирээдүйг таамаглах хийгээд төлөвлөх оролдлогууд хийгдсээр ирэв. Тэгвэл мөнөөх “III дайн” нь гараад дуусчихсан, одоо “IV дайн” өрнөж байгаа гэж үздэг судлаачид, улс төрийн зүтгэлтнүүд Өрнөдөд байдаг ажээ. Тэдний нэг Жэймс Р. Вүлси илэрхийлсэн нэгэн санаа бол “Хүйтэн дайн”-ыг III, “Терроризмын эсрэг дайн”-ыг IV дайн гэж нэрлэх нь зүйтэй ба аль аль нь дэлхийн дайны шинжийг агуулж ирсэн гэж үздэг юм байна. (Вүлси, 2003) Бид энэхүү өгүүллийн хүрээнд дэлхийн дайны тухай цэрэг-улс төрийн тодорхойлолт өгөх, дайны тухай ямар нэгэн томъёоллыг нотлох буюу няцаах зорилго тавиагүй бөгөөд гагцхүү Ж.Вүлси абугайн “эрин үеийн дайн” хэмээн нэрийдсэн “дэлхий дахиныг хамарсан, талцсан сөргөлдөөн ба түүний хүрээнд явагдаж буй цэргийн үйл ажиллагаа” (Вүлси, 2003) гэсэн ерөнхий томъёоллыг баримтлан эдгээрт Монгол Улсын оролцож ирсэн байдал, гүйцэтгэсэн үүрэг, мөн эдгээрийн Монголын түүхэнд үлдээсэн ул мөрийн талаар товч дүгнэлт хийхийг зорьсон болно.

 

“Дэлхийн дайн” буюу бидний баримталж буй томъёоллоор “дэлхий нийтийг хамарсан, талцсан сөргөлдөөн”-д зайлшгүй татагдан орж буй бага буурай орнуудын хувьд эдгээр “дайн”-ы үр дагавар харилцан адилгүй илэрдэг. Үйлдлийн хувьд “хүчний тэнцвэр”-ийн бодлогын туйлын хэлбэр болохын хувьд томоохон эрсдэл дагуулсан “аз сорьсон тоглолт” болох нь олонтаа. Чингэхдээ бага буурай орнууд “дайн”-д өөрийн дур зоргоор орохоос гадна бусдын нөлөө, шахалт, дарамтад автан дагаж орох нь ч бий. Гэхдээ эдгээрийн аль ч тохиолдолд дайнд холбоотны статус бүхий олон улсын харилцааны субъектууд л орох бөгөөд мөнөөх статусыг томъёолох шаардлага бий болж байна. Чингэхийн тулд “холбоо,” (alliance, союз) “холбоотон” (ally, союзник) болон “эвсэл,” (coalition, коалиция) “эвслийн гишүүн” (coalition member, член коалиции) хэмээх адилавтар нэр томъёог зааглаж, төстэй ба өөр шинжүүдийг нь тодорхойлох хэрэгтэй болно.

 

Өнөөдөр хамгийн түгээмэл хэрэглэгдэж байгаа хэлбэрийг авч үзвэл, “холбоо” нь хоёр талын болон олон талын харилцан туслалцах тухай гэрээнд тулгуурласан хамтын аюулгүй байдлын байнгын тогтолцоог (Глоссарий терминов, 2003: 1) хэлэх бөгөөд харин “эвсэл” нь улс төрийн тохиролцоон дээр үндэслэх ad hoc механизм (Глоссарий терминов,  2003: 2) гэж ойлгогддог аж. Энэхүү агуулгаараа бидний мэдэх “Эвсэлд үл нэгдэх хөдөлгөөн” нь хэрэг дээрээ “Холбоотон бус орнуудын хөдөлгөөн” гэж ойлговоос зохино.

 

Харин Монгол Улс түүхэндээ “дэлхийн дайн”-уудад бүгдэд нь ямар нэгэн хэмжээгээр хамаатаж, тухай бүрт өөр өөр статустайгаар оролцож, мөн тухайн цаг үеийн шаардлагад бүрнээ нийцсэн амжилтыг энэхүү оролцооныхоо үр дүнд олж байсан байна.

Нэгдүгээр дайн: Монгол Улс бүрэлдэн тогтов

 

Дэлхийн I дайнд Монгол Улс анхнаас нь олон улсын харилцаа-ны субъектийн хувьд оролцоогүй боловч дайны дам үр нөлөөгөөр де факто тусгаар улс болж гарч ирсэн юм. Дэлхийн түүх бичлэгт Дэлхийн I дайн, түүний урьтал болох жижиг дайнуудын дүнд Европын их гүрнүүд задран унахад үндэстний тусгаар тогтнолоо олсон Төв ба Дорнод Европын орнуудыг анхны үндэстэн-улсууд гэсэн баримтлал ноёрхдог. Балканы дайнуудын явцад 1912 онд Османы эзэнт улсаас тусгаарласан Албани цаг хугацааны хувьд анхдагч нь, хэрвээ энэ улс 1920 оныг хүртэл хүлээн зөвшөөрөгдөөгүй гэсэн үндэслэлийг баримталбал 1914-1918 оны хооронд тусгаар тогтнолоо олсон Черногор (уугуул хэлээрээ “Хар хайрхан” буюу Црна Гора хэмээх нэртэй эл улсыг бид слав гарал нэгт орос хэлээс улбаалан ийнхүү нэрлэж хэвшсэн ч сүүлийн үед өрнөдийн орнуудыг даган Монтенегро буюу мөнөөх нэрийн утгыг латинчилснаар нь авч хэрэглэх болжээ), Унгар, Чехословак, Польш, Финланд, Балтын орнуудыг нэрлэх нь түгээмэл. Дорно дахинд 1912 онд бүгд найрамдах засгийг хуульчилсан Хятадыг анхны үндэстэн-улс гэж тооцох нь бий. Гэвч Хятадын хувьд Чин улсаас тусгаарлан гарсан бус, улс төрийн дэглэмийг нь өөрчилсөн этгээд байсныг энд дурдууштай. Тэгвэл 1911 оны арванхоёрдугаар сарын 29-ний өдөр тусгаар тогтнолоо зарласан Монгол Улс бол ХХ зууны анхны үндэстэн-улс гэдэг дүгнэлтэд ийнхүү хүрч байна.

 

Түүхэн энэ үйл явдлыг Өрнө дахин хоёрдмол байдлаар хүлээн авчээ. Нэг талаас, эртний түүхт Монгол тусгаар тогтносонд талархах, шохоорхох сэтгэгдэл илэрч байлаа. “Таймс” сонин “Ази тивд Монгол Улс шинээр төрж гарсан буюу бүр нарийвчлан яривал сэргэн мандсан нь бодит явдал боллоо” (Батсайхан, 2007: 32) гэж бичиж байсан нь ч үүнийг нотолно. Нөгөөтэйгүүр, Монголын үндэсний хувьсгал нь ХХ зууны дэлхий дахинаа үндэстэн-улсуудыг “борооны дараах мөөг” шиг араасаа төрүүлэх хүчин зүйл болсон тул энэхүү хувьсгалаас колони эзэмшигч их гүрнүүд эмээн болгоомжилж, “... тухайн цаг үед Англи, Франц, Бельги, Голланд, Австри-Унгар, Осман (Турк), Дани зэрэг ихээхэн колонитой улсууд өөрсдийн колони орнуудад Монголын жишгээр эзэнт улсаас салан тусгаарлах хөдөлгөөн өрнөх байх гэж ихээхэн болгоомжлох нь мэдээж хэрэг байв. 1898 онд Испаниас Филиппинийг булаан авсан АНУ, 1895-1910 онд Тайвань, Солонгосыг колоничилсон Япон гэсэн хоёр шинэ колоничлогч шинэхэн колонио алдах, мөн шинээр колони эзэмшихэд бэрхшээл учруулах аюултай нөлөөлөл нь Монголын тусгаар тогтнол гэж үзэж байлаа.” (Энхжин, 2007: 182-183)

 

Ийнхүү Дэлхийн I дайнд хүргэсэн дэлхийн улс төрийн газрын зургийн их өөрчлөлтийн эхэнд үндэсний төрт улсаа байгуулсан Монгол уг дайны үр дүнгээр тусгаар байдлаа де факто баталгаажуулсан билээ. Үүнд Оросын хүчин зүйл голлох үүрэг гүйцэтгэсэн нь маргаангүй. Дайн эхэлмэгц гялалзсан амжилт үзүүлж дорнод Пруссыг эзэлж байсан оросууд удалгүй тамирдан большевикуудын шахалтаар 1918 оны  хавар Германтай энхийн гэрээ байгуулан дайнаас гарлаа. Улаан хувьсгал Оросын дотоодын байдлыг замбараагүйтүүлж 1918 он гэхэд “... хуучин хаант Оросын нутаг дээр 30 гаран засаглал тогтох” (Clubb, 1971: 166) нь тэр. Дайнд оролцохгүй төвийг сахина гэж мэдэгдсэн Хятадын дотоод байдал ч Оросоос дээрдэх зүйл байсангүй. Ерөнхийлөгч Юань Шикай үхсэн даруйд Хятад нь цэргийн эрхтнүүдэд захирагдсан хэд хэдэн бие даасан муж болсон задарлаа. Энэ үед Ар Монгол нь Орос, Хятадын бөглүү ар тал, дэлхийн алслагдсан булангийн нэг байсан бөгөөд Дэлхийн I дайн онц гойд нөлөө үзүүлсэнгүй. Харин I дайны дараа шинээр тогтсон улстөрийн систем, хөрш орнуудын дотоодод гарсан өөрчлөлт нь Ар Монголын хувь заяанд томхон өөрчлөлт оруулжээ. 1919 он хүртэл оросууд Хятад, Японтой байгуулсан гэрээний  үндсэн дээр Ази дахь ашиг сонирхлоо хадгалж байсан бол “шар чөтгөрүүд” Хятадад нөлөөгөө тэлснээр хүний харьцаанд өөрчлөлт гарлаа. Нармай Монгол улс байгуулах гэсэн монголын үндэсэрхэг үзэлтнүүдийн санаархал хятадуудад аятай далим болж, тэд 1915 оны Хиагтын гурван улсын гэрээг зөрчин Ар Монголын статус квог өөрт ашигтайгаар шийдэж чадсан юм. Большевикуудын улаан бодлогын идэвхжилт, дэмжлэг, Монголын үндэсний үзэлтнүүдийн эрмэлзэл, санаачилга нэгдсэнээр 1921 онд Ар Монгол Хятадын хяналтаас гарч де-факто тусгаарлаж чадлаа. Энэ бол Дэлхийн I дайнаас монголчуудын атгаж авсан түүхэн боломж, бололцоо байв.

 

Большевикууд Ар Монголын статус-квог “бид Гадаад Монголыг Дундад Иргэн Улсын хэсэг гэж хүлээхдээ Монгол улс Хятадын зүгээс дотоод хэрэгт оролцохыг үл зөвшөөрөх төдийгүй гадаад бодлогоо бие дааж явуулах өргөн автономит эрхтэй гэж үздэг” (Калинников, 1931: 112) гэж томъёолж байсан юм. Ийнхүү Ар Монгол нь хөрш орнуудынхаа харилцааны улстөрийн байдлаас шалтгаалан Хятадад ёс төдий харьяалагдан, үнэн хэрэгтээ ЗСБНХУ-ын “дагуул улс” болон үлджээ. 1930-иад оны үеэр дайны шинэ голомт бүрэлдэж, Алс Дорнодод түгшүүртэй байдал нүүрлэхэд ЗХУ өөрийн эрх ашиг, сонирхлоо хадгалан хамгаалах үүднээс дагуул орноо холбоотны хэмжээнд авч үзэхэд хүрчээ. Нөгөөтэйгүүр БНМАУ албан ёсны харилцаатай цорын ганц улс ЗХУ-ыг түшихээс өөр аргагүй байв. (Болд, 1996: 301) 1934 оны эцсээр Кремль Улаанбаатарт гаднын довтолгооны аюулаас урьдчилан сэргийлэх хэрэгт бүх талаар харилцан туслалцах, гуравдагч этгээд халдан довтолсон тохиолдолд бие биедээ дэмжлэг үзүүлэх аман хэлэлцээрийг санал болгож, улмаар 1936 онд Протокол болгон гарын үсэг зуржээ. Энэ нь ЗХУ цэргээ БНМАУ-д оруулан байршуулах боломжийг олгов.

 

1936 оны ЗСБНХУ, БНМАУ-ын Харилцан Туслалцах протокол нь БНМАУ-ыг олон улсын харилцааны эрхзүйн субьект болохыг харуулснаараа түүхэн ач холбогдолтой байсан юм. Зөвлөлтийн удирдагч И.Сталин “хэрэв Япон БНМАУ-ын тусгаар тогтнолд халдан довтлох аваас бид БНМАУ-д … 1921 онд тусалсан шигээ тусална” хэмээн мэдэгдэж, 1939 онд өөрийн холбоотны өмнө авсан үүргээ нэр төртэй биелүүлсэн билээ. Дэлхийн II дайны өмнөх “Алс Дорнод дахь хүчний харьцаа БНМАУ-ын байр сууринаас шалтгаалах байдал бүрэлдэж байсан нөхцөл дэх их гүрнүүдийн зөрчил дунд БНМАУ нь ЗХУ-тай холбоотны харилцаа тогтоосон нь … БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг хуульчлан баталгаажуулах  эхлэлийг тавьсан” (Болд, 1996: 309) байна.

 

Халхын гол: Хоёрдугаар дайны эхлэл, төгсгөл

 

ХХ зууны гол үйл явдлуудын нэг – Дэлхийн II дайны эргэн тойронд, цаг хугацааны хувьд болон газар зүйн хувьд ойролцоо болон зэрэгцэн тохиолдсон олон мөргөлдөөний дундаас 1939 онд БНМАУ-ын нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдалд халдах оролдлогыг Японы зүгээс хийсэн нь нэлээд онцгой байр суурь эзэлнэ. Монголын төр, засаг, ард иргэдийн хувьд үндэсний ухамсрынх нь нэгэн чухал хэсэг болсон энэ үйл явдал харин дэлхийн түүхэнд, ялангуяа Дэлхийн II дайнд хэрхэн шууд болон дам холбогдох талаар энэхүү хэсэгт хэд хэдэн санаа дэвшүүлэх болно.

 

Үүний тулд эн тэргүүнд Халхын голын үйл явдлын нэршлийн талаар, японы, оросын болон монголын түүх бичлэг дэх нэр томъёоны зөрүүг тодотгох шаардлагатай гэж үзсэн болно. Түүнчлэн Дэлхийн II дайны түүх бичлэг дэх европ төвт буюу өрнө дахин төвт үзлийг эргэн харж, ерөөс Монголын хил хязгаарт болсон энэ үйл явдал ХХ зууны дэлхий дахины түүхэнд хэрхэн нөлөөлсөнд ч дүн шинжилгээ хийх шаардлага байна гэж үзлээ.

 

“Байлдаан” уу, “дайн” уу? 1939 оны үйл явдлын үүсэл, хувьслын шатлалыг бид Халхын гол дахь Монгол-Манжгогийн хилийн маргаантай асуудал, түүнээс улбаалсан Монгол-Япон, Манжгогийн зэвсэгт мөргөлдөөн, улмаар Зөвлөлтийн холбоотны дэмжлэгийн үр дүн болж Зөвлөлт-Монголын зэвсэгт хүчин Япон-Манжгогийн хуурай замын цэргийн хүчний эсрэг хийсэн дайн гэж үзэж байна. Үүгээрээ энэ нь анхнаасаа зөвхөн БНМАУ-ын эсрэг чиглэсэн Японы түрэмгийлэл гэсэн уламжлалт түүх бичлэгт суурилсан үзэл, түүнчлэн Монгол-Японы хооронд ямар нэгэн мөргөлдөөн болоогүй, харин Зөвлөлт-Японы хооронд гарсан мөргөлдөөнд Монгол татагдан орсон гэсэн түүхэн ревизионизмыг аль алиныг нь хүлээн авахгүй байна. Бодит байдал эдгээр хоёр өнцгөөс хавьгүй ээдрээтэй байсан гэж үзнэ.

 

Түүнчлэн Халхын голд чухам юу болж өнгөрсөн бэ гэдгийн талаар түүх бичлэгийн зөрүүтэй хоёр хандлага, үүнийг харгалзан хэрэглэгдэж буй хоёр өөр нэр томъёо бий. Зөвлөлтийн түүх бичлэг, ялангуяа цэргийн түүх бичлэгээс улбаатай “байлдаан” (бои, battle) хэмээх нэр томъёо ХХ зууны Монголын уламжлалт түүх бичлэгээр дамжин өдгөө манай улсад албан ёсны эргэлтэд оржээ. Өнөөдөр ч бид ялалтын 70 жилийн түүхт ойг энэ нэршлээр нь тэмдэглэж буй. Харин Японы түүх бичлэгт бүр өөрөөр, “Номонханы хэрэг явдал” (Nomomhan Incident, Номонханский инцидент) хэмээн, энэ нь “Хүйтэн дайн”-ы турш Өрнөдийн түүх бичлэгт хэрэглэгдсээр ирлээ.

 

Бид “байлдаан”, “хэрэг явдал” гэсэн хоёр нэршлийн аль алиныг Монгол Улсын хэмжээнд хэрэглэх нь зохимжтой бус, түүхэн үйл явдлыг бодитойгоор үнэлэхэд нийцэхгүй гэж үзэж байна. Халхын голд дайтагч дөрвөн талын (үүнд Манжго улсыг тухайн үеийн олон улсын харилцааны де-факто субъектийнх нь хувьд дайтагч тал хэмээн үзэж байгаа болно) хувьд Дэлхийн II дайнд оролцсон, хохирол амссан байдал нь харилцан адилгүй, ЗХУ, Японы хувьд үлэмж их тул үүнтэйгээ харьцуулж “байлдаан”, “хэрэг явдал” хэмээн томъёолсон гэж үзэж байна. Үүнийг үгүйсгэх байдлаар бус, тэдгээр улсын хувьд байж болох, үндэслэлтэй томъёолол хэмээн хүлээн зөвшөөрч байна. Харин манай улсын хувьд “байлдаан” хэмээх нэр томъёо зохицохгүй байгааг дараах үндэслэлээр тайлбарлаж болох юм. Үүнд:

Нэгдүгээрт, Халхын голын дайн нь БНМАУ-ыг олон улсын харилцааны де-факто субъектийн хувьд дэлхийн улс төрийн бодлого, их гүрнүүдийн тоглолт, сөргөлдөөний талбарт гаргаж ирсэн. “Байлдаан” бол олон улсын харилцааны тоглогч бус, субъект бус ямар ч орон зайд гарч болно, харин “дайн” үндэстэн-улсуудын хооронд болдгоороо зарчмын ялгаатай. 1939 онд ЗХУ холбоотныхоо үүргийг гүйцэтгэн, өмнөх амлалтаа биелүүлж БНМАУ-ын нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдлыг хамгаалсан нь БНМАУ олон улсын харилцааны субъект болсныг илтгэж байна.

 

Хоёрдугаарт, Карл фон Клаузвицийн томъёолсноор “байлдаан бол дайны зөвхөн нэг хэсэг нь.” (Caldor, 2001: 24) Өөрөөр хэлбэл, дайн нь төр, цэрэг, ард иргэдийн нийтлэг хүчин чармайлтын үр дүн бөгөөд үүнээс байлдаан нь зөвхөн цэргийнхний үйл хэрэг болох аж. Нэг дайны хүрээнд хэд хэдэн ч байлдаан болж болно. Нэжгээд дайн ганц байлдааны хүрээнд явагдсан байсан ч цэргийн хүчин зүйлээс гадна төрийн үйл ажиллагааны анхаарлын төвд байж, олон нийт ард иргэдийн дайчилгааны хүчин зүйл байсан л бол нэг байлдаан бүхий дайн гэсэн категорид багтана. Халхын голын дайн чухам энэ категорид багтана хэмээн үзэж байна. Ялангуяа улс орны хэмжээний дайчилгаа, улсын эдийн засгийн хүчин чадалд нөлөөлсөн байдал нь бидний энэхүү үндэслэлийг нотолж байна. Түүхийн ухааны доктор С.Ганболдын үзэж буйгаар, “1939 онд улсын төсвийн 60.6 хувийг батлан хамгаалах салбарт зарцуулсан нь урьд хожид тохиолдож байгаагүй үзүүлэлт” юм. (Ganbold, 2009: 41)

 

Гуравдугаарт, дайн бол нэжгээд байлдаанаас ялгаатай нь үндэсний нягтрал, ухамсарт нөлөөлж, үндэстний түүхэн дэх эргэлтийн шинжтэй үйл явдал болдог. Энэ нь мөнөөх “Клаузвицийн гурвалжин”-тай холбоотой. 1939 оны хавар, зун дэгдсэн Халхын голын дайн Монголын түүхэн дэх хамгийн эмгэнэлт хуудас болох улс төрийн яргалал (террор)-ын дараа залгаж дэгдсэн. Үүгээрээ яргалалд өртөөгүй монгол айл өрх цөөхөн болоод байсан тэр цаг үед эрх баригч дэглэм (удирдагч, улс төрийн нам, төр, засгийн институцүүд, үзэл суртал гэх зэрэг ойлголтыг “дэглэм” хэмээх томъёололд багтааж байгаа болно)-ийн легитимт байдлыг бэхжүүлэхэд нөлөөлсөн. Энэ талаар академич Ж.Болдбаатар, доктор Р.Болд нар “Халхын голын дайн Х.Чойбалсанг тахин шүтэх үзэлд нөлөө үзүүлсэн” (Boldbaatar et.al., 2009: 14) хэмээн дүгнэсэнд бүрэн тал өгөхийн сацуу үндэстний нягтралыг нөхцөлдүүлсэн гэж үзэж байна. Иймээс Аугаа их Эх орны дайн Оросын ард түмний хувьд, Иргэний дайн Америкийн ард түмний хувьд гүйцэтгэсэн тэрхүү үндэстнийг нягтруулах үүргийг Халхын голын дайн Монголын түүхнээ  гүйцэтгэжээ.

 

Дэлхийн улсуудын түүх бичлэгт, аливаа зэвсэгт мөргөлдөөнийг тухайн ард түмний үндэсний ухамсарт нөлөөлсөн байдлаас нь хамаарч “дайн”, “байлдаан”, “тулалдаан”, тэр бүү хэл “хэрэг явдал” гэж нэрлэх нь бий. Аливаа улсын түүхэнд эргэлтийн шинжтэй үйл явдал нь зэвсэгт мөргөлдөөний хэлбэрийг агуулж байсан бол “дайн”, хэрэвзээ зэвсэгт мөргөлдөөн нь түүхэн эргэлтийн шинжийг агуулаагүй бол өөр томъёоллыг хэрэглэдэг аж. Ганц жишээ дурдахад, Израилийн түүх бичлэг, төрийн албан ёсны баримт бичгүүдэд 1967 онд Арабын таван улсын цэргийн эсрэг хийсэн бэсрэг кампанийг “Зургаан өдрийн дайн” хэмээн нэрлэдэг аж. Иймээс үргэлжилсэн хугацаа, далайц, түүхэнд гүйцэгэсэн үүргийг харгалзан үзэж “Халхын голын дайн” хэмээн нэрийдэх нь зүйтэй.

 

Дэлхийн дайн Азиас эхэлсэн нь. Бидний санал болгож буйгаар “Халхын голын дайн” хэмээх энэхүү үйл явдал нь ХХ зууны дэлхий дахины түүхэнд ямар үүрэг гүйцэтгэсэн болохыг анхааралтай судлах нь нэн чухал. Дээр өгүүлсэнчлэн, Халхын голын дайн нь үндэстний нэгдэл, нягтралыг нөхцөлдүүлэхэд эргэлтийн шинжтэй хүчин зүйл болсон авч дэлхий дахины түүхэнд гүйцэтгэсэн үүргийнх нь хувьд мөн л анхааран судлууштай сэдэв болно. Чингэхийн тулд ерөөс “Дэлхийн II дайн чухам хаанаас эхэлсэн бэ?” гэсэн асуултад хариулт эрэлхийлье.

 

Дэлхийн II дайн нь үндсэндээ хоёр эвслийн хоорондын дайн байсан. Нэг талаас “Коминтерний эсрэг эвсэл” хэмээгч Герман, Япон, Итали гурав, нөгөө талаас “Их гурав” хэмээгч ЗХУ, Их Британи, АНУ гурав оролцсон тул “дэлхийн дайн” хэмээн хүлээн зөвшөөрдөг. Тэр ч утгаараа Европын ба Алс Дорнодын гэсэн хоёр салангид театрт явагдсан дайныг дэлхийн хэмжээний нэг дайн хэмээн авч үздэг, үүнд өөр ямар нэгэн шалтгаан байхгүй. Хоёр эвслийн нэгдмэл, цул чанар нь байхгүй байсан бол бид нэгэн цаг хугацаанд хоёр тивд дэгдсэн хоёр дайны тухай өнөөдөр өгүүлэх байсан юм. Энэ ч шалтгаанаар Дэлхийн II дайныг евроцентрист, ерөөс өрнө дахин төвт үзлээр тайлбарлах, ялангуяа эхлэл, төгсгөлийн хүчин зүйлд нь өрөөсгөл хандах учиргүй нь тодорхой болж байна.

 

Баруун Европ, Америкийн түүх бичлэгт Дэлхийн II дайны эхлэлийг 1939 оны 9 дүгээр сарын 1-ний өдөр буюу Герман Польшид халдсанаар эхэлсэнд тооцох нэгдмэл ойлголт бүрэлдсэн байдаг. Орос-Зөвлөлтийн түүх бичлэгт ч энэ огноог баримталдаг боловч Германы ЗХУ руу халдсан 1941оны 6 дугаар сарын 22-ны өдрийг тусад нь авч үзэн, энэ өдрөөс хойших үйл явдлыг Аугаа их Эх орны дайн хэмээн нэрлэх болсон. Харин эдгээрээс өөр огноог Өрнөдийн түүх бичлэг (Европ, Америкийн, Орос-Зөвлөлтийн аль аль нь) Дэлхийн II дайны эхлэл хэмээн хүлээн зөвшөөрөхөөс татгалздаг. Тухайлбал, Итали Этиоп руу дайрсан 1935 он, Герман Австрийг нэгтгэсэн 1938 он, Япон Хятадын зүүн хойд мужуудыг салган авч Манжго улс байгуулсан 1931 он, эс бөгөөс Бээжинг эзлэн авснаар Хятад-Японы дайн эхэлсэн 1937 оныг чингэж үздэггүй. Хэрэг дээрээ эдгээр үйл явдлууд цөм дэлхийн дайнд хүргэсэн “гинжин урвал”-ын бүрэлдэхүүн хэсгүүд байсан. (Parker, 1989: 1) Тэгвэл эдгээр үйл явдлыг Дэлхийн II дайны эхлэл хэмээн хүлээн зөвшөөрөхгүй байх гол шалтгааныг хоёр эвслийн гишүүн улс хоорондоо дайтаж эхэлснээр л дайны эхлэл гэж үзнэ хэмээсэн үзэл баримтлалд суурилдаг аж. Бидний үзэж буйгаар, Халхын голын дайнд нэг талаас ЗХУ болон түүний цэрэг-улс төрийн холбоотон БНМАУ, нөгөө талаас Япон болон түүний байгуулсан Манжго улс оролцсоноор холбоотны болон тэнхлэгийн гүрнүүдийг хамарсан хамгийн анхны зэвсэгт мөргөлдөөн болжээ.

 

Үүнийг нотлох бас нэгэн үндэслэл бол “Коминтерний эсрэг пакт” хэмээгч 1936 онд байгуулагдсан эвсэл 1939 оны 2 дугаар сар гэхэд Болгар, Румын, Унгар зэрэг жижиг улсуудаар хүрээгээ тэлж олон улсын эвслийн хувьд бүрэн хэлбэржээд байсан явдал юм. (Вторая мировая война, 1984: 17) Өөрөөр хэлбэл, “Коминтерний эсрэг эвсэл”-ийн бүрэн хэлбэржсэний дараахан болсон анхны том хэмжээний дайн гэдэг утгаараа Халхын голд Дэлхийн II дайны Алс дорнодын театрын эхлэл тавигдсан гэж үзэж болох юм. Түүнчлэн 1939 оны 8 дугаар сарын 23-ны өдөр буюу Халхын голын дайн дуусгавар болох шатанд ЗХУ, Герман харилцан үл довтлох гэрээ (“Молотов-Риббентропын пакт” хэмээгч) байгуулснаар Европ дахь дайтагч талуудын хоёрынх нь хувьд түр амсхийлт болоод зогсохгүй, Германы хувьд Польшийг эзлэн Өрнөдийн түүхчдийн хүлээн зөвшөөрдөгчлөн Дэлхийн II дайныг өдөөх таатай нөхцөлийг бүрдүүлж өгөв. (Вторая мировая война, 1984: 16) Товчлон дүгнэхэд, Халхын голын дайн хоёр эвслийн хоорондын хүчний хуваарилалтад шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэж, дайныг Алс Дорнодын театраас Европын театр руу даруй шилжүүлэхэд нөлөөлжээ.

 

Холбоотны ялалтын бас нэгэн шалтгаан. Халхын голын дайныг Дэлхийн II дайн эхлэхэд шууд нөлөө үзүүлсэн, өөрөөр хэлбэл, байлдааны ажиллагаа Алс Дорнодын театраас Европын театр руу шилжихэд хүргэсэн гэж үзвэл дэлхийн түүхэнд, ялангуяа Дэлхийн II дайны явцад түүнээс ч дутуугүй нөлөөг мөн Халхын голын дайн үзүүлжээ гэж бид үзэж байна. Сүүлийн үед АНУ-ын судлаач Стюарт Голдман нарын эрдэмтэд нэгэн сонирхолтой санаа дэвшүүлэх болсон нь Халхын голын дайнд Японы хүлээсэн ялагдал, 1941 оны 12 дугаар сарын 7-нд Пёрл-Харбор дахь АНУ-ын тэнгисийн цэргийн хүчний бааз руу хийсэн довтолгоо хоёрын шууд холбоо хамаарлын асуудал юм. Тухайлбал, С.Голдман “... Япон 1941 оны сүүлчээр ЗХУ-ыг довтолсон бол Сталин Алс дорнод дахь армийн 18 дивиз, 1700 танк, 1500 нисэх онгоц бүхий нөөц хүчнийг Москвагийн төлөөх тулалдаанд татан оролцуулах боломжгүй байх байсан ... Хэрэг явдал ингэж эргэсэн бол Германы ялалт, магадгүй шийдвэрлэх ялалтаар ч төгсөх боломжтой байв. Тэр тохиолдолд дайны түүх, дэлхий дахины түүх ч мөн өөрөөр бичигдэх байв” (Goldman, 2009: 5) хэмээн дүгнэсэн нь Халхын голын дайнд байгуулсан Монгол-Зөвлөлтийн ялалтын түүхэн ач холбогдлыг бодитой үнэлсэн хэрэг болжээ.

 

С.Голдманы дээрх санаа судалгааны эргэлтэд орохоос даруй 20 жилийн өмнө, Америкийн цэргийн түүхч Жон Кийган мөн төстэй санааг илэрхийлж, “... Японы хуурай замын хүчин ирээдүйн маршал Г.К.Жуковт бут цохиулсныхаа улмаас дахин сэргэлгүй, Оросуудтай тулалдах ямар ч боломжгүй юм гэсэн ганц дүгнэлт хийжээ. Энэ нь 1941 онд тэдэнд ашигтайгаар эргэсэн бол 1945 онд бүрмөсөн ялагдахад нь хүргэсэн байна. Харин Британи, Америкийн тэнгисийн цэргийн хүчин чадлыг япончууд Оросын армийнх шиг үнэлээгүйн улмаас Номхон далайн арлууд руу чиглэсэн тэнгисийн кампанит ажлаа эрчимжүүлэв” (Keegan, 1989: 243) хэмээн дүгнэсэн байдаг.

 

Эдгээр болон үүнтэй төстэй бусад санааг системчлэн үзвээс, Халхын голын дайны ялалтын түүхэн ач холбогдол дараах байдлаар тодорч байна. Үүнд:

 

Нэгдүгээрт, Халхын голын дайн Зөвлөлтийн армийн болон командлагчдынх нь нэр хүндийг өсгөж өгснөөр тэнхлэгийн гишүүн орнуудын дунд нэгдмэл байдлыг нь алдагдуулж, Японы хуурай замын хүчнийг ЗХУ-ын эсрэг дайнд татагдан орохоос урьдчилан сэргийлж чадсан. Ингэснээр Эх орны дайны турш Зөвлөлтийн арми ганц фронт дээр тулалдах стратегийн харьцангуй таатай нөхцлийг бүрдүүлэв. Хоёрдугаарт, Японы Зэвсэгт хүчний дээд командлалын дунд хуурай замын цэргийнхний нэр хүндийг доройтуулж, Азийн эх газар, Сибирийг чиглэсэн кампанит ажлын төлөвлөгөөнөөс татгалзахад хүргэсэн ба улмаар тэнгисийн цэргийн хүчнийнхний байр суурийг бэхжүүлэв. Тэд улам бүр өсөн нэмэгдэж байсан стратегийн түүхий эдийн (нефть) хэрэгцээгээ хангахын тулд Номхон далайн арлууд дахь АНУ, Британийн хүчийг сулруулах зорилгод эргэлт буцалтгүй шилжиж, үүний шууд үр дагавар болох Пёрл-Харборын довтолгоонд хүргэжээ. Энэ цаг үеийг хүртэл АНУ-ын нийгэмд амь бөхтэй оршиж байсан, Конгрессын хоёр танхимд олонхийг бүрдүүлж байсан Бүгд найрамдахчуудын баримталж байсан “Европын хэрэгт үл оролцох” бодлогоосоо татгалзан холбоотны талд дайнд орохыг уриалж байсан Ерөнхийлөгч Ф.Рүзвельтийн бодлого дэмжлэг олоход хүргэв. Ингэснээр нутаг дэвсгэр, аж үйлдвэрийн бааз суурь нь дайны хөлд нэрвэгдээгүй хөгжингүй ганц орон болох АНУ дайнд татагдан орох нөхцлийг бүрдүүлж, эцэстээ Дэлхийн II дайн холбоотны ялалтаар дуусах урьдчилсан нөхцөл болжээ.

 

Халхын голын дайны Монголын болон дэлхий дахины түүхэнд гүйцэтгэсэн үүргийн талаар бид үндсэн гурван дүгнэлт, санал дэвшүүлж байна. Нэгдүгээрт, энэхүү үйл явдлыг бид Монгол Улсын хэмжээнд, өөрийн түүхийг үзэх үзлийн үүднээс “дайн” хэмээн томъёолох нь зүйтэй байна. Хоёрдугаарт, Халхын голын дайн нь Дэлхийн II дайнд оролцогч хоёр эвслийн голлох гишүүдийн хооронд дэгдсэн анхны мөргөлдөөн бөгөөд дайн Алс Дорнодын театраас Европын театр руу шилжих нөхцөл болсныхоо хувьд Дэлхийн II дайны эхлэл гэж үзэх нь зүйтэй байна. Гуравдугаарт, Монгол-Зөвлөлтийн ялалт нь Японы стратегийг өөрчилж, улмаар Зөвлөлтийн арми нэг фронт дээр байлдах боломжийг бүрдүүлсэн төдийгүй АНУ-ыг холбоотны талд татан оролцуулахад хүргэсэн ач холбогдлоороо дэлхийн дайн холбоотны ялалтаар дуусахад шууд ба дам байдлаар нөлөөлжээ.

 

Фашист Герман ЗХУ-д халдан довтолсон өдөр БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөл, УБХ-ын Тэргүүлэгчид, МАХН-ын Төв Хорооны Тэргүүлэгчидийн хамтарсан хурал болж, 1936 оны Харилцан Туслалцах протоколоор өөртөө хүлээсэн үүргээ чин үнэнчээр биелүүлнэ гэдгээ Зөвлөлт Засгийн газар, ЗХУКН-д илэрхийлж,. 1941 оны 9-р сараас Улаан армид тусламж хуримтлуулах хөдөлгөөнийг зохион байгуулах, фронтод бэлэг хүргэх ажлыг удирдах бэлэглэлийн төв комиссыг байгуулав. Монголчууд ЗХУ-д мал мах, түүхий эд тогтмол нийлүүлж байсан бөгөөд 485 мянган морь худалдсанаас 32 мянган агт бэлэглэжээ. Хуримтлуулсан бэлгээ фронтод дөрвөн удаа хүргэж өгсөн нь мөнгөн дүнгээрээ 65 сая төгрөгт хүрчээ. (МАХН-ын түүхийн лекц, 1984: 27) Ийнхүү дайны жилүүдэд БНМАУ Зөвлөлтийн Сибирь, Дундад Ази, Алс Дорнодын нэгэн адил фронтын ар тал болж байсан төдийгүй “АНУ, Британийн зэрэгцээ Сталины бас нэг холбоотон” нь болж байв. Энэ нь ч холбоотон гүрнүүдийн зүй ёсны анхаарал, хараа сонирхолд өртөж, хожим 1945 оны Ялтын бага хурлаар тусгаар оршин ирсэн статус-квог хүлээн зөвшөөрүүлэхэд дэм болсон гэж үзэхэд хилсдэхгүй.

 

Чөлөөлөх дайн: Тусгаар ба нэгдмэл улсын төлөө

 

Дэлхийн II дайны төгсгөлийн шат болох 1945 оны Чөлөөлөх дайны түүхэн ач холбогдол, Монгол Улсын оролцоо, хүрсэн үр дүнг тодотгохын тулд энэ дайны дэлхийн түүхэн дэх байр суурийг тодруулах, харин чингэхийн тулд түүхэн эл үйл явдлын өрнөдийн болон Орос-Зөвлөлтийн түүх бичлэг дэх нэршил, тэдгээрийн цаана буй утга агуулгыг харгалзан үзэх шаардлага урган гарч байна. Ер нь дэлхийн түүхэн дэх том бага аливаа үйл явдлыг түүх бичлэгт хэрхэн нэрийдэж байгаа нь судалгааны нэгэн сонирхолтой чиглэл гэж үзэж болох юм. Тухайлбал, зохиогчид Халхын голын байлдааныг  “дайн” хэмээх нэр томъёогоор түүх бичлэгт хэвшүүлэх нь зүйтэй болохыг өмнөх хэсэгт дурдан үндэслэл дэвшүүлсэн бол үүнтэй адил аргачлалаар Чөлөөлөх дайны түүх бичлэг, нэршлийн ялгаанд анхаарлаа хандуулахад мөн сонирхолтой зааг ялгаа гарч ирнэ.

 

Орос-Зөвлөлтийн түүх бичлэгт “1945 оны Зөвлөлт Японы дайн,” (Советско-японская война 1945 года) “Манжуурын төлөөх тулалдаан,” (битва за Маньчжурию) “Манжуурын стратегийн давшилтын операци” (Маньчжурская стратегическая наступательная операция) гэх гурван өөр нэршил, өрнөдийн (энд гол төлөв англи хэлт орнуудын түүх бичлэгийг баримталж буй болно) түүх бичлэгт “1945 оны Зөвлөлт Японы дайн,” (Soviet-Japanese War in 1945) “Манжуур дахь Зөвлөлтийн эзлэлт,” (Soviet Invasion of Manchuria) “Наймдугаар сарын шуурга операци” (Operation August Storm) гэсэн мөн гурван өөр нэр томъёог хэрэглэж заншжээ. Эдгээрээс “1945 оны Зөвлөлт Японы дайн” гэдэг нь давхцаж байгаагаас бусдаар өөр өөр нэршил хэрэглэж байгааг “Хүйтэн дайн,” түүний дараах үеийн түүх бичлэг дэх улс төр, үзэл суртлын ашиг сонирхлоор болон зарим хувь судлаачийн бичлэгийн хэлбэр, арга барилтай холбон тайлбарлаж болно. Харин үүнээс гадна нэгд, Дэлхийн II дайн хэмээх үг хэлц эдгээрийн аль алинд нь байхгүй нь сонирхол татна. Хоёрт, манай түүх бичлэг, албан хэрэглээнд тогтсон “Чөлөөлөх дайн” хэмээх нэршилтэй давхцах, адилавтар буюу төстэй нэрийдэл мөн аль алинд нь алга байгаа нь анхаарал татаж байна. Иймд эдгээр онцлогийг нэршил тус бүрийн агуулгыг задалж үзсэний дараа дүгнэх оролдлого хийсэн болно.

 

“1945 оны Зөвлөлт-Японы дайн” гэж Орос Зөвлөлтийн болон өрнөдийн түүх бичлэгт адилхан нэрлэж байна. Энэ хандлага нь Дэлхийн II дайнд холбоотон болж оролцсон ЗХУ, АНУ, Их Британи улс тус дайнд Тэнхлэгийн гүрнүүдийн хүчийг бут цохих гол ачааг өөрсдөө үүрч гарсан гэх үзэл баримтлалын илрэл гэж үзнэ. Үүгээр Хятад зэрэг бусад холбоотон, тэр бүү хэл дөрөв дэх том холбоотон болох Францын гүйцэтгэсэн үүрэг ролийг үгүйсгэх, бууруулах үзэл санаа илэрдэг ба харин өөр өөрсдийн (ялангуяа ЗХУ, одоогийн ОХУ болон АНУ) түүхэн үүргийг дөвийлгөх, нэгэн ёсны “түүх бичлэг дэх хүйтэн дайн”-ы тусгал болдог. Квантуны армийг дарахад Хятадын гоминданы арми, коммунист ардын чөлөөлөх армийн багагүй оролцоо байсныг Зөвлөлтийн ч тэр, өрнөдийн ч түүх бичлэгт адилхан байдлаар үгүйсгэж буйн жишээ бол дээрх нэршил юм. АНУ-ын хувьд Алс Дорнодын театр дахь байлдааны ажиллагааны хуурай замын тулалдаануудад үндсэндээ оролцоогүй, Их Британийн хувьд Бирм, Малайз дахь ажиллагааг эс тооцвол мөн туйлын хязгаарлагдмал үүрэг гүйцэтгэсэн нь үнэн болох тул ийнхүү Зөвлөлтийн оролцоог хүлээн зөвшөөрч, гагцхүү Хятад, БНМАУ зэрэг холбоотны оролцоо, хувь нэмрийг үгүйсгэж ирсэн гэх дүгнэлтэд хүрч байна. Харин “дайн” хэмээн нэрлэснээрээ “Хянган-Мүгдэний операци,” (гүйцэтгэгч нь маршал Р.Я.Малиновскийн командласан Өвөр Байгалын фронт) “Харбин-Кириний операци, (маршал К.А.Мерецковын командласан Алс Дорнодын 1 дүгээр фронт) Сунгарийн операци (генерал М.А.Пуркаевын командласан Алс Дорнодын 2 дугаар фронт) гэсэн бие даасан гурван ажиллагаанаас бүрдэх байлдааны цогц ажиллагаа гэж Орос Зөвлөлтийн болон өрнөдийн түүх бичлэгт санал нэгтэй үзэх ажээ. (Maurer, 1951: 238)

 

“Манжуурын төлөөх тулалдаан” хэмээх нэршил нь сурвалжаараа “Зөвлөлт-Японы дайн” гэх нэрнээс эрс ялгаатай, мөнөөх “дайн” гэх нэр томъёотой харшлахуйц нэршил хэдий ч “хүйтэн дайн”-ы үеийн түүх бичлэгт, гэхдээ их төлөв албан бус нэршлийн байдлаар хэрэглэгдэж эхэлсээр хэвшиж тогтжээ. Үүний цаана дайны дараах үйл явдлууд, тухайлбал Солонгосын дайны талаар Зөвлөлт-өрнөдийн болон Курилын арлын статусын талаарх Зөвлөлт-Японы байр суурь, түүх бичлэгийн зөрүүтэй тайлбар нөлөөлсөн бололтой. Хэдийгээр энэ нь нэг тулалдаан биш хэд хэдэн операциас бүрдсэн дайн байсан боловч чингэж нэрлэх нь ямар ач холбогдолтой байв? Наймдугаар сарын 9-д эхэлсэн гурван операцийн тухай дээр дурдсан бол мөн сарын 18-д эхлүүлсэн дөрөв дэх операци болох Курилын агаарын десантын операцийг мөн багтаах ёстой билээ. Үнэн хэрэгтээ энэхүү операци бол тус дайны салшгүй хэсэг байсан ба ЗХУ-ын маршал А.М.Василевский Японы Хоккайдо арлыг мото буудлагын хоёр дивизийн хүчээр эзлэх тухай тушаал буулгасан байдаг. (Архив МО РФ, ф. 66)

 

Өөрөөр хэлбэл, энэ дайны цэргийн төдийгүй улс төрийн гол зорилгынх нь нэг хэсэг Сахалин, Курил, Хоккайдо арлыг Японоос салган авч Зөвлөлтийн захиргаанд оруулах, бүр тусдаа улс байгуулахад оршиж байсан байж болох талтай. Энэ санаархал хэрэгжих боломжгүй болж, АНУ атомын бөмбөг хаяснаар дайн төлөвлөснөөс хурдан дуусахад Курилын арлууд маргаантай асуудал болох үест Куриллын операцийг нийт дайнаас салган авч үзэх шаардлагаар тусад нь гаргаж, газарзүйн хувьд зөвхөн Манжуураар хязгаарласан нэр томьёо хэрэглэх болжээ гэж үзэж байна. Мөн Солонгосын хойгийн хойд хэсэгт Зөвлөлтийн хяналт тогтоох төлөвлөгөөтэй ч холбон тайлбарлаж болно. Солонгосын дайныг өмнөд Солонгос, АНУ дэгдээсэн гэх үндэслэл дэлгэх үүднээс Манжуураас бусад чиглэлийн давшилтыг бүрхэгдүүлжээ гэж үзэх үндэслэл байна. “Манжуур дахь стратегийн давшилтын операци” гэх нэр нь Зөвлөлтийн түүх бичлэгт дээрх хоёр эсрэг тэсрэг нэршлийг “эвлэрүүлэх”, “халах” зорилгоор буй болж, өдгөө Оросын түүх бичлэгийн түгээмэл, албан ёсны нэр томъёо болоод байна.

 

“Манжуур дахь Зөвлөлтийн эзлэлт” нь цэвэр өрнөдийн нэр томъёо (Drea, 1984: 66-73) бөгөөд энэ нь нэг талаас тус дайны цэргийн ач холбогдлыг бууруулж, улс төрийн үр дагаврыг дөвийлгөсөн, нөгөө талаас тус дайны үр дүнд Манжуур, улмаар Хятадад зөвлөлтийн талыг баримтлагч дэглэм тогтсон хэмээх санааг дам илэрхийлсэн нэрийдэл юм. Өдгөө АНУ-д тус дайны талаар бичигдсэн бараг дийлэнх бүтээлд хэрэглэгдэж буй, нийтээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн нэр томъёо болсон ажээ. “Наймдугаар сарын шуурга операци” хэмээх нэрийг 1983 онд Америкийн цэргийн түүхч, дэд хурандаа Дэвид Гланц судалгааны өгүүлэлдээ хэрэглэснээр  ихэд түгэж, өдгөө мөн хамгийн нийтлэг нэршлийн нэг болжээ. (Glants, 1983) Харин энэ нь тухайн судлаачийн бүтээлээ нэрлэх өвөрмөц шийдэл, уншигчийн сонирхол татахуйц содон нэрнээс өөр гүн гүнзгий утга агуулж байсангүй. Түүхэн баримтад тулгуурлаагүй эл нэршил зөвхөн хэрэглээ талаасаа хэвшиж хоцорчээ.

 

Ийм өөр хоорондоо ялгаатай нэршил хэрэглэж байснаас яагаад “Дэлхийн II дайн”, “Чөлөөлөх дайн” гэх нэр томъёо хэрэглээгүй бол?

 

“Дэлхийн II дайн”-ыг 1939-1945 онуудад өрнөж, Япон үг дуугүй бууж өгснөөр дуусгавар болсныг Зөвлөлт болон өрнөдийн түүх бичлэгт нэг адил хүлээн зөвшөөрч байсан хэдий ч Зөвлөлтийн албан ёсны үзэл суртлыг түүх бичлэгийн аргаар илэрхийлэхдээ Германыг ялсан ялалт, (1945 оны тавдугаар сарын 9) ер нь 1941 оны зургадугаар сарын 22-ны өдрөөс эхэлж ялалтын өдөр дууссан Аугаа их эх орны дайныг илүү чухалчилж байсантай холбоотойгоор Алс Дорнодын дайныг удаад нь эрэмбэлэх хандлагын илрэл байжээ гэж хэлж болохоор байна. Үүний тод томруун жишээ бол энэ жилээс ОХУ-д есдүгээр сарын 2-ны өдрийг нийтээр тэмдэглэх баяр болгон “Дэлхийн II дайнд ялсан өдөр” хэмээж байх тухай ерөнхийлөгч Д.А.Медведевийн зарлиг гараад байгаа ч түүнийг Оросын нийгэмд харилцан адилгүй хүлээн авч байгаагаас харж болно. (Фалин, 2010) Харин өрнөдийн түүх бичлэгийн тухайд Дэлхийн II дайн есдүгээр сарын 2-д дууссаныг хэлбэрэлтгүй мөрдлөг болгодог хэдий ч дайныг АНУ-ын атомын бөмбөгдөлт л дуусгасан, үүнд Зөвлөлтийн Алс Дорнод дахь байлдааны ажиллагаа тун бага үүрэг гүйцэтгэсэн эс бөгөөс огт хувь нэмэр оруулаагүй гэж үзэх хандлагын илрэл юм.

 

“Чөлөөлөх дайн” гэх нэрийг шуудаар Монголоос өөр газар хэрэглэж ирсэнгүй. Харин Хятадын нутаг дэвсгэрийг Японы түрэмгийллээс чөлөөлсөн гэж (Зүүн Европын улсуудыг Германаас чөлөөлсөн гэдэгтэй адил утгаар) тайлбарлах хандлага Зөвлөлтийн түүх бичлэгт тавигдаж эхэлсэн ч 1960-аад оноос Зөвлөлт-Хятадын харилцаанд ан цав гарснаар үзэл суртлын хувьд тохиромжтой бус болжээ. Өрнөдийн түүх бичлэгт мөн дээр дурдсан шалтгаанаар, Зөвлөлтийн эзлэлт, түрэмгийлэл болохоос чөлөөлөлт бус хэмээн үзэж ирсний улмаас энэ нэршил огт дурдагддаггүй билээ. 1945 онд өөрийн  тусгаар тогтнолын баталгааг эл дайнаар олж авах нөхцөл бүрэлдсэн БНМАУ-ын хувьд геополитикийн голлох сонирхол нь Өвөр Монголыг Японы түрэмгийллээс чөлөөлөхөд чиглэгдэж байсан төдийгүй Хятадын эзэрхийллээс чөлөөлөх гэсэн утгаар илэрхийлэгдэж байсан нь нууц биш ээ. 1945 оны наймдугаар сард Өвөр Монголд очсон БНМАУ-ын засгийн газрын төлөөлөгчдийн тэргүүн Б.Ламжав Монгол Ард Улсын байр суурийг илэрхийлэхдээ: “Японоос бид та нарыг чөлөөлж өгөв. Та нар эрх чөлөөгөө олж харийн дарлагдлын гараас мултран үндэс угсаагаа хамгаалах, эрх чөлөөгөө олох нь та нарын хамгийн чухал зүйл” (Жамсран, 1997: 250) гээд ямар улсыг түшиж тулах, ямар засаг сонгохоо өөрсдөө мэдтүгэй хэмээн мэдэгдсэн байна. Харин Хятадад эвхамт засаг тогтож БНХАУ байгуулагдан, хоёр орны хооронд найрсаг харилцаа тогтоход “ах дүү Хятадын ард түмнийг Японы милитаристуудаас чөлөөлөх дайн” гэх утгаар хэрэглэх болжээ.

 

Монголын түүх бичлэгт эл дайныг хэд хэдэн янзаар нэрлэж байсан бөгөөд эдгээр нь түүхийг үзэх марксист сургаал, коммунист үзэл суртал, Зөвлөлтийн түүх бичлэгийн дэг сургуулийн шууд нөлөө, тусгал байсан юм. Монголын түүхийн суурь бүтээлд эл түүхэн үйл явдлыг чөлөөлөх дайн гэж шууд нэрлэхээс зайлсхийж “импералист Японы зэвсэгт хүчнийг бут цохиход Монгол Ард Улс оролцсон нь,” (БНМАУ-ын түүх, 1955: 409-415) “Японтой ариун шударга дайн зарласан,” (БНМАУ-ын түүх, 1966: 392) “Японы империалист нарын эсрэг ариун дайн,” (БНМАУ-ын түүх, 1969: III; 497) “Милитарист Японыг бут цохих ариун дайн” (БНМАУ-ын түүх, 1984: 498) гэх зэргээр нэрлэж бичиж иржээ. Харин манай цэргийн түүхчид энэ асуудалд ултай хандаж “милитарист Японы эсрэг чөлөөлөх дайн,” (MAA, 1971: 196) “Зүүн хойд Хятадыг чөлөөлөх дайн” (Монгол цэргийн түүх, 1966: 363) зэргээр бичиж байсан нь түүхэн нэршлийг зөвөөр тогтоож хэвшүүлэхэд багагүй тустай байсныг тэмдэглэе. 1990 оноос хойш манай түүхийн судалгаа ангич, намч марксист хандлагаас ангижирч түүхэн бодит байр сууриндаа буусан үеэс эхлэн энэхүү түүхэн үйл явдлыг үнэн зөвөөр нэрлэх болж, “Чөлөөлөх дайн” (Монгол Улсын түүх, 2003: V; 253) гэх нэршлийг албан ёсоор хэрэглэх болов.

 

БНМАУ империалист Японыг бут цохих шударга үйлст өөрийн хувь нэмрээ оруулах, аюулгүй байдлаа бэхжүүлэх, Японы  дарлалын эсрэг тэмцэж байгаа ах дүү Өвөр Монголын ард түмний тэмцэлд туслах, чөлөөлөх зорилгын үүднээс 1945 оны наймдугаар сард Японы эсрэг дайн зарлав. Энэ нь Азид дайны галыг бүрмөсөн унтраах гэсэн дэвшилтэт түмний нийтлэг эрх ашиг, ялангуяа ЗХУ-тай байгуулсан 1936 оны Протоколын хүрээнд хүлээсэн үүргээ нэр төртэй  биелүүлсэн хэрэг байсан юм. Хэдийгээр Өвөр Монголыг чөлөөлөөд зогсохгүй монгол туургатныг нэгтгэсэн тусгаар, нэгдмэл улс байгуулахыг энэхүү дайнд оролцсоныхоо түүхэн үр дүн хэмээн эрмэлзэж байсан нь биеллээ эс олсон ч Дундад Иргэн Улсын зүгээс Монголыг хүлээн зөвшөөрөхөөс аргагүйд хүрсэнийг энэ үйл явдал түргэвчлүүлсэн нь түүхэн үнэн билээ. Хятадын талын арга буюу бодож олсон гарц болох тусгаар тогтнолын төлөө ард нийтийн санал асуулга явуулах ажлыг мөн оны намар зохион байгуулан, шинэ үеийн түүхэндээ анх удаа Хятадын тухайн үеийн хууль ёсны засгийн газраар өөрийгөө хүлээн зөвшөөрүүлсэн нь чухам мөнөөх “Хятадын ард түмнийг Японы милитаристуудаас чөлөөлсөн” дайнд шууд оролцсоны үр дүн гэж үзэж бүрэн болно. Ийнхүү Дэлхийн II дайнд БНМАУ Зөвлөлтийн холбоотон, ар тал нь байснаараа олон үеийнхний турш чармайн зүтгэж ирсэн тусгаар тогтносон, бүрэн эрхт БНМАУ-ыг  байгуулах хүсэл эрмэлзлээ бодит үйл хэрэг болгох түүхэн боломжийг олж авч чадсан билээ.

 

“Давхар Хүйтэн дайн”: Түүхэн зайлшгүйн сонголт

 

Монгол Улс ХХ зууны турш оролцсон дэлхий нийтийн хэмжээний гуравдахь сөргөлдөөн бол “Хүйтэн дайн” байсан юм. Хэдийгээр Ричард Нед Лебоу, (Lebow, 1990: 38-40) Жон Гаддис (Gaddis, 1997) нарын олон судлаач 1947-1990 оны хугацааг “дайн” гэхээсээ илүү “урт амгалан” (long peace, продлённый мир) гэж томъёолохыг илүүд үздэг боловч бид энэхүү өгүүллийн хүрээнд Скотт Биллсын “хавсарга дайн” (proxy warfare, опосредованные войны)-ы онолыг (Bills, 1986: 77-101) баримталж байгаа болно. Тухайлбал, Брюс Камингс, Солонгосын болон Вьетнамын дайн, 1947 оны Грекийн, 1953 оны Ираны, 1959 оны Гватемалын, 1962 оны Кубын (эдгээр нь АНУ-ын талаас өдөөсөн), мөн 1953 оны Зүүн Германы, 1956 оны Унгарын, 1968 оны Чехословакийн, 1979 оны Афганистаны (эдгээрийг ЗХУ-ын талаас өдөөжээ) хэрэг явдлуудыг “дэлхийн нэг дайны салангид хавсарга дайнууд” (Cumings, 1993: 26) гэж нэрлээд, эдгээрт Америкийн талын цэргийн хохирол л гэхэд 100 мянга хол давж байсныг (Cumings, 1993: 27) нотолгоо болгон өгүүлсэн байдаг.

 

Тэгвэл энэ “дайн”-д БНМАУ өөрийн хүсэл зоригоор бус хэдий ч газарзүйн бөгөөд үзэл суртлын зайлшгүй детерминант хүчин зүйлсийн нөлөөллөөр татагдан орсон төдийгүй 1960-аад оноос хойш өрнөдийн зарим судлаачдын томъёолсон “давхар Хүйтэн дайн” (Double Cold War)-ы оролцогч болж хувирсан юм. Энэ нь нэгдүгээрт, ЗХУ, АНУ тэргүүтэй хоёр лагерийн сөргөлдөөн, хоёрдугаарт, ЗХУ-Хятадын сөргөлдөөний дунд “хавчуулагдсан” цөөн орнуудын нэг нь БНМАУ байсан бөгөөд тиймээс энэхүү “дайн”-д хамгийн идэвхтэй оролцогчдын нэг байсан гэсэн үзэл санаа юм. (Newman, 1992: 242-245) БНМАУ нэг талаас, социалист орнуудын улс төр-эдийн засгийн интеграцийн нэг хэсэг болж, нөгөө талаас, Зүүн Европын орнуудын хамтын аюулгүйн тогтолцоо болох Варшавын Гэрээний Байгууллагад элсэх өргөдлөө өгч байсан зэрэг нь холбоотны де-юре статусыг эрэлхийлж байсныг гэрчилнэ. Варшавын Гэрээний Байгууллагад элсэх хүсэлтээ МАХН-ын Төв Хорооны Нэгдүгээр нарийн бичгийн дарга, БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн дарга Ю.Цэдэнбал БНПАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн дарга Юзеф Цыранкевичэд 1963 оны долдугаар сарын 15-ны өдөр илгээсэн захидалдаа илэрхийлсэн байдаг. ЗХУ-ын зүгээс холбоотны эл статусыг олгох асуудалд илүү уян хатан байр сууринаас хандаж (Khrushchev to Gomulka, 1963: 523-524) байхад Польш, (Memorandum, 1963) Румын зэрэг орны удирдлагын зүгээс татгалзсан байр суурь илэрхийлж байсан (Shorthand Record, 1963) нь тэдгээр улсын хувьд ЗХУ, БНМАУ-тай адил “давхар хүйтэн дайн”-ы геополитикийг шууд мэдэрч байгаагүй-тэй холбоотой байж болох юм. Түүнчлэн Тайвань дахь Гоминьданы дэглэмийн зүгээс БНМАУ-ыг “Солонгосын дайныг хамтран өдөөгч” (Co-Aggressor in the Korean War) (Chiang to Johnson, 1961) хэмээн нэрлэж байсан нь түүхэн үнэнд нийцэхгүй боловч тухайн үеийн холбоотны статусыг илэрхийлж байсан хэрэг мөн.

 

“Дэлхийн III дайн”-д де-факто холбоотны статустай оролцсоны шууд ба дам үр нөлөөгөөр БНМАУ НҮБ-ын гишүүн, олон улсын бусад байгууллагад хүлээн зөвшөө-рөгдсөн төдийгүй капиталист ба “гуравдагч ертөнц”-ийн орнуудтай харилцаа бүхий тусгаар тогтносон улсын статусыг баталгаажуулсан юм. Эдгээрээс нэн ялангуяа НҮБ-д элссэн үйл явдал нь “дэлхий дахинаар хүлээн зөвшөөрүүлсэн”-ий энтэй (Хашбат 1999: 79-80) байсан бөгөөд үүнд гарцаагүй нөлөө үзүүлсэн хүчин зүйл бол их гүрний холбоотон орны статус байсан гэж үзэж болохоор байна.

 

Шинэ цагийн “дайн”: Нэр хүнд, байр суурийн баталгаа

 

“Дэлхийн IV дайн” хэмээгдэх олон улсын терроризмын эсрэг тэмцэлд Монгол Улс өөрийн хүсэл зоригийн дагуу нэгдэн орж, улс төрийн дэмжлэг үзүүлэхээс гадна эл “дайн”-ы хоёр ч “фронт” болох “Иракийн эрх чөлөө” ажиллагаа, Афганистан дахь сэргээн босголт, сургалтын ажиллагаанд гар бие оролцсон. Энэ удаад Монгол Улс аль нэг улс, бүлэглэлийн холбоотны статустайгаар бус, “терроризмын эсрэг олон улсын эвсэл”-ийн гишүүн орны хувьд өөрийн байр суурийг илэрхийлж, хүчин зүтгэсэн аж. Гэхдээ үр дүн нь өмнөх сөргөлдөөнүүдийн нэгэн адилаар манай улсад ололттойгоор тусах таатай нөхцөл мөн бүрджээ. Энэхүү оролцоог 1990 оноос хойш өрнүүлсэн улс төр, эдийн засаг, нийгмийн салбар дахь шинэчлэл, үүнийг дагаж хийсэн аюулгүй байдлын сэтгэлгээн дэх өөрчлөлт, аюулгүй байдлаа хангах, батлан хамгаалах тогтолцооны өөрчлөлт, Зэвсэгт хүчний шинэчлэлийн нэгэн баталгаажуулалт гэсэн агуулгаар нь ойлгож болохоор байна. Товчоор хэлэхэд, Монгол Улсын олон улсын тавцан дахь нэр хүнд, бусад ашиг сонирхолд “Дэлхийн IV дайн” хэмээгч нь эцсийн дүндээ нааштай нөлөө үзүүлэх бололтой.

 

Бага буурай орнууд хэзээнээс “хүчний тэнцвэр”-ээр тоглох нь өөрт нь эрсдэлтэй гэсэн нийтлэг онол байдаг. Гэтэл ХХ зууны турш төдийгүй шинэ зууны эхний жилүүдэд бага буурай гэгдэх Монгол Улс чухам энэхүү “хүчний тэнцвэр”-ийн тоглолтыг хийж, “дэлхийн дайн”-уудаас ямагт өөрийн язгуурын ашиг сонирхлын шийдлийг олж байсан нь олон улсын харилцааны түүхэн дэх нэгэн өвөрмөц сонин үзэгдэл мөн. Магадгүй, Майкл Ханделийн аргачлалаар (Handel, 1985) Монгол нь сонгодог агуулгаараа “жижиг” улсын категорид орохгүйн нотолгоо ч байж болох юм. Юутай ч, хоёр зуун дамнан үргэлжилсэн талцсан сөргөлдөөнд алдсан, олохоор завдаж байгаад эс гүйцэлдсэн зүйл олон байгаа ч холбоотны ба эвслийн бүрэлдэхүүнд багтаж өөрийн ашиг сонирхол, түүнээс үүдсэн байр суурийг зоригтой илэрхийлэн “шударга дайн”-уудад халиралгүй нэгдэн оролцож чадсан нь Монгол Улсын хувьд тусгаар тогтнолоо олж, бусдаар зөвшөөрүүлж, олон улсын хамтын нийгэмлэгт эргэлзээгүй багтаж, шинэ тутам тогтоон буй ардчилсан төрийн нэр хүндийг бэхжүүлсэн зэрэг ололтыг авчирсан юм. Чингэж үзэх нь зөвхөн үндэсний бахархалын асуудал бус, түүх судлалд оруулах шинэлэг уур амьсгал, дэлхийн түүх бичлэг дэх евроцентризмыг эргэн харахад оруулах хувь нэмэр байх болно.

 

Номзүй

 

Архив истории Министерства обороны РФ: ф. 66, оп. 178499, ед.хр. 1,255-266

Батсайхан О. (2007): “Үндэсний тусгаар тогтнолын өдөрт,” Монголын үндэсний хувьсгал-95 (Эрдэм шинжилгээний хурлын эмхэтгэл), УБ.

Болд Р. (1996): Монголын аюулгүй байдлын орчин, батлан хамгаалах бодлогын зарим асуудал, УБ.

Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын түүх (1955): УБ.

Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын түүх (1966): УБ.

Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын түүх (1969): Гутгаар боть. УБ.

Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын түүх (1984): УБ.

Вторая мировая война. Краткая история (1984):  М., Издательство “Наука”.

Вүлси Ж. 2003 оны дөрөвдүгээр сарын 17-ны өдөр Монтерей хотын Тэнгисийн цэргийн сургуулийн сонсогчдод уншсан лекц, Д.Мөнх-Очирын хийсэн тэмдэглэл (хэвлэгдээгүй эх).

Глоссарий терминов (2003): Европейский центр по изучению вопросов безопасности им. Джорджа К.Маршалла, Гармиш-Партенкирхен, ФРГ.

Жамсран Л. (1997): Монголын төрийн тусгаар тогтнолын сэргэлт. УБ.

Калинников, А. (1931): Хозяйство Монголии, Москва.

Монгол Ардын Хувьсгалт Намын түүхийн лекц (1984): УБ.

Монгол Aрдын Aрмийн 50 жил (1971): УБ.

Монгол цэргийн түүхийн товчоон (1966): УБ.

Монгол Улсын түүх (2003): Тавдугаар боть. УБ.

Хашбат Л. (1999): Международный статус Монголии: Историко-правовые аспекты, Улан-Батор.

Фалин, Валентин (2010): “Вторая мировая началась не в 39-м,” http:// www.fontanka.ru/2010/08/30/082/

Энхжин С. (2007): “Шашин үндсээ аврах хэмээхийн учир,” Монголын үндэсний хувьсгал-95, (Эрдэм шинжилгээний хурлын эмхэтгэл), УБ.

Bills, Scott L. (1986): “The World Deployed : US and Soviet Military Intervention and Proxy Wars in the Third World since 1945,” in East-West Rivalry in the Third World, edited by Robert W. Clawson. Wilmington.

Boldbaatar J. and Bold R. (2009): “The Battle of Khalkha Gol and the Social and Psychological Atmosphere in Mongolia,” in The Battle of Khalkhyn Gol (Nohonham Incident) in the World History: Knowing the Past and Talking of the Future (Summaries of Congress Papers).

Brook, Yaron and Epstein, Alex (2006): “’Just War Theory’ vs. American Self-Defense,” in The Objective Standard, Vol. 1, Issue 1. http://www.theobjectivestandard.com/issues/2006-spring/just-war-theory.asp.

Caldor, Mary (2001): New and Old Wars: Organized Violence in A Global Era. Stanford University Press.

Clubb, Edmund O. (1971): China and Russia: The Great Game, N.Y.

Cumings, Bruce (1993): “The End of the Seventy-Years’ Crisis: Trilateralism and the New World Order,” in Past as Prelude: History in the Making of a New World Order, edited by Meredith Woo-Cumings and Michel Loriaux. Westview Press.

Drea, E. J. (1984): “Missing Intentions: Japanese Intelligence and the Soviet Invasion of Manchuria,” in Military Affairs, 48/2.

Gaddis, John Lewis (1987): The Long Peace: Inquiries into the History of the Cold War. New York, Oxford University Press.

Ganbold S. (2009): “Strengthening the Defense Capability of Mongolia during The Khalkhyn Gol War,” in The Battle of Khalkhyn Gol (Nohonham Incident) in the World History: Knowing the Past and Talking of the Future (Summaries of Congress Papers).

Glants, David M. (1983): “August Storm: The Soviet 1945 Strategic Offensive in Manchuria,” in Leavenworth Papers No.7, Combat Studies Institute, Fort Leavenworth, KS.

Goldman, Stuart D. (2009): “The Influence of Khallhyn Gol in the Outbreak, Conduct and Outcome of World War II,” in The Battle of Khalkhyn Gol (Nohonham Incident) in the World History: Knowing the Past and Talking of the Future (Summaries of Congress Papers).

Handel, Michael (1985): Weak States in International Arena. Westview Press.

Keegan, John (1989): The Second World War. Viking Publishing.

Lebow, Richard Ned (1990): The Long Peace. RoutledgeCourzon, Inc.

Letter from Chiang Kai-shek to Vice President Lyndon B. Johnson (9 June 1961): Reel 127, Microfilm M1855: Central Files, 611.93C: Records of the Department of State, Record Group 59; The National Security Archives at College Park, MD, in Mongolia and the Cold War Bulletin.

Letter of N. S. Khrushchev to Wladyslaw Gomulka (15 July 1963): AAN, KC PZPR, sygn. XI A/103. http://www. isn.ebhz.ch/php/documents/collection_20/63716.pdf"

Maurer, Herrymon (1951): Collision of East and West, Henry Regnery Company, Chicago, IL.

Memorandum, Polish Foreign Ministry “Regarding the Possible Accesion of the Mongolian People’s Republic to the Warszaw Treaty” (20 July 1963): http://www. isn.ebhz.ch/php/documents/collection_21/63720.pdf"

Newman, Robert P. (1992): Owen Lattimore and the “Loss” of China. Oxford University Press.

Parker, R.A.C. (1989): The Second World War: A Short History. Oxford University Press, N.Y.

Shorthand Record of the Meeting of the Political Bureau of the CC of RWP (July 18, 1963): http://www. isn.ebhz.ch/php/documents/collection_21/63718.htm.

Tilly, Charles (1985): “War Making and State Making as Organized Crime,” in Bringing the State Back In, edited by Peter Evans, Dietrich Rueschemeyer and Theda Skocpol, Cambridge University Press.