-Монгол Улсын хувь заяатай холбоотой шийдвэр гаргадаг хүмүүс Монгол Улсын хууль тогтоомжийн хяналтанд ерөөсөө байгаагүй. Мянганы сорилтын сан, Тавантолгойн удирдах зөвлөл ч гэдэг юм уу, тэнд том том мөнгө эргэлдэж байгаа. Тэдэнд Монгол Улсын нэрийн өмнөөс хяналт тавихаар очсон хүмүүсийг Монгол Улсын төр, Монгол Улсын иргэд хянаж чаддаггүй байсан. Монгол Улсын нэрээр дэмжлэг туслалцаа гэх нэрийн дор ирж байгаа мөнгөнүүдийг монголчуудын төлөө ашиглаж байна уу, эсвэл хувийнхаа амьдралыг дээшлүүлэх эрх ашгийн үүднээс ашиглаад байна уу гэдгийг хянаж чаддаггүй байсан юм. Хууль батлагдсанаар хянах бололцоотой болсон.

-Нийтийн алба гэдгээ жаахан тодруулахгүй юу?

-Нийтийн алба гэдэг төрийн алба гэдгээс хамаагүй өргөн ойлголт. Ашиг сонирхлын зөрчлийн хуулийн 3.1-ийн дөрөв дээр нийтийн алба гэж энэ хуулийн дөрвийн нэгд заасан этгээдүүдийг ойлгоно гээд заачихсан байгаа. 4.1-д төрийн захиргааны удирдах болон гүйтэтгэх албан тушаалтан, төрийн үйлчилгээний албаны удирдах албан тушаалтан, төрийн болон орон нутгийн өмчит төрийн болон орон нутгийн өмчийн оролцоотой хуулийн этгээдийг удирдах албан тушаалтанг нийтийн албан тушаалтан гэнэ гээд тодорхойлчихсон.

Ерөнхийдөө Эрдэнэтийн оросоос томилогдсон нөхөр хүртэл манайд хянагдах ёстой гэсэн үг л дээ. Дээр нь 4.4-д энэ хууль тогтоомжийн дагуу эсвэл улсын болон орон нутгийн төсвөөс санхүүжилт авч төрийн тодорхой чиг үүргийг түр буюу байнга гүйцэтгэж буй төрийн бус байгууллагын удирдах албан тушаалтан хүртэл нийтийн албан тушаалтан гэж орж байгаа юм. Одоо эрх зүйн байдлын тухай хууль батлагдах юм бол Хуульчдын холбооны ерөнхийлөгч хүртэл нийтийн албан тушаалтан болно гэсэн үг.

-Яагаад?

-Хуульчдын лицензийг тэр байгууллага олгож эхэлнэ. Засгийн газраас тодорхой чиг үүргийг нь шилжүүлээд авчихаж байгаа юм шүү дээ. Ийм байдлаар төрөөс тодорхой чиг үүргийг нь шилжүүлэн авч байгаа төрийн бус байгууллагын удирдах албан тушаалтан хүртэл нийтийн албан тушаалтан болох юм. Мөн уг хуулийн 4.1-ийн тавд зарим албан тушаалтанд хамрагдах хүмүүсийг Хуульзүйн байнгын хороо тогтоож өгч байгаа. Энэн дотор Мянганы сорилтын сангийн удирдах албан тушаалтнууд ч нийтийн албан тушаалтан болно гэсэн үг.

Өөрөөр хэлбэл АНУ-ын -Монгол Улсад утаагаа багасга гээд томоохон хэмжээний төсөл хэрэгжүүлж их хэмжээний мөнгө өгч байна. Утаагаа багасга гээд өгч байгаа энэ мөнгө нь хэн нэгний хувийн компанийн орлого болоод явчихаж байна уу, үгүй юу гэдгийг АНУ-аас илүүтэй хэн хянах ёстой вэ гэвэл Монгол Улс хянах ёстой. Тийм учраас Мянганы сорилтын сангийн удирдах албан тушаалтнууд энэ хуулиар хөрөнгө оруулалт болон сонирхлын мэдүүлгээ манайд гаргаж. Харин бид хяналт шалгалт тавинаа ч гэж байгаа юм. Өнгөрсөн зун Мянганы сорилтын сангийн хоёр удирдлагыг АНУ-ын талаас сонирхлын зөрчилтэй гээд шийдвэр гаргаад халсан байна билээ. Гэтэл манайх тэрийг нь хянаж чадахгүй байгаа байгүй юу. Ийм байдлаар бид өөрийнхөө улсын эрх ашигтай холбоотой шийдвэр гаргаж оролцож байгаа төсөл хөтблөр, компанийн, тэр нь гадны иргэн байна уу хэн байх нь хамаагүй, хянаж шалгах эрх мэдэлтэй л боллоо гэсэн үг. Одоо Хөгжлийн банкны Удирдах зөвлөлд гадны иргэн байж л байна.

Тэр нөхөр төрийн албан хаагч биш учраас Монголд хянагддаггүй байсан. Гэхдээ одоо бол бид хянана шүү. Тэр хүн хаанахын иргэн байх нь хамаагүй. Жишээ нь, хоёр дахь зах зээл буюу үнэт цаасны зах зээл дээр Лондонгийн бирж манай менежментийг авчихлаа. Гэхдээ манай энэ зах зээлийн эргэлт чинь Монгол Улсын эрх ашигтай холбоотой учраас тэрний менежментийг авсан хүн ч гэсэн манай хяналтанд байх бололцоотой боллоо гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл нийтийн алба гэдэг ойлголт Монгол Улс нийтийнхээ эрх ашгийн төлөө, нийтэд үйлчилж байгаа гадны иргэдийг ч гэсэн албан тушаалаар нь дамжуулж хянах бололцоотой болж байгаа маш дэвшилттэй хууль. Өмнө нь бид хянаж чаддаггүй байсан. Дэлхийн олон улсын том том сангуудаас техник, туслалцаа дэмжлэг гэж их хэмжээний мөнгө орж ирдэг. Тэд өөрсдийнхөө эрх ашгийг аваад явчихав уу, эсвэл манай эрх ашигт үйлчилж байна уу гэдгийг бид хянаж чаддаггүй байсан. Тэгвэл энэ хуулиар Монголын нийтийн эрх ашгийн төлөө үйлчилнэ гэсэн зарчмыг оруулж өгч байгаагаараа давуу талтай.

-Тэгвэл Эрүүгийн хууль хэзээнээс үйлчлэх вэ?

-Үндсэн хөрөнгөжих гэдэг ойлголт хоёр хууль дээр бууж байгаа. Тухайлбал, Авлигын эсрэг болон Эрүүгийн хуульд хоёуланд нь нэг зүйл заалт болж орсон. Эрүүгийн гэмт хэрэг гэдэг их хэмжээний эдийн засгийн хохирол гэдгээрээ Дээд шүүхийн тайлбараар 16-17 сая төгрөгөөс эхэлдэг. Авлигын хууль дээр зургаан сарынхаа цалинтай тэнцэхээс дээш хэмжээний хөрөнгө олчихоод үндэслэлээ тайлбарлаж чадахгүй бол албан тушаалаасаа бууна, зайлуулагдана гэсэн байдлаар бууж байгаа.

Эрүүгийн хууль дээр болохоор мэдээжийн хэрэг шоронд хорих буюу эрх чөлөөг нь хязгаарлах хэмжээний хариуцлага байгаа юм. Эрүүгийн хууль нэг зарчимтай. Тодруулбал, хүчин төгөлдөр болсноосоо хойш үнлчилдэг учраас долоодугаар сарын 15-наас мөрдөгдөх байх. Авлигын эсрэг хууль бол өөр. Ирэх хоёрдутаар сарын 15-нд албан тушаалтнууд бүгд хөрөнгө орлогын мэдүүлгээ өгнө. Хөрөнгө орлогын мэдүүлэг дээрээс нь үндэслэлийг нь зааж, хэрхэн хөренгөжсөнөв зааж, нотолжбичээгүй хөрөнгө орлого олдох л юм бол 2006 онд дууссан байна уу, 2005 онд олсон байна уу хамаагүй. Хууль үйлчилж, уучлаарай таныг албан тушаалаас чинь бууруулна, зайлуулна гэдэг хариуцлага тооцогдоно. Хуулийн үйлчлэл зөвхөн батлагдсанаас хойш үйлчилнэ гэсэн ойлголт огт байхгүй. Гагцхүү Эрүүгийн хуулийн ял шийтгэл эдлүүлэх хэсэг нь Эрүүгинйн хуулийнхаа зарчмаар хойшилж байгаа юм. Бид авилгачдаа шоронд суулгаж чадахгүй юмаа гэхэд төрөөс цэвэрлэж чадах хэмжээний хуулийн зохицуулалтаа хийчихлээ.

-УИХ-ын гишүүдийн хөрөнгө орлогын мэдүүлэг, хөрөнгөжсөн шалтгааны талаар хэрхэн авч үзэх вэ?

-УИХ-ын гишүүдтэй холбоотой хэд хэдэн заалт байгаа. АТГ-т шууд чиг үүргийг нь шилжүүлээд өгчихсөн Авлигын эсрэг хууль байсан ч УИХ-ын гишүүдийг шалгаж чаддаггүй байсан. Эрүүгийн хэргийн түвшинд шалгадаг боловч эрүүгийн хэрэг үүсэхдээ асуудал үүсдэг. Тодруулбал, бүрэн эрхийг нь түдгэлзээд шалгана гэсэн том хориг саад тавигдчихдаг. Энэ асуудлыг бид яаж шийдэх вэ гэж бодож байгаад гурван гаргалгаа олсон юм.

-Тодруулбал?

-Үндсэндээ гурван арга замынхаа зөвхөн нэгийг л хуульчлуулж чадлаа. Халдашгүй байдлын дэд хороо нөгөө талд нь Ёс зүйн дэд хороо гэж байдаг. Халдашгүй байдлын дэд хороо гэдэг үндсэндээ УИХ-ын гишүүдэд хариуцлага тооцоход их саад болдог дэд хороо л доо. Тийм учраас Халдашгүй байдлыг дэд хороог татан буулгаад Ёс зүйн дэд хороонд бүх хяналтын эрх мэдлийг өгвөл яасан юм бэ гэсэн. Энэ хүрээнд УИХ-ын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг өргөн барьсан юм. Харамсалтай нь хууль маань явсангүй. Гэхдээ Ёс зүйн дэд хороогоо яг ийм хэмжээний эрх мэдэлтэй байх хэмжээгээр зохион байгуулж чадсан. Олонх цөөнхөөсөө ижил хэмжээний төлөөлөлтэй байдаг. Цөөнхөөсөө даргыг нь сонгодог хэлбэрээр байгуулчихсан. Гэхдээ Халдашгүй байдлын дэд хороогоо татан буулгаад эрх мэдлийг нь шилжүүлж чадаагүй учраас одоогоор хоёулаа зэрэгцээд л оршин байж байна.

Энэ хуулиар Ёс зүйн дэд хороо УИХ-ын гишүүдийн хөрөнгө орлогын болон сонирхлын мэдүүлэгт хяналт тавих эрх мэдлийг нь шилжүүлээд өгчихсөн. Дээр нь авлигатай тэмцэх байгууллагад Авлигатай тэмдэх хуулиар тодорхой зааж өгсөн. Тухайлбал УИХ-ын гишүүн мөртлөө Засгийн газрын гишүүн байгаа бол, өөрөөр хэлбэл өөрөө гарын үсэг зураад мөнгө шийддэг гүйцэтгэх эрх мэдлийн түвшинд оччихлоо гэсэн үг. Ийм тохиолдолд тухайн хунтэй холбоотой хөрөнгө орлогын болон ашиг сонирхлын мэдүүлгийг АТГ шууд шалгана гээд заагаад өгчихсөн. Одоо УИХ-ын Халдашгүй байдлын дэд хороон дээр байгаа нэг түгжээг мулталчих юм бол АТГ Засгийн газарт байгаа УИХ-ын гишүүдийг бүрэн дүүрэн шалгах эрх мэдэлтэй болно. Авлига УИХ-ыр гишүүдэд хавтгайрсан гэхээсээ илүүтэй Засгийн газарт байгаа Засгийн газарт илүү ойр ажиллаж байгаа УИХ-ын гишүүдэд л байгаа. Тийм учраас тэр хүрээнд шалгалт хийх бүрэн бололцоог зааж өгсөн юм. Уг нь хуулиа нэлээн өргөн хэмжээнд оруулсан ч тэр хэмжээгээрээ батлуулж чадсангүй.

-Төсөв өргөн мэдүүлэх асуудал ямар байдлаар орсон бэ?

-УИХ-ын гишүүн мөртлөө Засгийн газрын гишүүнийг хавсран хийж давхар ажил эрхэлж байгаа бол УИХ-д
байгаа бүрэн эрхээ хязгаарлуулна гэсэн заалт байсан юм. Өөрөөр хэлбэл УИХ-ын гишүүн чуулган дээр хэлсэн, ярьсан үгнийхээ төлөө хариуцлага хүлээдэггүй ш дээ. Тэгвэл Засгийн газрын гишүүн атлаа УИХ-ын гишүүн байгаа бол, уучлаарай тэр эрх нь хязгаарлагдана. УИХ-д худлаа хэлэх юм бол шууд хариуцлага хүлээнэ. Яагаад гэвэл Засгийн газрынхаа гишүүний хувиар УИХ-д байнга асуудал оруулж ирж, байр сууриа илэрхийлдэг. Тийм учраас худал хэлэх л юм бол, өө би УИХ-ын гишүүн юм чинь гэж ярихгүйгээр УИХ-ыг хуурсан гэдгээрээ хариуцлага хүлээх байсан юм.

Харамсалтай нь тэр зохиуцуултынхаа энэ агуулгыг бүрэн авч чадаагүй. Хууль батлагдахдаа Засгийн газрын гишүүнээр ажилладаг, УИХ-ын гишүүн УИХ-ын хяналтын ажлын хэсэг, хяналтын чиг үүрэг бүхий хэсэгт орж ажиллах болон санаачилга гаргаж ажиллах эрхгүй л гэж заасан. Өөрөөр хэлбэл УИХ өөрийг нь хянах гэж ажлын хэсэг байгуулж байхад өөрөө тэр дотор нь ороод явж байж болохгүй эсвэл тийм санаачилга гаргаж болохгүй гэсэн үг. Энэ заалт бас бусад хүмүүст ч хамаарч байгаа. УИХ-ын гишүүдийн хувьд ч өргөн хэмжээнд байгаа. Өмнө нь татварын албанд ч юм уу, нийгмийн даатгал гэхчлэн г^йцэтгэх эрх мэдлийн чиг үүрэгтэй байгууллагад ажиллаж байсан бол УИХ-д ажилд орчихоод дараа нь тэр байгууллагаа шалгах гэж ажлын хэсэгт орохгүй. Сонирхлын зөрчилтэй учраас өөр хүмүүс ажиллана гэсэн байдлаар заагдсан.

-АТГ газар байгуулагдаад багагүй хугацаа өнгөрсөн ч жижиг жараахайтай хөөцөлдөхөөс авлигын акулуудад халдаж чаддаггүй нь нууц биш. Шүүх эрх мэдлийн хүрээнд том сүлжээ бий гэдэг ч яаж ч чаддаггүй. Энэ хууль батлагдсанаар АТГ авлигын том акулуудаа шалгах, хариуцлага хүлээлгэх боломж гарах уу?

-АТГ-ын удирдлага солигдсон. Удирдлагыг яагаад сольсон бэ гэвэл акулуудтайгаа тэмцэх хүсэл эрмэлзэлтэй бай, тэр хэмжээний эр зориг гарга гэсэн байдлаар сольсон. Тиймээс удирдлага нь солигдсон, хууль эрхзүйн орчин нь сайжирсан гээд ойлгочиход болно. Тэр утгаараа одоо АТГ-аас шалтаг шалтгаан сонсохгүй. АТГ газар бол хуулийн процесс дотор тодорхой чиг үүрэг гүйцэтгэдэг байгууллага. Яах аргагуй цаана нь прокурор шүүхийн байгууллагууд үүрэг рольтой ажиллана. Ерөнхийлөгчийн хэлсэн үгийг санаж байгаа байх. Хөрөнгөлөг хурандаа нарын тухай… Дундаас дээш шүүх болон прокуроруудын байгууллагад алба хашиж байгаа хөрөнгөжсөн хуульчдын тухай. Өөрсдөө хөрөнгөжчихсөн, авлигын сүлжээний нэг хэсэг болчихсон учраас авлигатай тэмцэх, тодорхой албан тушаалын гэмт хэрэгтэй тэмцэх, шийдэх дээр шүүх шударга байж чадахгүй байна гэж шүүмжлэл нийгэмд түгээмэл байгаа. Хууль батлагдсанаар дээрх асуудлыг бүрэн дүүрэн шийдэх боломж бий болж байгаа юм.

Өнөө хөрөнгөлөг хурандаа нар, хөрөнгөжсөн прокурорууд, шүүгч нарын хөрөнгө орлогын мэдүүлгийг нягталж албан тушаалаас зайлуулж цэвэрлэгээ хиигээд үндэслэлгүй хөрөнгөжсөн гэж тогтоогдохгүй байгаа ч үнэхээр хөрөнгөжсөн байвал бизнесийн авьяас чадвартай юм бол бизнесээ хөөгөөд явсан нь дээр юм биш үү гэдэг сонголтыг нь өгнө. Ингэснээр шүүх хуулийн байгууллагыг боловсон хүчнийх нь хувьд шинэчлэх боломж гарч ирж байгаа юм. Мэдээжийн хэрэг, боловсон хүчний хувьд шинэчлээд зогсохгүй хууль эрхзүйн орчин, зохион байгуулалтын хувьд шинэчлэх ёстой. Тэгэхийн тулд УИХ-аар шүүх, хуулийн байгууллагуудыг шинэчилж байгаатай холбоотой хуулиудыг түргэн шуурхай шийдэж батлан гаргах хүлээлт үүсээд байна. Энэ асуудлаа шийдчихвэл дагаад нэлээд олон асуудал шийдэгдчих байх.

Эрүүгийн хуулинд ганцхан үндэслэлгүй хөрөнгөжих гэж заагаад орхих нь хангалттай бус. Ажлын хэсэг байгуулагдсан. Р.Гончигдорж дарга ахалж байгаа. Би ажлын хэсэгт нь орсон. Яалт ч угүй, Эрүүгийн хуулийн албан тушаалын гэмт хэрэгтэй холбоотой тэр хэсгийг цогцоор нь шийдэх ёстой. Ямартай ч нийтийн алба гэдэг ойлголт хуульчлагдчихлаа. Нийтийн албан тушаалтан гэдэг ойлголт хууль ёсны ойлголт болчихлоо. Тийм учраас Эрүүгийн албан тушаалын гэмт хэрэг гэдэг бүлгийг бид цогцоор нь шийднэ. Албан үүргээ гүйцэтгэснийхээ төлөө авлига авч байгаа, албан үүргээ зөрчсөнийхөө төлөө авлига авч байгаа хоёрыг ялгана. Албан үүргээ рүйцэтгэснийхээ төлөө авлига авч байгаа нөхцөлд авлига өгч байгаа нөгөө талын субъектыг хохирогч гэж үзнэ. Авлигачин гэж үзэхгүй. Ийм байдлаар тэр чиглэлийн авлигын хэргүүдийг ил болгоно. Мөн албан үүргээ зөрчиж хээл хахууль авч байгаа тэр гэмт хэрэгтэй холбоотойгоор гэмт хэргээ илчлэн ирж байгаа хахууль өгсөн этгээдийг хариуцлагаас чөлөөлнө.

Ийм байдлаар авлига авч байгаа төрийн албан тушаалтныг илүү хэцүү, бэрхшээлтэй байдалд оруулна. Авлига авдаг нь хөнгөн шуурхай явдаг бус авлигагүйгээр асуудлаа шийдүүлдэг ньхөнгөншуурхайявдагтийм төрийн үйлчилгээний стандартыг тогтооно. Энэ хуулийг хаврын чуулган эхлэнгүүт батална гэсэн найдлагатай байна. Мэдээж араас нь хуульчийн эрхзүйн байдал, шүүгчийн эрхзүйн байдал, шүүхийн эрх зүйн байдал, шүүх цагдаа эрүүгийн байцаан шийтгэх байдал, прокурорын тухай хууль гэсэн цогц өөрчлөлтүүд орж ирнэ. Энэ цогц өөрчлөлт шийдэгдсэн цагт л авлига хээл хахууль, албан тушаалын гэмт хэргийн асуудлаас ангижирна. Энэ хуулиуд цогцоор гарахыг мэргэжлийн хэлээр материаллаг хэм хэмжээ гэдэг юм. Тодруулбал, хуульчдын хэрэглэдэг араа шүд бол бэлэн боллоо. Одоо хуульчдынхаа цэвэр шуурхай, шударга ажилладаг шалгуурыг сайжруулна. Тэгж байж л авлигатай тэмцэж, төр хуулийн байгууллагын шинэтгэлийг дорвитой даацтай хийх хэмжээнд хүрнэ дээ.

-Хөрөнгө орлогын мэдүүлгийг гурван газар авдаг болж байгаа нь ямар учиртай юм бэ?

-Угаасаа л хөрөнгө орлогын мэдүүлгийг гурван газар авдаг байсныг арай тодотгож хуульчихсан хэрэг. Шүүгчидтэй холбоотой хөрөнгө оруулалт болон сонирхолын мэдүүлгийг Шүүхийн ерөнхий зөвлөл дээр авч байгаа. Өмнө нь Дээд шүүхийн шүүгчдийн хөрөнгө орлогын мэдүүлгийг АТГ дээр авдаг байсан юм. Шүүгч нарыг ялгаварлаж болохгүй шүү дээ. Харин хянах эрх мэдэл нь АТГ-т бүрэн байна. Өөрөөр хэлбэл бүх шатны шүүхийн шүүгчийн хөрөнгө орлогын мэдүүлгийг хянах эрх мэдэл АТГ-т төвлөрнө.

Нэг хөрөнгө орлогын мэдүүлэг УИХ-ЫН Хуульзүйн байнгын хороон дээр ирсэн. Тодруулбал, АТГ-ын удирдах албан тушаалтны хөрөнгө орлогын мэдүүлэг. АТГ-ын удирдлагуудын хөрөнгө орлогын мэдүүлгийг доод албан тушаалтнууд нь хянана гэдэг худлаа. Тиймээс өмнөх АТГ-ын удирдлагатай холбоотой маргааныг шийдэхийн тулд АТГ-ын удирдах, гүйцэтгэх албан тушаалтны хөрөнгө орлого болон сонирхлын мэдүүлгийг Хууль зүйн байнгын хороон дээр авна. Парламент хяналт тавина. Яагаад гэвэл УИХ-д ажлаа шууд харилцан тайлагнадаг байгууллага учраас тэр. Ийм л ялгаа гарсан. Энэ ялгаа бол зүй ёсны ялгаа. Ингэж байж л АТГ-ыг хянана. Тэр хэрээр АТГ газар илүү хариуцлагатай байж, шударгаар бусад байгууллагыг хянана гэсэн зарчим байна шүү дээ.

Эцэст нь хэлэхэд Сонирхлын зөрчлийн хуульгүй байхад албан тушаалтнууд бөмбөг шиг бөөрөнхий байсан юм. Юунд ч баригддаггүй, өөрийнхөө дураар ийш тийшээ өнхөрч болдог байсан. Энэ хуулиар бариулуудыг нь хийгээд өгчихлөө. Энэ бариулуудаас барьж төрийн болон нийтийн албан тушаалтнуудыг иргэдэд үйлчилдэг, нийтийн эрх ашгийн төлөө явуулдаг, буруу зүйл хийсэн бол хариуцлага тооцож болдог механизм хэнд очиж байна вэ гэвэл иргэдэд очиж байгаа’ юм. Бариулын эзэн нь иргэд гэсэн үг. Иргэд албан тушаалын авлигаар албан тушаалтнуудыг харддаг байсан бол одоо хариуцлагад татдаг болж эхэлж байгаа юм. Иргэдэд очиж байгаа энэ эрх мэдлийг бодитойгоор байгаа гэдгийг ойлгуулж мэдрүүлэх хүн нь сэтгүүлчид. Энэ хуулийг хэр сурталчилж, иргэд ойлгуулна. Тэр хэрээр иргэд өөрсдөөс нь дээр гарчихсан албан тушаалтан, төрийг доороо авчирч үйлчлэгчээ болгож хувиргах боломж бий болж байгаа юм. Энэ бол ардчиллын чанар хууль хариуцлага гэдэг механизмыг Монголд бий болгоход бодитой хувь нэмэр оруулах ач холбогдолтой хууль.

З.Урсгал

Эх сурвалж: “Улаанбаатар таймс” сонин

Авлигачдаа шоронд суулгаж чадахгүй юмаа гэхэд төрөөс цэвэрлэж чадахаар боллоо
Tweet
Bolod.mn