Коснтантин Эдуардович Цилковский /1857-1935/

Дэлхийн анхдагчид Монгол гаралтай байдаг нь миний хувьд анхаарал татдаг юм. 2011 оны 12-р сарын 26-ны өдөр бол миний хувьд бас нэгэн олз олж, “нээлт” хийсэн нэн баяртай өдөр байлаа. Учир нь өөрийн архиваас олдсон сансрын эцэг Констан Эдуардович Циолковский Монгол гаралтай болохыг мэдсэн явдал юм.

Энэ хүн гайхамшгийн гайхамшиг билээ. Амьдралын хүнд үед үхлийг дийлж, өөрөө өөрийгөө ялсан агуу гавьяатан. Учир нь тэрээр ямар ч сургуульд сураагүй боловч шинжлэх ухааны оргилд гараад зогсоогүй, шинжлэх ухааны шинэ салбарыг нээж, хүн төрөлхтний түүхийг баяжуулж чадсан юм. Түүний Монгол гарлыг Оросын мянга мянган гарамгай хүмүүсийн Монгол гарлыг өгүүлсэн Эрэнжин Хар Даваагийн “Монгольская Русь” номонд ч, Монголын алтан ургийн орос гаралтай хүмүүсийн жагсаалт дунд ч түүний нэр алга байна. Одоо түүний ОХУ-ын хэвлэлд гарсан албан ёсны намтрыг толилуулж байна.

Эхэнд

Константин Эдуардович Циолковский нь 1857 оны 9-р сарын 5 (17)-нд Оросын эзэнт гүрний Рязань мужийн Ижевское тосгонд төрж, 1935 оны есдүгээр сарын 19-нд ЗСБНХУ-ын Калуга хотод нас барсан байна. Тэрбээр орчин үеийн сансрын нислэгийн онолыг үндэслэгч байжээ. Мөн тийрэлтэт хөдөлгүүрийн тэгшитгэлийн гаргалгааг тооцоолж, орчин үеийн олон шатлалт пуужингийн эх загвар болох “пуужинт галт тэргийг” ашиглах санаачилга гаргасан юм. Агаарын динамик, агаарын хөлөг болон шинжлэх ухааны бусад салбарт олон бүтээл туурвисан хүн билээ.

Тэрбээр Оросын космист үзлийн төлөөлөгч, ертөнцийг судлан сонирхогчдын Оросын нийгэмлэгийн гишүүн байв. Шинжлэх ухааны зөгнөлт зохиол туурвиж, сансрын уудмыг эзэмших үзэл санааг дэмжиж, сурталчилж байв.

Угсаа гарвал

Константин Эдуардович Циолковский 1857 оны есдүгээр сарын 5-нд Их Оросын эзэнт гүрний Ижевское хэмээх нэгэн жижиг тосгонд мэндэлжээ. Түүнийг эцэг Эдуард Игнатьевич Циолковский (1820-1881) польш хүн байсан бөгөөд харин түүний эх Мария Иванова Юмашева (1832-1870) орос хүмүүжилтэй татаар бүсгүй байв.

Түүнийг эцэг 1841 онд Петербург дахь Ой, газар зураглалын дээд сургуулийг төгсөж, Олонец, Петербург мужид ажиллаж байгаад, 1843 онд Рязань мужийн Пронскийн ойн аж ахуйд томилогдон Ижевск тосгонд байхдаа ирээдүйн эхнэр, Константин Циолковскийн эх Мариятай анх танилцжээ.

Гэрийнхэн нь ирээдүйн их эрдэмтнийг Костя хэмээн дууддаг байв. 1860 онд түүний эцэг Рязаньд шилжин ирээд Ойн хэлтэст ажиллаж, дараа нь Рязанийн гимназид хичээл заах болжээ. Костя болон түүний дүү нарт ээж нь анхан шатны боловсрол олгожээ. Үнэндээ бол ээж нь Костяд цагаан толгой зааж, харин Костя өөрөө үсэг нийлүүлж сурсан гэдэг.

Бага нас

Костя есөн настай байхдаа чаргаар гулгаж байгаад салхинд цохиулж, улаан эсэргэнэ туссан байна. Улмаар өвчин нь хүндэрч сонсгол нь муудах болов. Энэ үеэс эхлэн тэрбээр хүүхэд ахуй цагаа орхисон гэж хэлж болно.

1868 онд эцэг нь ажилгүй болж, Вятка руу эргэн ирж, хамаатнуудынхаа дэмжлэгээр Ойн хэлтэст ажилд оржээ. 1869 онд Костя дүү Игнатын хамт Вяткийн эрэгтэй гимназид орсон боловч сонсгол муутай түүнд хичээл нь хүнд байлаа. Олон хичээл үзнэ, багш нар нь хатуу, Костя хоёрдугаар ангидаа улирч, гуравдугаар ангиасаа “техникийн сургуульд орно” гэсэн тодорхойлолттой 1873 онд сургуулиас хасагджээ.

Гэсэн ч Костя ямар ч сургуульд оролгүй, бие дааж суралцсаар л байв. Чухам энэ үеэс эхлэн Крнстантин Циолковский амьдралын өөрийн байр сууриа олжээ. Тэрбээр бие дааж боловсрол эзэмшсэн юм. Гимназийн багш нараас ялгаатай нь ном түүнд мэдлэг өгөөд зогсохгүй түүнийг хэзээ ч загнаж зэмлэгдэггүй байв.

Тэрбээр техник, шинжлэх ухааны бүтээлч ажилд дурлаж, бие дааж тоног төхөөрөмж, гэрийн суурь машин, өөрөө явагч тэрэг, галт тэрэг бүтээж байв. Янз бүрийн хайрцаг хийж, илбэ үзүүлнэ. Агаараар нисэх цаасан загвар хийж түүнийгээ устөрөгчөөр дүүргэж нисгэхийг оролдож ч байв. Туршилт нь бүтэлгүйтсэн ч Костя огт шантрахгүй шинэ шинэ зүйл санаачлан зохиож хийнэ. Далавчтай машин хүртэл хийх гэж хүч хөдөлмөрөө зардаг байв.

Москва рүү

Хүүгээ авъяастай болохыг мэдсэн Эдуард Игнатьевич 1873 оны 7-р сард найз нартаа захидал бичиж, Константиныг Москвагийн Техникийн дээд сургуульд явуулжээ. Гэтэл Константин замдаа захиагаа гээж, Немецкая хэмээх гудамжийг л санаж үлдсэн тул тэнд очиж, нэгэн угаагч авгайн гэрт өрөө хөлслөн суух болов.

Константин үл мэдэх шалтгаанаар сургуульд ороогүй боловч тэндээ үлдэж бие даан суралцах шийдвэр гаргажээ. Эцгийнхээ cap бүр ирүүлдэг 10-15 рублийг хэмнэн зөвхөн талх идэн ус ууж байсан ч Москва дахь цорын ганц төлбөргүй номын сан болох Чертковын нийтийн номын санд өглөөний есөн цагаас оройн дөрвөн цаг хүртэл сууж, эрдэмд шамдан өөрийгөө боловсруулдаг байв.

Номын санд өнгөрүүлсэн 3 жил

Циолковский энэ номын санд туслахаар ажиллаж байсан Оросын космизмыг үндэслэгч, их сэтгэгч Николай Фёдорович Фёдоровтой байнга тааралдаж байсан боловч түүнийг таниагүй өнгөрүүлсэн гэдэг. Фёдоров түүнд хориотой ном өгч уншуулдаг байжээ. Фёдоров бол Толстойн дотны анд, агуу сэтгэгч боловч маш даруу, даяанч хүн байв.

Тэр ядууст өөрийн олсон бүх мөнгөө харамгүй өгч, эрдэмд шамдсан залууст байнга тусалж дэмждэг байжээ. Циолковскийд ч дэмжлэг үзүүлэх санаатай байсан гэдэг. Гэвч Циолковский түүнээс хол хөндий байсан төдийгүй их сэтгэгч, мөн космизмын үндэслэгч болохыг нь бүр хожим, нас барсных нь дараа мэдсэн гэдэг. Хожим нь Циолковский түүний тухай бичихдээ: “Тэр миний их сургуулийн профессоруудыг оролж байсан юм” гэж дурджээ.

Циолковскийн Москвад байх эхний жилдээ физик математик судалсан байна. 1874 онд Чертковын номын сан Румянцовын музейд нүүж очиход Николай Фёдоров ч тэнд очсон байдаг. Харин Константин тэнд дифференциал ба интеграл тооцоолол, дээд алгебр, аналитик болон огторгуйн геометрийг судалжээ. Дараа нь астроном, механик, химийн ухааныг судалсан байна.

Константин гурван жилиийн дотор гимназийн программыг бүрэн эзэмшиж, их сургуулийн программын ихэнхийг судалсан байв.

Гэртээ ирлээ

Харамсалтай ньтүүний эцгийн бие нь муудаж, тэтгэвэрт гарах болж, Москвад байх төлбөрийг нь хийж чадахгүй болсон тул 1876 оны хавар тэр хүүгээ Вятка руу эргэж ирэхийг хүссэн байна. Константин ч эргэн иржээ.

Константин Вяткад ирэхдээ их л ядарсан, турсан, тамирдсан байв. Москва дахь амьдралын хүнд бэрх нөхцөл, ачаалалтай ажлаас болж нүд нь муудсан тул шил зүүх болов. Түр амарсныхаа дараа Циолковский хувиараа физик, математикийн хичээл заах болжээ. Хичээл заахдаа Циолковский өөрийн өвөрмөц заах арга хэрэглэж, янз бүрийн үзүүлэн хийж ашигладаг байв.

Цаашид багшлахын тулд Циолковский мэргэжлийн гэрчилгээтэй байх хэрэгтэй болов. Ингээд 1879 оны намар тэрбээр Мужийн гимназид сурахгүйгээр шууд багшийн мэргэжлийн шалгалт өгсөн байна. Тэрбээр тооны хичээлээс гадна хэлзүй, шашны мөргөл, товч сургаал гээд сургуульд зайлшгүй үздэг олон шалгалт өгсөн билээ. Эдгээр хичээлийг өмнө нь огт сонирхож үзээгүй байсан боловч богино хугацаанд бэлдэж, шалгалтаа амжилттай өгсөн байна.

Боровскд багшлав

Шалгалт өгсний дараа Циолковский Гэгээрлийн яамнаас томилолт авч Москвагаас 100 км зайтай орших Боровскт багшлахаар болжээ. 1880 онд тэрбээр Рязанаас гарч Боровскт ирэв.

Шашны хуучныг баримтлагчдын албан бус нийслэл болох Боровскт Циолковский 12 жил багшилсан юм. Энд тэр найз нөхөдтэй болж, эрдэм шинжилгээний анхны бүтээлээ бичсэн байдаг. Тэрбээр Оросын шинжлэх ухааны нийгэмлэгүүдтэй холбогдож, бүтээлээ анх нийтлүүлэн хэвлүүлсэн байна. Зун нь Константин гэрийн эзний охин Варваратай сүй тавьж, 1880 оны наймдугаар сарын 20-нд сүмд гэр бүл болсноо батлуулжээ. Циолковский инж аваагүй, хурим зарлаагүй байна.

Циолковский бусад багш нарыг оролж, шугам зураг, уран зураг, түүх, газарзүйн хичээл заадаг байв. Нэг удаа бүр сургуулийн харгалзагчийн үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Хичээлийн дараа болон амралтын өдрөөр Циолковский гэртээ эрдэм шинжилгээ, туршилтын ажил хийдэг байжээ. Түүний гэрт цахилгаан цахиж, хонх дамар түжигнэж, цаасан загварууд “бужигнадаг” байсан юм.

Ажиласаар л

Циолковский эрдэм шинжилгээний анхны бүтээлээ 1880-1881 онд гаргасан байна. Тэрбээр “Хийн онол” гэдэг бүтээл туурвиж, хийн кинетик онолын үндсийг тайлбарлажээ. Гэвч төдий удалгүй хийн кинетик онолыг 25 жилийн өмнө нээсэн гэсэн хариу Менделевээс ирсэн байдаг. Циолковскийд тухайн үеийн шинжлэх ухааны хэвлэл мэдээлэл хүрдэггүй, тэрбээр шинжлэх ухааны нийгэмлэгүүдээс тусгаарлагдмал, мэдээлэл дутмаг байсны учир ийм харамсалтай тохиолдол гарчээ. Гэвч Циолковский үүнд гутарсангүй, судалгаа шинжилгээнийхээ ажлыг үргэлжлүүлсээр байсан юм.

Их эрдэмтний замнал

Тэрбээр 1882 онд “Амьд махбодын механик” гэсэн өгүүлэл бичжээ. Професор Анатолий Богданов амьд махбодын механикийг судлах нь галзуу хүний хэрэг гэж үзсэн байна. Гэвч И.М.Сеченов энэ ажлыг нь ихэд үнэлснээр Циолковский Оросын физик-химийн нийгэмлэгийн гишүүн болжээ.

1884 оноос хойш Циолковский агаарын төмөр бөмбөлөг (дирижабль), шувтан хэлбэртэй нисэх онгоц, агааран дэр бүхий галт тэрэг, гараг хооронд нисэх пуужингийн талаар судалгаа хийж, туршиж байсан байна. Түүний гэр бол Орос дахь анхны аеродинамикийн лаборатори болж байжээ. 1897 онд Циолковский аэродинамик хоолой бүтээж, туршиж аргачлалыг нь боловсруулсан байна. Энэ санааг сүүлд нь Н.Е.Жуковский хөгжүүлж хэрэгжүүлсэн юм.

Анхны сансрын хөлгийн санаа

1896 оноос Циолковский тийрэлтэт хэрэгслийг хөдөлгөөний онолыг системтэй боловсруулж эхэлсэн байна. 1903 онд Циолковский “Тийрэлтэт багажаар ертенцийн уудмыг судлах нь” гэсэн өгүүлэл нийтэлж, сансрын нислэг хийх боломжтой хэрэгсэл бол пуужин юм гэдгийг анх удаа нотолсон байна. Тэрбээр энэ санаагаа үргэлжлүүлж, 1911,1914 онд пуужингийн тухай, пуужингийн шингэн түлшний онолын үндсэн үзэл санааг дэвшүүлсэн байдаг билээ.

Циолковский үзэл санааг тэр үед оросууд ч, гадаадынхан ч үл тоодог байв. Харин өнөөдөр орос орон төдийгүй дэлхийн шинжлэх ухаан тэр хүнээр бахархдаг. Циолковский бол цаг үеэсээ түрүүлж, тасарсан хүн байжээ. Циолковский дэлхийн татах хүчийг даван туулах талаар санал дэвшүүлж, Нарны гаригийн орон зайд нэвтрэх хөлгийн хурд (сансрын хоёрдугаар хурд), нислэгийн хугацааг тооцоолж гаргасан байдаг.

Энэ мэдэгдэл нь шинжлэх ухааны ертөнцөд маш хүчтэй шуугиан дэгдээсэн юм. Циолковскийг дэмжих эрдэмтэд ч олон болсон юм. Циолковскийн .дэвшүүлсэн олон санааг өнөөдрийн пуужин үйлдвэрлэхэд ашигласан байдаг. Тэрбээр пуужингийн нислэг, түүний биеийн төвийн хөдөлгөөний даялалыг удирдах хийн залуур, сансрын хөлгийн гадар талыг хөргөхөд ашиглах холимог түлш, шаталтын хорго, хоолой, түлшний холимог дамжуулах хөөх системийг санаачилж, хөлгийг дэлхий дээр газардуулахад тохиромжтой даялалыг тооцоолж боловсруулсан байдаг билээ.

Циолковский пуужингийн түлшний талаар судалгаа хийж, янз бүрийн эсэлдүүлэгч болон шатах материал туршиж үзсэн байдаг. Тэрбээр шингэн хүчил төрөгчийг ус төрөгчтэй, устөрөгчийг нүүрс-устөрөгчтэй холих зэргээр шингэн түлш хийх хэрэгтэй гэж зөвлөдөг байв.

Циолковский тийрэлтэт онгоцыг нисгэх онолыг боловсруулж, хийн түлшний (газотурбины) хөдөлгүүрийн бүтэц зургийг боловсруулсан байна. 1927 онд хийн дэр бүхий галт тэрэгний бүтэц болон онолыг нь боловсруулсан байдаг. Сансрын нислэг, агаарын бөмбөлөг (дирижабль) нь түүний бүхий л амьдралаа зориулсан, хамгийн дуртай сэдэв байжээ. Циолковский Ертөнцөд амьдралын олон хэлбэр бий гэсэн үзэл санааг баримталж, сансрын уудмыг эзэмших онолыг дэмжиж, сурталчилж байв.

Нар бол хийн бөмбөлөг

Циолковский Боровскт байхдаа “Нарны гэрэл цацруулах хугацаа” (1883) гэсэн бүтээл туурвиж, олон нийтэд дэлгэсэн юм. Энэ бүтээлдээ Циолковский оддын харилцан үйлчлэлийн шүтэлцээг тайлбарласан байна.

Түүний үзэж байгаагаар нар бол хийн бөмбөлөг юм. Тэрбээр нарны температур, нарны төв дэх даралт, нарны оршин байх хугацаа зэргийг тодорхойлох гэж оролдож байсан юм. Циолковский тооцоо хийхдээ зөвхөн механикийн үндсэн хуулийг (ертөнцийн таталцах хууль, хйин динамик буюу Бойд Мирратын хууль) ашиглажээ.

Уг өгүүллийг профессор Иван Боргман үзээд (эхний хувилбарт нь ямар ч тооцоо байгаагүй) үнэмшилгүй хэмээн дүгнэсэн боловч Боровскоос ирсэн багшийн бүтээлийг хэвлэлд нийтлэх хэрэгтэй гэсэн санал өгчээ. Гэвч энэ өгүүллийг хэвлэлд нийтлээгүй байдаг билээ. Тэр үед Оросын физик-химийн нийгэмлэгийн гишүүд нэгэн саналаар Циолковскийг өөрсдийн эгнээндээ элсүүлэх болж, энэ тухай түүнд бичгээр мэдэгджээ. Харин Циолковский хариу өгөөгүй юм. Хожим нь тэр энэ явдлыг тайлбарлахдаа “Би бүдүүлэг, гэнэн, туршлагагүй байсан” хэмээн харамссан байдаг.

Циолковский 1883 онд өдрийн тэмдэглэлийн хэлбэрээр бичсэн “Чөлөөт орон зай” хэмээх бүтээл туурвисан юм. Циолковский амьдралынхаа сүүлчийн жилүүдийг Калугад өнгөрөөсөн юм. Тэрбээр 1892 оноос Калуга мужийн сургуульд арифметик, геометрийн хичээл зааж байсан байна. 1899 оноос Эмэгтэйчүүдийн шашны сургуульд физикийн хичээл зааж байжээ.

Калугад байхдаа Циолковский өөрийн үндсэн бүтээл болох сансар судлал, тийрэлтэт хөдөлгөөний онол, сансрын биологи болон анагаах ухааны талаар судалгаа, туршилж хийж байжээ. Мөн агаарын төмөр бөмбөлөг хийх онолоо ч дэвшүүлсэн. 1921 онд Циолковский тэтгэвэрт гарчээ. Энэ үеэс эхлэн насан эцэс болох хүртлээ тэр сонирхсон сэдвээрээ судалгаа хийж, үзэл санаагаа сурталчилж, төсөл хэрэгжүүлж байжээ.

К.Э.Циолковский Калугад байхдаа гүн ухааны бүтээл туурмонизмын гүн ухааныг томъёолж, ирээдүйн нийгмийн тухай олон өгүүлэл бичсэн байдаг. 1919 оны аванэгдүгээр сарын 17-нд тэдний гэрт таван хүн гэнэт цөмрөн орж ирээд, гэрийг нь нэгжиж, Циолковскийг баривчлан Москвад авчраад, Лубянкцйн шоронд хорьсон байна. Түүнийг хэдэн долоо хоногоор байцаан, тамлаж байв.

Харин 1923 онд Германы физикч Херман Оберт сансрын нислэг, пуужинт хөдөлгүүрийн тухай өгүүлэл бичиж олон нийтэд дэлгэрүүлсний дараа Зөвлөлт засаг өөрт нь Циолковский гэж эрдэмтэн бий гэдгээ санасан байна. Түүнийг  суллаж намын дээд удирдлага түүнд анхаарал халамж тавьдаг болов. Циолковскийн амьдрах нехцөл, ажиллах орчин сайжирч өөрчлөгдсөн юм.

Циолковскийн боловсруулсан санаа, онол нам, засгийн удирдлагад таалагдах болж, түүнд хувийн тэтгэвэр олгож, ажиллах нөхцлийг нь хангах болсон байна.
1966 онд буюу нас барснаас нь 31 жилийн дараа үнэн алдартны лам Александр Мень Циолковскийн шарил дээр буяны ёслол үйлдсэн байдаг ажээ.

Эх сурвалж: “Хөх толбо”