Сар шинэдээ эрүүл энх, эв нэгдэлтэй, юу санасан есөн хүсэл нь биелж явах болтугай Дашчойлин хийдийн хамба лам Ч.Дамбажавтай Баясгалан хэмээх усан луу жилийн ерөнхий ноён нурууны талаар ярилцлаа.

-Сар шинийн өмнөхөн сүсэгтэн олонтойгоо таныг уулзуулъя гэж бодсон юм. Тарган тавтай сайхан өвөлжиж байна уу?
-Юуны өмнө сар шинийн өмнө сүсэгтэн олонтой маань уулзуулж байгаа танай сонины хамт олонд талархал илэрхийлж, сар шинийн мэнд дэвшүүлье.

-Баясгалан хэмээх усан луу жилийн ерөнхий өнгө төрх ямар байна вэ. Бурхны шашны сургаал номонд луу жилийг чухам юу гэж тодорхойлсон байдаг вэ?
-Жил бүр сар шинийн өмнөхөн зурхайчид цаг тооны бичиг зурж, түүнийгээ амьдрал ахуйдаа хэрэглэдэг шүү дээ. Гарсан зурхайгаас харж байхад сайхан жил болох төлөвтэй. Тайван, хур бороо цагтаа орсон, аливаа хүний зорьсон ажил үйлс сайхан бүтэх жил болно гэж зурхайд зурагджээ. Нөгөө талаар жилийн зурлага ямар байхаас гадна тэр жилдээ ямар байх нь бид бүгдээс шалтгаална.

Сайхан жил гарч байна, ажил үйлс амьдрал нь сайн байхын тухайд хувь хүн өөрөө хичээн зүтгэн, мэрийж, өөрийнхөө зурлага жилийг хараад ямар засал хийлгэх вэ гэдэгтээ анхаараад явах юм бол болно. Хий мухар сүсгээр хандаж болохгүй. Бодитойгоор хандаж, амьдрал ахуйдаа зурхайн зурлагаа дагах ёстой. Түүнээс хийморь муу байна гээд урвайж болохгүй.

Хийморийн сан тавиулж, сүлдээ дуудуулж, шинийн нэгний өглөө засал номнуудаа сүсэглээд сайн явахад тэр жилдээ алзахг үй гэдгийг л сүсэгтэн олондоо хэлье дээ.

-Цагалбар бичигт луу жилийн өнгө төрхийг юу гэж тодорхойлсон байдаг вэ. Жил жилийн онцлог гэж байдаг уу?
-12 жилийн өмнө луу жил ямар байсныг бид мартчихна. Энэ тал дээр ямар байсан талаар гаргасан цаг тооны бичгийн зурхайч биш болохоор хэлж мэдэхгүй юм. Сайхан жил гарч байсан болоод өнөөдөр сайхнаараа байгаа биз. Тааруухан хэцүү байсан бол өнөөдөр бид баяр баясгалантай сайхан байж чадахг үй. Жил бүрийг муу, сайн гэж ялгахын аргаг үй. Хур бороо элбэгтэй, салхи шуурга ихтэй үе гээд байгалийн үзэгдлүүд болдгоороо л болно. Хамгийн гол нь миний өмнө хэлснээр хүн өөрөө өөрийнхөө ажил үүргээ сайн хийгээд, сайхан сэтгэлээр бүх юманд хандах юм бол болохг үй зүйл гэж байдаггүй.

-Засал номын хувьд заавал шинийн 15-ны дотор засал хийлгэх ёстой. Түүнээс цааш хийлгэвэл нэмэргүй ч гэх зэргээр маргаантай асуудлууд байдаг. Ийм ойлголттой хүмүүст хандаж чухам юу гэж хэлмээр байна вэ?
-Монголчууд “Сайн явах санааных” гэж ярьдаг. Тиймээс сайн сайхан байх үүднээс засал номоо хийлгэх нь тухайн хүний асуудал. Шинийн 15-ны дотор багтаана гэдэг нь угтаа бол тухайн шинэ сарынхаа дотор Цагаан сарын их ерөөл гэдэг ном хурдагтай холбоотой гарсан яриа. Бурхан багшийн эрт хувилгаан шидийг үзүүлсэн билэгтэй сайн өдөр учраас дүйчин өдр үүдэд хийсэн буян ном их арвиждаг. Хоёрдугаарт монголчууд аливаа юмыг бэлгэдлийн чанараар нь ярьдаг ард түмэн шүү дээ. Сарын эх, шинэ сарын сүүлч бол оройтчихлоо гэдэг ч юм уу.
Энэ утгаараа шинийн 15 тэргэл сар гардаг учраас сар дотроо багтааж хийвэл сайн гэж бэлгэдлээ бодоод тэгсэн биз дээ. Үнэхээр ажилтай болоод засал номоо хийлгэж амжааг үй хүмүүс гарч л таарна. Тэдний хувьд өөрийн бололцоо заваар, сэтгэл гаргаад заслаа хийлгэчихлээ гэж дотроо бодох юм бол хэзээ ч уншуулж болно. Бурхны ном ихэднэ, багадна, оройтно, эртэднэ гэж хэзээ ч байхгүй. Хамгийн гол нь сэтгэлдээ сүсэг бишрэлтэй байхад болдог юм гэдэгт хатуу итгэх хэрэгтэй.

-Зүг мөрөө гаргахад нэлээд маргаан гардаг. Зурхайч болгон тус тусын цагалбар гаргаж, сүсэгтэн олон алийг нь дагаж мөрдөхөө мэдэхгүй будилах тохиолдол байдаг. Ийм маргаантай үед зүг мөрөө буруу гаргачихлаа гэж дотроо бодсон үед түүнийгээ засах, сэтгэлээ тайвшруулах ямар арга байдаг вэ?

-Өнөөдөр Л.Тэрбиш ч юм уу, өөр Дондог, Дорж ч байна уу, хэн ч бай зурхайч болохоос зурхай зохиосон хүмүүс биш шүү дээ. Монголчууд хэзээнээсээ Төгсбуянтын зурхайг дагаж, сүсэглэж ирсэн. Тэгэхээр Төгсбуянтын зурхайгаа дагахад болно. Түүнээс тэр нь зөв, буруу гэж хэлэх аргагүй. Төр засгийн үйл ажиллагаа Төгсбуянтын зурхайг дагаж мөрддөг гэдэг утгаараа Монголд өнөөдөр олны нэрлэж заншсанаар Л.Тэрбиш зурхайчийг л дагаж байна. Хэдийгээр Л.Тэрбишийн зурхай гэж ярьдаг ч Төгсбуянтын зурхай л юм шүү дээ.

-Зүг мөрөө буруу гаргачихаад сэтгэл нь тавгүйтчихдэг хүмүүс байдаг. Тэгсэн тохиолдолд сэтгэлээ тайвшруулах үүднээс гэх юм уу буруугаа залруулах арга байдаг уу?
-Байлгүй яах вэ. Жилийнхээ заслыг буруу, зөв хийлгэчихээд сэтгэл нь тавгүйрхэж болно. Сэтгэлд нь тийм юм байна гэдэг цаанаа бурхны шашинд сүжигтэй байгаагийн илэрхийлэл. Нэгэнт тэгж бодож байгаа бол тэрийгээ залруулдаг арга нь бас бий. Номоо уншуулаад сэтгэл санаагаа засчихдаг учраас санаа зовох зүйлгүй.

-Цагаан сарын дараа засал, номоо хийлгэх гэсэн иргэд нэлээд ачаалал үүсгэдэг. Тэр утгаараа сар шинийн ном хурах асуудал дээр Дашчойлин хийд ямар арга хэмжээ авч ажиллах вэ?
-Сар шинийн ажлууд үндсэндээ эхэлчихээд байна л даа. Цагаан сарын балин тахилуудыг шинэчлээд, бүх бурхны өмнө тавьсан балин тахилуудыг шинэчилж байгаа. Үүнийгээ адисална гэж том хурал хурна. Тэгээд хуучин номоо гурав хоног гэж уншина. Үүний дараа бит үүний хурал эхэлнэ. Цагаан сарын өмнө тав хоног, түүний дараа 5 хоног их хуралтай байна.

Энэ бүх ажлууд үндсэндээ эхэлчихсэн. Манай хийд хуваарийн дагуу ажиллаж, сүсэгтэн олноо чөлөөтэй хүлээн авч, сайхан үйлчилгээ үзүүлэхийг бодож байгаа. Хоёр талаасаа очиж байгаа, хүлээн авч байгаа хүний хэн хэн нь хичээн зүтгэх ёстой. Түүнээс би уншуулах ёстой, энэ унших ёстой гэдэг дутуу сэтгэлээр хандаж болохгүй. Сайхан бэлгэдлээр хандаж очих юм бол тэр хүний ажил үйлс ч сайхан бүтнэ шүү дээ.

-Хурал номын хуваарийн хувьд ямар байгаа вэ?
-Өнөөдрөөс эхэлж байна даа. Тэгээд 22-ний өглөө золгоод 15 хоног ерөөл хурна. Засал номоо хийлгээгүй хүм үүс сүм хийдээр явж, эргэл мөргөл хийж, зул хүж барьж, уламжлалынхаа дагуу зан үйлээ хийгээд явна. Өнөөдрийн байдлаар Улаанбаатар хотод 15-16 бурхан шашны сүм хийд бий. Аливаа сүм хийдийн том бага нь хамаагүй. Бурхан багшийн шүтээн байгаа учраас түүнийг их бага гэж голж болохгүй.

Сүсэгтэн олонд үйлчилж байгаа газрууд учраас тэр энэ гэхгүйгээр засал номоо хийлгэж болно. Манай хийд дээр гурван өдөр сахиусаа тахичихаад, 29-ний орой сор залах гэж сүртэй юм болдог шүү дээ. Мартагдсан заншил сэргэж байгаа сайхан зан үйл юм. Сор залах үед очиж, мөргөөд даган баясахад хэн хүний ажил үйлс аяндаа сайхан бүтээд ирдэг юм.

-Танай хийд ном уншуулахад тодорхой тариф байдаггүй нь сүсэгтнүүдийн талархлыг хүлээдэг. Тэгэхээр буян номын үйл хийхэд үнэ ханш тогтоодог нь хэр зөв зүйл юм бол?
-Хүний сүжгийг мөнгөөр хэмжиж болохгүй. Энэ их мөнгө өгдөг, сүжигтэй юм байна. Энэ бага мөнгө өглөө, сүжигг үй гэж болохгүй. Сүсэг бишрэл гэдэг нь сэтгэлд байдаг зүйл. Тухайн хүний бололцооноос хамаарна шүү дээ. Хүн болгон өөрөө сэтгэлээрээ өргөл мөргөлөө хийгээд явахад л болно. Бурхны сургаалд түмний сүсгийг мөнгөөр хэмжиж болохгүй гэж заадаг. Нэгэнт бурхны олон шавь нар сүсэгтэн олонд үйлчилж байгаа юм чинь тэрийг л дагаад явна. Яг үнэндээ энэ сүм хийдийн байх, үгүй гэдэг чинь бидний мэдлийн хэрэг биш, сүсэгтэн олон түмний мэдэх хэрэг. Сүсэгтэн олны эрэлт хэрэгцээний дагуу байгаа шүү дээ. Дашрамд сонирхуулахад манай хийд сүсэгтэн олноо хүлээж авдаг газраа сайхан засчихсан. Хуучнаасаа өөр болсон. Цагаан сардаа их бэлдэж байна даа.

-Шар зурхайн ёсыг нэг хэсэг нь дагаж мөрдөөд монголчууд хоёр удаа Цагаан сар тэмдэглэлээ. Үүнийг та юу гэж бодож байна вэ?
-Тэр бол тухайн хүний хувийн асуудал. Өөрийнх нь дагаж хүндэтгэдэг зурхайн ёс нь тийм л байвал тэр дагуу шинэлэх хэрэгтэй. Түүнээс буруу, зөв гэх юу байх вэ. Хамгийн гол нь шинэ он гарч байгаа гэдэг утгаараа сайн сайхан зүйлийг бодож, засал номоо хийлгэхэд л болно доо.

-Зарим зурхайчид дээдэст хатуу, улстөрийн сонгууль будлиантай жил гарна гэх зэргээр янз бүрийн таамаглал дэвшүүлж байна. Үнэхээр тийм үймээн бужигнаантай жил гарч байгаа юм болов уу. Та юу гэж бодож байна вэ?
-Эрт дээр үеийн зурхайд улстөрийн сонгууль энэ тэр болно гэж бичээгүй нь ойлгомжтой. Одоо цагийн хэллэг байлгүй дээ. Сайн зурхайчдын зурхайд тийм зүйл буусан байхыг үгүйсгэхгүй. Хамгийн гол нь монгол түмэн, эх орноо хөгж үүлэхийн төлөө, ард түмнийхээ аж амьдралыг дээшлүүлэхийн тулд төрийн түшээдээ сонгож байгаа. Итгэл найдвар хүлээсэн, түмний төлөө сайхан зүйл хийж чадах тийм хүнийг нь олж сонгох юм бол бидний хүсэл зорилго биелнэ. Хэт улстөржиж, туйлширч болохгүй. Бэлгэшээл гэдэг цаанаа олон соёл уламжлал дагуулсан зүйл байдаг юм шүү дээ.

-Билигтэй сайхан зүйлийг манай уншигчдад ярьж өгсөн танд баярлалаа?
-Ингээд Монголын нийт сүсэгтэн олондоо сар шинийн мэнд хүргэе. Сар шинэдээ хотол түмнээрээ эрүүл энх, эв нэгдэл сайтай, юу санасан есөн хүсэл нь биелж явах болтугай гэдэг ерөөлийг өргөн дэвш үүлье.

Ж.Гончигсүрэн / Монгол зурхайн “Түвдэнпэлжээлин” хийдийн хамба лам/: Баясгалан хэмээх хар усан луу жил налгар сайхан жил гарна.
-Цагаан сар дөхсөн энэ үед хүмүүс ирэх жилийн ноён нуруу ямар байгаа бол хэмээн сонирхож суугаа. Тэр ч утгаараа таны зурхайд луу жил ямархуу байхаар зурагдаж гарсан бэ?
-Зурхайчид хаврын урь орсон өдрийн махбодыг тооцож гаргадаг. Өөрөөр хэлбэл үхрийн зургаар бодож гаргана гэсэн үг. Баясгалан хэмээх хар усан луу жил их налгар, сайхан жил болно. Сарынхаа эхээр хур бороо элбэгтэй, жилийн сүүлээр мөн л сайхан байх төлөвтэй. Хүүхэд, хөгшдөд ээлтэй, идэр насныханд жаахан халтай жил болохоор зурхайн номонд буусан.

-Хүмүүсийн албан тушаалаар жилийн өнгийг нь тодорхойлж болдог уу?
-Зурхайн номонд улс төрийнхөн, доод тушаалтанд халтай гэдэг ч юм уу, тийм зүйл байдаггүй.

-Тэгвэл улс орны хэмжээнд, эсвэл төрийн өндөрлөгүүдийн хувьд ямар нэгэн өөрчлөлт гарахыг зурхайн номоор мэдэж болох уу?
-Би түүнийг хэлж мэдэхгүй.

-Монголчууд Цагаан сарыг хоёр хуваагдаж тэмдэглээд хэдэн жил болчихлоо. Ер нь ингэж хуваагдаж, Цагаан сар хийх нь монгол уламжлалаа алдсан хэрэг болно биз дээ?
-Тэгэлгүй яах вэ. Их Монгол улсын үеэс Цагаан сарыг тэмдэглэж ирсэн. Монгол хүн монгол уламжлалаа л дагах хэрэгтэй. Манай их уламжлалаар хаврын эхэн сарын шинийн нэгэнд Цагаан сарын баяраа тэмдэглэх нь зөв юм.

Г.ПҮрэвбат /СГЗ, Бурханч лам/ : “Цагаан” гэдэг үг нь буяны сар гэсэн утгатай
-Монголчуудын уламжлалт Цагаан сарын баярын утга учрыг тайлбарлаач?
-Эзэн Чингис хаан Их Монгол улсыг байгуулснаас хойш хаврын эхэн сарын шинийн нэгнийг Цагаан сарын өдөр болгосон. Цагаан сарын баярыг тэмдэглэх нь яах аргагүй Чингис хааны тогтоосон зарлиг. “Цагаан” гэдэг үг нь буяны сар гэсэн утгатай. Тиймээс хүмүүс буяны сардаа ариун буянд шамдах хэрэгтэй. Ингэснээр тухайн хүн ариун болно.

-Шинийн нэгнээс шинийн 15 хүртэлх өдрүүдэд жилийнхээ заслаа хийлгэвэл буян тогтдог гэдэг. Үүний учир юу вэ?
-Шинийн нэгнээс 15 хүртэл бурхан багш хувилгаан дүрээ олсон гайхамшигтай буяны өдрүүд үргэлжилдэг. Энэ өдөр үйлдсэн буян хэдэн зуун мянгаар арвиждаг. Тиймээс шинийн нэгнээс 15 хүртэлх өдрүүдээр гандангуудад “Их ерөөл” хурдаг.

-Баясгалан хэмээх усан луу жилийн өнгө ямар байхаар зурхайн номонд буусан байдаг вэ?
-Малчны хуанлигаас жилийн ерөнхий шинжийг мэдэж болно. Мөн тухайн жилд хүн ямархуу байх талаар төөргийн чулууны үрд заасан. Төөргийн чулууны үрээс хүний амь нас, хийморь сүлд, бие эрхтэн ямар байхыг мэдэж болдог. Хамгийн гол нь тухайн жилдээ хүн муу байна гэж зурхайд бууснаар муу болчихгүй, эсвэл сайн байна гээд сайн болохгүй. “Эзэн хичээвэл заяа хичээнэ” гэсэн үг байдаг. Тиймээс хүн болгон өөр өөрийнхөө заслыг бэлгэшээгээд засуулчихвал зөвх өн жил битгий хэл нэг насаараа бурхан болж төрдөг.

-Сар шинэ болж буйтай холбогдуулан монголчууддаа мэндчилгээ дэвшүүлээч?
-Монголчууддаа сар шинийн мэнд дэвшүүлье. Сайхан шинэлээрэй.

Д.Тайвансайхан / “Гарма гаржид үржин пэрэнлэйлэн” хийдийн тэргүүн/ : Цагаан сар бол хаврын баяр
-Баясгалан хэмээх усан луу жилийн ноён нуруу ямар байна вэ?
-Энэ жил их сайхан жил гарч байна. Өмнөх жилүүдэд жаахан хатуухан, ган зудтай байсан. Харин луу дэлхийн дөрв өн хүчтэний нэгд ордог учраас луу жилтэй хүмүүсийн гол онцлог нь эрэмгий, дайчин байдаг. Тэр ч утгаараа ирэх жилийн өнгө ч гэсэн сайхан байх төлөвтэй байна.

-Байгаль цаг уурын хувьд ямархуу байх нь вэ?
-Хур бороо элбэг, салхи шуурга багатай, налгар жил гарна.

-Зурхайд хүмүүсийн насны ангиллаар тухайн жилийн өнгийг тодорхойлж болдог уу?
-Энэ жил настануудад гайгүй, нялхаст ширүүхэн жил болно. Нялхаст гэдэг нь хүүхдүүдэд жаахан халтай жил болох төлөвтэй байна. Гэхдээ засал номоо сайн хийлгэчихвэл айж, эмээх зүйлг үй шүү дээ.

-Сүүлийн жилүүдэд монголчууд Цагаан сарыг хоёр хувааж тэмдэглэх боллоо. Хятадуудын уламжлалыг дагаад эргэлзээд байгаа хүмүүсийн юу гэж ойлгох вэ?
-Эзэн Чингис хаан хаврын тэргүүн сард Цагаан сарыг тэмдэглэж байх зарлиг буулгасан. Цагаан сар хаврын баяр гэдгийг л хүмүүс ойлгох хэрэгтэй. Зарим хүмүүс хятадуудыг дуурайгаад, хөх өө өвлийн хүйтэнд Цагаан сараа тэмдэглэж байна. Хэрэв тэдний зөв байсан бол өдийд цас хайлаад урин цаг ирчихсэн байхгүй юу. Ер нь хүмүүс Хятад улсыг манайхаас өөр өргөр өгт оршдогийг ойлгох хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл цаг агаарын хувьд хоёр өөр орон. Хүмүүс үнэхээр шар зурхайг баримтлах гээд байгаа юм бол өөрсдийнхөө “Төгсбуянт” зурхайг сайтар судлах хэрэгтэй. Зурхайгаа судлаагүй байж хятадуудыг дуурайх шаардлага байхгүй.