Өнөөдөр байгаль, экологийн цөлжилт дэлхий нийтийг хамран нөмөрлөө. Энэ бол гамшиг айсуйн дохио. Монгол орон өндөр сүрлэг уулс, өргөн уудам тал, элсэн далай хосолсон эх газрын өлгий нутагтай билээ. Бид хөдө орон нутагтаа хүлгийн жолоо залан явахдаа ондор уул нуруудыг давж, отгон талыг туулж, элсэн говийг гаталдаг.

Ийн явахдаа байгаль эхийн «элс» хэмээх бядан явагчтай байнга учирна. Монгол орон гучин гурван говьтой нь үнэн. Тэдгээр говиор явахад ээрэм талыг туулж, элсэн манхан далайг гаталдаг. Тэгвэл элсэн далайн хаалт болсон уул нуруудын суга хөндийг өгсож, уруудахад ч аанай л элс, элсний нүүдэл, цөлжилттэй учирна.

Тэр битгий хэл зарим ганга судагт машинаа элсэнд суулгаж, халзан дугуйгаа хий эргүүлнэ. Ийм байдал өдгөө нэгэнт хэвийн үзэгдэл болсон төдийгүй жилээс жилд мэдэгдэхүйц өсөн нэмэгдэж байгаа. Энэ бол элсний нүүдэл буюу цөлжилт. Байгаль цаг уурын өөрчлөлт, хүмүүс бидний зүй бус үйл ажиллагааны балагаар чухам л хангай нутгаа хээр тал болгож, хээр талаа элсэн цөлд хувиргаж байгаа нь нууц биш. Монгол орны маань нийт нутаг дэвсгэрийн 90,0 гаруй хувь нь цөлжилтөд нэрвэгдэж, гамшгийн байдалд орсон гэлцдэг.

Цөлжилт үүсч, байгаль экологийн өөрчлөлт буй болсон нь жараад оноос эхлэлтэй гэж надад бодогддог. Өөрөөр хэлбэл тэр үед говь нутгийг элсний нүүдэл, цөлжилтөөс хамгаалж байдаг говь иутгийн судас болсон загийг ямар ч хяналтгүй, зах замбараагүй их хэмжээгээр түүж түлшинд хэрэглэдэг байсантай холбоотой.

Говьд ургадаг заг өгөрч хөхөрсөн байлаа ч гэсэн дошин дээрээ оршин тогтнож байсан цагт элсний нүүдлээс хамгаалдаг. Нүүж ирсэн элс тэрхүү өгөрсөн хожууланд тулж хунгарлан тогтсон байдаг нь байгаль эх өөрөө өөрийгөө элсний нүүдэл цөлжилтөөс хамгаалж байгаа хэрэг. Гэтэл тийм үүрэгтэй өгөр хожуулыг байтугай нялх загийг түүж устгасан нь өнөөдөр эмгэнэл.

Миний л мэдэхээр Говь-Алтай аймгийн Шаргын уудам говийн заган дотроос тэмээ харагддаггүй байсан үе бий. Тэгвэл өдгөө тэмээ байтугай ямаа, зээр гөрөөс ч ил харагдана. Хөгжил дагаж цөлжилт эрчимждэг гэж боддог. Тийм жишээ бол машин тэрэг олширч, газар зайгүй замын сүлжээ үүсч аалзны тор шиг болсон явдал. Өнөөдөр үнэмлэхтэй үнэмлэхгүй жолоо мушгигч нар дуртай газраараа хэрэн тэнэж, зам гарган, бут сөөг устган цөлжилт үүсгэж байна.

Арга ч үгүй юм биз. Мал ч ослоо, машины тоо ч нэмэгддээ. Гэрийнхээ гадна ямар нэгэн маркийн машин сойгоогүй айл бараг байхгүй болсон цаг. Манай улсын хамгийн олон машинтай сумаар Өмноговь аймгийн Цогтцэций сум тодорсон гээ биздээ. Тэнд «Ланд крузор» унадаг 200 гаруй иргэн байдаг гэсэн. Энэ тоо цаашдаа өснө үү? гэхээс хорогдож цөөрөхгүй. Энэ бол хогжил дагаж цолжилт эрчимждэгийн бодит жишээ.

Цөлжилттэй холбоотой усны үнэ цэнэ, эрэлт хэрэгцээ яах аргагүй холбогдоно. Өөрөөр хэлбэл уул, уурхайн ажил хэдий чинээ эрчимжинэ, төдий чирээ усны асуудал хөндөгдөнө. Чандмань эрдэнэ болсон ус говь нутагт амин дэм. Тэгвэл Тавантолгой, Оюутолгойн ордуудыг ашиглаж эхлэхээр усны эрэлт хэрэгцээ асар ихээр ихсэнэ.

Усгүй говиос тонн тоннын багтаамжтай торхоор ч юм уу, суваг шуудуйгаар ус татах юм гээ биздээ. Өөрөөр хэлбэл газрын гүнээс ус «сорно» гэж байгаа хэрэг. Баттай эх сурвалжаар 0.25-0.5 км-ийн гүнээс ус ашиглах юм гэсэн. Энэ нь байгаль экологид сөргөөр нөлөөлөх нь гарцаагүй. Халуун говийн ургамлын үндэс, хэвлийн хэсгээсээ чийгшихгүй болохоор зулай дээрээсээ хааяа нордог хур бороонд ургаж гийгүүлнэ гэж байхгүй. Тийм болохоор цөлжилт эрчимжих нь гарцаагүй.

Талын таван толгой нь хө
Таана мангирын ургамалтай даа хөө
Танилцсан амрагаа бодоход
Тавхан жил ч гайгүй л байна даа хөө гэж дуу байдгийг мэдэхээс Тавантолгой, Оюутолгойг нүдээрээ үзэж байсангүй.

Эдгээр толгойг эцэг өвгөд үүц, нууц гэж шинжиж мэдрэн ийн нэрлэсэн болохоос эвдэж сүйтгээд, ухаж төнхөөд ав гэж гэрээслээгүй гэж бодцог. Энэ бүхнийг үл өгүүлэн өгүүлэхэд цөлжилтийн эсрэг тэмцээгүй биш тэмцэж ирсэн. Энэ талаар сонин хэвлэлд ч нэг биш удаа бичиж, санал бодлоо хэлж, харамслаа илэрхийлж ирсэн.

Тэглээ гээд ирээдүйгээ үл огоорогч дарга даамал, баяжихаас өөрийг үл мэдэгч нарын нүдэнд харь газрын ханштай «ногоон» харагдаад «Нүдэн балай, чихэн дүлий» гэгч болж гүйцлээ.

«Монос» компанийн ерөнхий захирал Л.Эрдэнэчимэг дэлхийн дулаарал цөлжилтөөс болж Ганга нуурын ус маш их багасч байгаад сэтгэл зовохдоо мод гэж мэдэхгүй Сүхбаатарчуудыг моджуулах бодлогоор өнгөрсөн онд 20 гаруй мянган чацарганы мод тариалсан аж. Цаашдаа 20 гаруй га газарт чацаргана тарих бодолтой гэнэ лээ.

Дарьганга сумын нутгийн Ганга нууранд жил бүр 10 мянга гаруй хун чуулдаг юмсанж. Моджуулж нуураа ширгэх аюулаас хамгаална гэдэг хун шувуудаа аварч байгаа төдийгүй цөлжилтөөс урьдчилан сэргийлж байгаа буянтай үйл мөнөөс мөн. Говь-Алтай аймгийн Шарга сумд Улаанбаатар хотын «Шимт газар» ХХК услалтын системийн суваг, шуудууг сэргээн засварлаж эхэлсэн гэсэн.

Ингэснээр 300 га хадлангийн талбайг сэргээж арвин ургац авдаг болж, малдаа өвс тэжээл бэлтгэхийн зэргэцээ цөлжилтөөс хамгаалж буй буяны ажил хинж байгаа сайн үйл. Энэ мэт цөлжилттэй тэмцэж байгаа сайн жишээ олныг хэлж болно. Харамсалтай нь сайны хажуугаар саар нь их байх юм даа.

Хоёр. ОЮУН САНААНЫ ЦӨЛЖИЛТ

Хамгийн аюултай цөлжилт бол оюун санааны цөлжилт. Энэ цөлжилт нүдэнд үл харагдах боловч илэрхий мэдрэгдэн газар авч хүрээгээ тэлж байгаа юм шиг санагддаг. Бид өнөөдөр мэддэг мөртөө мэддэггүй, мэддэггүй мөртөө мэддэг улс болчихсон. Энэ бол яах аргагүй оюун санааны цөлжилт нөмөрч буйн жишээ.

Хүн төрөлхтөн анх монгол орноос үүссэн. Азийн цээжин дээр байдаг аугаа хүмүүс бол Монголчууд ч гэх шиг... Дэлхийн талыг эзэлсэн эзэн Чингис хааны үр сад бид гэлцэн цээжээ дэлдэх... «Ёстой л үхэшгүй мөнхийн хутаг олсон хүмүүс» гэдэг шиг юм болох нь холгүй.

Энэ мэтээр бодож ээ, суухад «Арга ч үгүй юм уу даа» гэхээр бас нэг учир байна. Манай монгол улс хэдэн хүнтэй билээ, гэвч хичнээн дээд сургуультай бэ? гэдэг асуулт урган гарч ирнэ. Ингэхлээр диплом өвөртлөсөн баахан хүмүүстэй болж таарна. Өнөөдөр дээд сургууль төгссөн димломтой малчин ч байна, ажилчин ч байна, огт ажилгүй хүн ч бий.

Гэхдээ малчин ажилчин хүн боловсролгүй байх ёстой юм биш. Энд буруу юм үгүй. Хамгийн гол нь чанартай, чанаргүй олон дээд сургууль төгссөн хоосон толгойтой, дээд боловсролтой, дипломтнууд чин үнэндээ оюуны цөлжилтййн гол бүтээгдэхүүн болж хувирах вий гэдэгт л хамаг учир нь байгаа юм. Тэд ном, сонин унших нь үгүй мөртөө цэнхэр дэлгэцээр хэрэгтэй, хэрэггүй дүрс үзэж, янз бүрийн мэдээлэл авч байна.

Тэр нь сайн ч бай, саар ч бай мэдээлэл учир бага ч гэсэн оюуны цэнэг болдог биз. Хамгийн гол нь өнөөдрийн залуу үеийнхэн зуун хувь байг гэхэд 6,0-7,0 хувь нь номын санд сууна гэж байхгүй, ном уншина гэж үгүй. Уншихгүй бол сэтгэхгүй гэдэг биз дээ. Энд л хамгийн гол учир нь байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл оюуны цөлжилтөд нэрвэгдэж байна гэсэн үг.

Ном, сонин худалдаж авахын оронд зуун грамм аваад татчих санаатай. Дотор нь халаад ирвэл халаасаа цөлмөж, оюунаа цэнэглэх биш хордуулна. Маргааш нь хэн нэгэнтэйгээ нийлж дарвин шараа тайлна. Энэ бүхэн бол оюуны цөлжилт явагдаж байгаагийн бодит жишээ. Өөрөөр хэлбэл оюуны хямралд өртөж хоосорч байгаа хэрэг.

Байгаль дээр мод тарьж, усжуулж цөлжилтөөс урьдчилан сэргийлж болдог бол оюуны ертөнцөд ухааран бодож, уншиж сэтгэхгүй бол цөлжилтөөс ангижрахгүй. Амьдрахын тулд, оюун санааны цөлжилтөд нэрвэгдэхгүй төлөө уншиж, сэтгэн, ургуулан бодож ухаарцгаах нь дээр гэж хэлэх минь. «Хүн хэлэснээс цаашгүй, цаас чичихээс наашгүй» гэдэг үгийг санахад илүүдэх юун.

Тийм ээ! Байгаль дэлхий дээр ч, хүмүүсийн оюун санаанд ч цөлжилт явагдаж байна. Тэдгээр цөлжилтөөс аврагч нь хүмүүс бид өөрсдөө шүү дээ. Өөр хаанаас ч аврагч олохгүй, бурханд буман удаа мөргөөд аврагдахгүйг бүү мартаасай билээ.

Д.Сэрээтэр
Эх сурвалж: "Монцамэ"