Гэхдээ хүүхдүүдийн тоглоом бол ямар ч харгүй, хиргүй. Тэрүүхэндээ хор шараа малтавч хожмын хор хөнөөл гэж юу ч үгүй. Харин томчуудын талцал илүү хөнөөлтэй, аюултай байдаг бололтой юм. Монголчууд их бага, ихэр сөөмгүй бүгдээрээ биш ч ихэнх нь намаараа талцаж хуваагдаж, бүр ажиллаж амьдрах аргагүй болж байна гэнэ, цаана чинь. Саяхан Завхан аймгийн Сонгино сумаас хамаатны хүн маань ирлээ. Хол ойрын хов живэнд дурлаж суудаг сэтгүүлч хүний зан ч юм уу, нутаг орных нь сонин сайхан, ах дүү нарын амар мэндийг ярилцаж суух зуур тэдний сумынхан АН, МАН-аараа талцаад "алалцаж" өгдөг тухай сонсоод элгээ хөштөл инээснийг яана. "Юундаа инээдэг юм бэ. Тийм л юм чинь" гэж мань хүн уурлах маягтай болоод ирэв. Түүний ярьснаас үзвэл Сонгино сумынхан ч гэлтгүй орон нутагт, аймаг, сум, багийнхан хоёр намаараа талцчихаад орсон гарсан болгоноо хардаж суудаг болчихсон гэх. Энэ тухай өмнө нь сонсч л байсан.

Гэхдээ үнэмшээгүй юм. Тухайлбал, АН-ын гишүүн хүний гэр бүл, хамаатан садныхны дэлгүүр хоршоо, ТҮЦ-нд МАН-ын гишүүн, түүний гэр бүл, төрөл садангууд нь орж наймаа хийж, орлого оруулахгүй тойрч, өөрийн намын "харьяаны" хүний дэлгүүр хоршоогоор үйлчлүүлдэг гэхээр хөх инээд бүү хэл хүрч, ёстой хэлэх үг ч олдохгүй болдог байна шүү. Хамаатны хүүхэн маань нам буc ч нөхөр нь АН талдаа арай "сэтгэлтэй" л дээ. Сумын Засаг даргаас эхлээд сургуулийн захирал, эмнэлгийн дарга, цэцэрлэгийн эрхлэгчээс эхлээд сумын төвийн тоотой хэдхэн "толгой хүмүүс" нь намаараа талцчихаад дайсны талынхан цаашаа, манай намынхан наашаа гэдэг юм байх. Бүр эмнэлэгт үзүүлэх, хүүхэд цэцэрлэгт оруулахаас эхлээд бараг л худаг усан дээрээ "алалцах" шахдаг гэнэ. Хотоос очсон хэн нэгэн хэнийд буув гэдгээс шалтгаалж бас л шоовдорлогддог гэсэн.

Эгээ л АН-ын гишүүн үхэх сэхэх дээрээ тулж эмнэлэгт очвол юун анальгин демидрол, бараг л шууд демидролдох шахдаг юм байх. Хэтрүүлэгтэй ч гэсэн үнэн гэнэ лээ, иймэрхүү байдал. Жалга дов, нутаг ус, шашин шүтлэг, хот, хөдөөгөөрөө талцдаг байсан монголчууд одоо намаараа талцаж байна. Монголчууд ер нь талцах дуртай ард түмэн юм уу даа, янз нь. Талцах сэдэв нь ч мундахгүй. Цагаан cap өнөөдөр маргааш гэж ч талцана. Гавьяа байгуулсан нэгнийг нутгархаж өмчилж талцана. Ер юу эс дээр талцана гээч. Талцлын гашуун сургамж долдугаар сарын 1-ний үймээн шиг байдалд л хүргэнэ. Эхнэр нь АН-ын улаан фен, нөхөр нь МАН-ын идэвхтэн дэмжигч гэдэг нь гэр бүл салах шалтаг болж байна ч гэх шиг. Нөхөр нь эхнэртээ 'Танай нам амлалтаа биелүүлээгүй, манайх биелүүлcэн" гээд агсамнах энүүхэнд болсон юмсанж. "Манай намын бодлого сайн, танай намынх муу" гээд талцаж байгаа эхнэр нөхрүүд олон байна. Шарын шашны ламын эхнэр харийн шашныг толгойлж, бөөн асуудал үүсч байсан тохиолдол ч бий.

Гурван сая хүрэхгүй хүн амтай Монголд өдгөө 20 гаруй нам байна гээд бодохоор талцах шалтаг хаанаас мундах вэ. 200 мянган хүн тутамд нэг нам байгаа юм биш үү. Намын гишүүнчлэл нэрээр ард түмнийг, эр эмийг талцуулж, хооронд нь хэмлэлдүүлж байна. Эцэст нь хүчтэй нь хүчгүйгээ дарамталж байж дарж авч энэ талцал нь эцэс болж байгааг та бид харж л байна. Энэ байдлыг жирийн иргэд, намын идэвхтэн дэмжигчид үзэл бодлынхоо төлөө даамжруулаад байгаа юм биш. Намуудын удирдлагууд, толгой гарууд нь ингэж хөтлөөд, хөглөөд байгаа хэрэг. Намын төлөө хэн сайн ажилласан, ухуулсан, сэнхрүүлcэн нь ажилтай амьдралтай, мөнгөтэй хөрөнгөтэй, эрх мэдэлтэй болоод байгаа болохоор арга байжуу дээ. МАН-ын гишүүн Засаг даргын ар гэрийн амьдрал сайжирч, төрөл садан нь өөдөлж дэвшээд байхаар хэн ч намд орж талцахыг л бодно. Дээр өгүүлсэн Сонгино суманд гэхэд МАН-ын гишүүн "томчууд" тэдний ар гэрийнхэн л хамаг л ашигтай объектуудыг эзэмшиж, тэр нутгийн өнгөтэй өөдтэй болгоныг өмчилчихөөд бусдыгаа дарлаж суудаг юм гэсэн. Энэ чинь бэлээхэн амьд жишээ биш гэж үү. Танай намынхан ингэж л бай, манай нам ирэх сонгуульд гарч ирээд яахыгхараарай" гэждээлийнхээ ханцуйд гараа зангидаж яваа залуус өч төчнөөн байгаа, тэр нутагт. Тэгээд хэрвээ унэхээр л нам нь ялаад гараад ирвэл өшөөгөө авч л таарна.

Сонгууль удахгүй болно. Талцал хийрхэл улам дүрэлзэж эхэллээ. Энэ хийрхэл, талцал дараагийн сонгууль хүртэл үргэлжилнэ. Монголчууд эвтэй байхдаа хүчтэй гэж ярих дуртай. Ярьдаг л болохоос эв нэгдлийг эрхэмлэж байгаа нь өдрийн од шиг. Парламентын гишүүд ч ийм үгийг амнаасаа төвөггүйхэн унагачихна. Гэсэн мөртлөө тойрогтоо очихоороо нөгөө намынхнаа нүдэнд орсон хог, шүдэнд орсон мах мэт үзэж, ярьж ухуулна. Худал үгийг мянга давтахад үнэн болдог гэдэг. Монголчуудын эв нэгдлийг хаталан бутаргагч нь үнэн хэрэгтээ улстөрчид шүү дээ. Сум нь хөгжиж, иргэдийнх нь ажил амьдрал дээшилж л байвал нам ямар хамаатай юм бэ гэх хүн олон. Гэхдээ л намгүй бол амьдралгүй гэж насанд хүрcэн байтугай дунд сургуулийн бацаанууд ч ярьдаг болчихcон гээд бодохоор аль нэг намд нь элсчихмээр ч санагдах.

Нам буc мөрөөрөө явъя гэхээр амьтан ах дүүсээс аль нэг нь намын гишүүн байгаа юм хойно, ад үзэгдэх, алтан аяганаас ус уухын аль нэгийг заавал амсах гээд байдаг. Яалтай ч билээ. Монголчууд минь эвтэй байя, талцахгүй амьдаръя гээд бичвэл "Үхэр монголчууд яг эвтэй байж харагдаач" гэж хэлээд, дор нь сэтгэгдэл бичихэд хариуд нь хэн нэгэн "Муу Хятадын шээс минь Монголоос зайл" гэчихнэ. Ингээд л талцаж байгаа юм даа. Хүмүүс хэний төлөө, юуны тулд ингэж хорсч, талцаад байна вэ. Бүх зүйл биднээс, ч өөрсдөөс минь, надаас л шалтгаална гэсэн үзлээр талцах буc нэгдэх гээд үзье л дээ. Бүгдээрээ л нам буc болж, энэ хэдэн намыг гишүүнгүй болгоод хаячихъя. Хэн нь хэнтэйгээ нийлж, талцахыг хараад харин бүгдээрээ шоолж суувал зугаатай ш дээ.

Б.Оюу

mongoliin medee