Монголбанкны дэд ерөнхийлөгч Н.Золжаргалыг "Ярилцах танхим"-ын зочноор урилаа.

 Тэрбээр Эдийн засгийн форумын үеэр "Монголын эдийн засгийн макро эрсдэл"-ийн талаар сонирхолтой, шүүмжлэлтэй илтгэл тавьсан юм.

-Таны бодлоор манай улсын макро эдийн засгийн өмнө ямар эрсдэлүүд тул­гараад байна вэ?

-Өнөөдөр Монголын макро эдийн засагт нөлөөлж буй гадаад нөлөөлөл мэдээж маш их байна. Энэ талаар хэвлэл мэдээллийнхэн, фо­румд оролцогчид дэл­гэрэнгүй ярилаа. Үүнээс гадна дотоод эрсдэл олон байна. Тэр тусмаа дотоодын эдийн засгийн зохицуулалт дээрээ бид алдаа гаргаад байна. Биднээс шалтгаалахгүй гадаад эрсдэлийн хувьд хувийн компаниуд ч, төр ч богино хугацааны худалдааны шокийг багасгахын тулд своп, форвард зэрэг арга хэрэгслийг ашиглаж байгаа. Тэгж хамгаалахаас ч өөр аргагүй юм. Гэхдээ төсөв, сангийн бодлого, хуримтлал зэргээ зөв зохицуулаад явбал гадаад шокоос гарах эрсдэлээ зохицуулж болдог байхад  дээрээс нь эрсдэлийг нь нэмээд байх шиг санагдаад байна.

-Тухайлбал ямар эрс­дэлтэй алхам хийсэн гэж?

-Жишээ нь саяхан дуу­лиан тарьж, эдийн засгийг хямраагаад авсан, одоо ч түүнээс үүдэлтэй уршиг нь арилаагүй байгаа шатахууны асуудлыг дурьдаж болно.

Өнгөрсөн хавар шатахуунд ног­дуулсан онцгой татварыг тэглэсэн. Үр дүнд нь Оюутолгой болон уул уурхайн бүх компани шатахууныг бараг ямар ч татвар төлөхгүйгээр авч ашиглаж байна. Гэтэл бөөний худалдаа манай улсын нийт шатахууны борлуулалтын гуравны хоёр хувийг эзэлдэг болчихсон шүү дээ. Тиймээс шатахуунд ногдуулсан онцгой албан татварыг зохих ёсоор нь ногдуулахгүй бол Монгол Улсын хамгийн ихээр өсөн нэмэгдэж байгаа салбар болох уул уурхайн салбараас зохих татвараа авч, хүртэх ёстой ашгаа бүрэн хүртэж чадахгүй байна гэсэн үг. Тэд нийт зардлынхаа 30 гаруй хувийг шатах, тослох материалд зориулдаг. Гэтэл түүнийг нь бараг л татваргүй өгөөд байхаар Засгийн газар дотаци өгөөд дэмжиж байгаа юм шиг байна. Уг нь тэднээс татварт авсан мөнгөөрөө уул уурхайгаас бусад салбараа дэмжих ёстой. Ерөөсөө татварын бодлого гэдэг чинь энэ. Өнөөдөр Засгийн газар халамжийн болон бусад бодлогоо хэрэгжүүлэх гэхээр мөнгө нь дутаад байдаг. Тэр мөнгийг олохын тулд нүүрсээ хямдхан зарах гэрээ хийчихээд гаднаас зээлж аваад байна. Тэгэхээр бодлогын хувьд бид алдаа хийгээд байгаа биз.

-Одоо үүнийг яаж засаж болох вэ. Та ямар арга замыг санал болгох вэ?

-Миний санал гэвэл шатахууны бөөний худалдаанд онцгой татварыг сэргээн ногдуулах ёстой гэж үзэж байна. Татварт авсан мөнгөөрөө жижиглэнгийн худалдаа, өргөн хэрэглээний барааны үнэд нөлөөлөөд байгаа ШТС-уудын худалдаанд үнийн харьцангуй тогтвортой байдал бий болгож дэмжлэг үзүүлэх хэрэгтэй. Дэлхийн зах зээл дээр шатахууны үнэ яг одоогийн түвшиндээ байна гэж хэн батлан хэлээд байгаа юм бэ. Өсөж ч, буурж ч болно. Тэр тохилдолд яах вэ. Аль ч тохиолдолд онцгой татварыг хавтгайруулан тэглэсэн нь буруу алхам юм. Энэ нь эдийн засгийн дархлааг буулгаж эрсдэл нэмж байна гэсэн үг.

-Тэгэхээр та уул уурхайн салбарыг татвараар дэмжихийн оронд тэднээс татварт  авсан мөнгөөрөө бусад салбараа дэмжихийг зөвлөж байгаа юм байна. Энэ нь гаднынхны сэрэмжлүүлээд байгаа голланд өвчинтэй тэмцэх нэг арга гэж ойлгож болох уу?

-Яг тийм. Голланд өвчин яаж бий болдог вэ гэхээр нэг салбарынх нь эдийн засаг огцом өсөөд байхад тэр нь бусад салбартаа ашигтайгаар нөлөөлж чадахгүй байгаагаас үүсдэг.  Өнөөдөр иргэд "Эдийн засаг 17,3 хувиар өсөөд байхад бидний амьдрал дээшлэхгүй байна" гэж шүүмжилж байна. Энэ үнэн. Яагаад гэвэл өсөлтөөс бараг татвар авахгүй байгаа юм чинь. Дээр нь өсөлтөөс орж ирсэн хөрөнгийг иргэдэд хавтгайруулан тараахад зарцуулсан нь буруу. Ерөнхийлөгч, УИХ-ын гишүүн, тэрбумтнууд нь ч 21 мянган төгрөг авч байгаа. Уг нь хамгийн ядуу хэсгийнхэн нийт иргэдийн 30 гаруй хувийг эзэлж байгаа. Тэдэндээ л өгөх хэрэгтэй шүү дээ. Болж өгвөл арай ахиуханыг. Нөгөө талаас дээрх хавтгайруулж тараасан мөнгөний макро эдийн засагт учруулсан гол эрсдэл нь зөвхөн хэрэглээг, түүн дотроо импортын хэрэглээг дэмжсэн явдал юм. Хэрэглээг дэмжихэд цаана нь үйлдвэрлэл сэргэж байх ёстой. Гэтэл үйлдвэрлэл сэргэсэнгүй. Зөвхөн импортын хэмжээ л өссөн. Тэгэхээр бид баялгийг бүтээгээд, түүгээрээ хэрэглээгээ дэмжингүүт үйлдвэрлэл сэргэдэг тэр бүтэц нь байхгүй учраас орлого нь зөвхөн Эрээний зах руу урсаад байна. Энэ цикль олон жил давтагдвал бидэнд ирээдүйн өсөлтөөс наалдаж үлдэх зүйл асар бага байх нь. Энэ бол Монголын эдийн засгийн макро эрсдэл юм. Яваандаа орлогын шударга бус хуваарилалт нь нийгмийн сөрөг үр дагаварт хүргэнэ. Одоо ч хэдийнэ эхэлчихээд байна.

-Монголын эдийн засгийн эрсдэлийг нэмдэг өөр нэг шалтгаан болох өндөр инфляцийн гол шалтгааныг юу гэж боддог вэ?

-Одоогоор инфляци 10.8 хувьтай байгаа. Үүнтэй холбогдуулан статистик тооцоог харахад өнгөрсөн онд Засгийн газрын шууд болон шууд бус оролцооноос шалтгаалсан инфляци нь нийт инфляцийн 60 хувийг эзэлж байна. Өөрөөр хэлбэл дээрх 10.8 хувийн үнийн өсөлтийн зургаан хувийг нь Засгийн газар "үйлдвэрлэсэн" гэсэн үг. Түүнээс үүдэлтэйгээр инфляци өсөөгүй бол Монголын инфляци өнөөдөр таван хувьтай, зээлийн хүү 7-8 хувьтай байх байжээ. Тиймээс Засгийн газар үнэ ханшийн бодлогод оролцох сонирхолтой байж болно. Харин нэгэнт оролцвол үр дүнтэйгээр оролцооч л гэж хэлээд байгаа юм. Жишээ нь шатахууны ханшийг хүчээр барьж тогтоохын тулд Засгийн газар нэлээд олон жил оролцсон. Эцсийн дүнд нь нэг өдрийн дотор шатахууны үнэ тогтмол өсөж байгаад сүүлдээ бүр нэг өдрийн дотор дэлхийн түүхэнд байхгүй 16-18 хувиар өслөө. Ямар дайн дажин болсон биш дээ. 

-Валютын ханш Монголын эдийн засгийн эрсдэлийн нэг мөн үү?

-Монголын эдийн засгийн эрсдэл гэж та бидний яриад байгаа зүйлийн дотор нэг гол анхаарах алдаа нь юу вэ гэхээр өнөөдөр нийгэм, улс төр бүгд чөлөөт ханшийн эсрэг сэтгэхүйтэй болгочихоод байгаа явдал юм. Ханш хөдөлшгүй байх ёстой. Эсвэл төр маш том нөлөөтэй оролцоод ханшийг бууруулж тогтоодог байх ёстой гэсэн сэтгэхүйтэй болчихож. Энэ нь эцсийн дүнд Монголын үйлдвэрлэл, ажлын байр, эдийн засгийн өсөлтийн эсрэг бодлого юм шүү дээ. Эдийн засгийн өрсөлдөх чадварт ханшийн хөдөлгөөн маш чухал. Гэтэл зах зээлийн жамаар өсөж буй ханшийг хүчээр, бүр нөөцөө шавхаж байгаад барьж тогтоосноороо Эрээний импортын барааны эрэлтийг л дэмжээд байгаа хэрэг. Түүнээс биш дотоодын үйлдвэрлэгчдэд ашиггүй. Дотоодын үйлдвэрлэлийг дэмжье гэвэл ханш уян хатан, зах зээлээ дагаад өсөж, буурдаг байх ёстой. Тэр тусмаа нөөцөө зарж байгаад ханш тогтооно гэвэл бүр ч аюултай эрсдэлд орж мэдэх юм.

-Яагаад тэр вэ?

-Яагаад гэвэл нийт валютын жилийн эргэлт 20 тэрбум, улсын нөөц 2.2 тэрбум төгрөг байхад яаж ханшийн хатуу тогтолцоог хэрэгжүүлж чадах юм бэ. Ялангуяа гадаад зах зээл дээр манай экспортын бүтээгдэхүүний үнэ өсөж, буурдаг энэ эрсдэлтэй орчинд эрсдэлээс хамгаалдаг хамгийн чухал зүйл нь чөлөөт ханшийн тогтолцоо юм. Энэ бол хамгийн чухал. Дараагийн хамгаалалт нь төрөл бүрийн хуримтлалын санд хуримтлагдаж буй мөнгө байх учиртай. Гэтэл шатахуунд ногдох онцгой татварыг хавтгайруулан тэглэснээрээ тэр хуримтлалыг  байхгүй болгоод байна шүү дээ.

-ОХУ-ын Засгийн газраас баримталж буй татварын бодлого үүнд нөлөөлсөн байж болох уу?

-Оросын тал өөрсдийн үзэмжээр, бодлогоор татварын бодлогоо зохицуулна л биз. Бид түүнийг яаж ч чадахгүй. Сайндаа л гуйж чадна. Тиймээс өндөр, хурдан өсөлттэй уул уурхайн салбараас мөнгө татаж болзошгүй эрсдэлийн эсрэг хамгаалалт болгохоос өөр арга зам байхгүй.

-"2021 он гэхэд нэг хүнд ногдох ДНБ-ий хэмжээ 9000 ам.долларт хүрнэ" гэсэн таатай мэдээ дуулдах боллоо. Харин биелэлээ олох магадлал хэр өндөр байна вэ?

-Бодит эдийн засгийн тоог харуулдагүзүүлэлтийн нэг нь Статистикийн газраас гаргадаг дотоодын нийт бүтээгдэхүүн /GDP/ юм. Одоогоор бид зөвхөн дотоодын нийт бүтээгдэхүүн /GDP/-ээр тооцсоноо яриад байдаг. Өөрөөр хэлбэл гадаадынхны Монголд үйлдвэрлэсэн зүйлийг ч үүний дотор оруулж тооцоод байна гэсэн үг. Тэгэхээр гаднынхан татваргүйгээр бүх ашгаа аваад явчихдаг учраас Монголд үлдэх үр ашиг нь тун бага байгаа биз. Тиймээс бид Статистикийн тооцоолол дотроо "Үндэсний нийт бүтээгдэхүүн" /GNP/ гэсэн ойлголтыг оруулах тооцох ёстой. Тэгвэл бодит амьдралд илүү үнэн тооцоо гарна. Тодруулбал монголчуудын үйлдвэрлэлийн өсөлт, ашиг хэд байна вэ гэдэг нь бидэнд чухал. Энэ хоёр тоо хол зөрүүтэй байна гэдэг нь гаднынхны ашиг их, түүнээс монголчуудын амьдралд наалдах ашиг нь бага байна гэсэн үг.

-Та Монголбанкны дэд ерөнхийлөгчийн хувьд "Энэ хавар ам.долларын ханш өснө" гэсэн таамаглалын талаар юу хэлэх вэ?

-Ам.долларын ханшийн өсөх эсэх нь Монгол Улсын валютын орох, гарах урсгалын баланс хэрхэн өөрчлөгдөхөөс шалтгаална. Валютын ханшийг зохиомлоор чангалбал импортын барааны хэмжээ л нэмэгдэнэ. Тиймээс зах зээлийн түвшинд тогтвортой байлгах нь бидэнд чухал. Монголбанк валют аваад, зараад байдаг газар биш. Арилжааны банкуудын харилцагчидтайгаа хийж буй арилжааны дүнг нэгтгээд дундаж ханшийг зарладаг. Энэ хаврын хувьд хоёр том бэрхшээл харагдаж байна. Юуны өмнө богино хугацаанд их хэмжээний бэлэн мөнгө эдийн засагт орж ирэхээр байх шиг байна. Хоёрт, шатахууны, хүнсний барааны үнэ огцом өссөн байгаа бөгөөд цаашдаа хэрхэх талаар эерэг зураг харагдахгүй байгаа юм.

-Их хэмжээний бэлэн мөнгө орж ирнэ гэдэгт та иргэдээс Тавантолгойн хувьцааг худалдаж авах 300 тэрбум төгрөг, тойрог бүрт зориулан улсын болон орон нутгийн төсөвт "нууж" тусгасан мөнгийг хэлж байна уу?

-Тийм. Тавантолгой хувьцааг худалдаж авахад 300 тэрбум, сонгуулийн тойргуудад зарцуулах 228 төгрөгийг төсөвлөсөн. Үүнийг хөрөнгө оруулалт хийнэ гэсэн утгаар тусгачихсан байгаа. Гэхдээ л сонгуулиас өмнө зарцуулах нь тодорхой шүү дээ. Одоо иргэн бүрийн 21 мянган төгрөгийг олгоход л гэхэд сар бүр 60-аад тэрбум төгрөг зарцуулж байна. Энэ зардал ирэх долдугаар  сар үргэлжлэх нь тодорхой. Үүнд дахин 180-аад тэрбум төгрөг хэрэгтэй. Дээр нь цалин нэмнэ гэж байгаа. Одоо Хөгжлийн банк бондоо гаргаад төслүүдээ сонгуулиас өмнө санхүүжүүлж эхэлнэ. Эхний ээлжинд 500 сая ам.долларын бонд гаргахаас 300-г нь төгрөг болгохоор тооцоолж байна. Өөрөөр хэлбэл 300 сая ам.доллартай тэнцэх хэмжээний төгрөг мөн л эдийн засагт орж ирнэ. Нийтдээ нэг их наяд орчим төгрөг ойрын гурван сарын хугацаанд манай эдийн засагт орж ирэх төлөвтэй байна. Үүний нөгөө талд валютын орлого ордгоороо орно. Гадаадын хөрөнгө оруулалт битгий гацчихаасай. Экспортын орлого тогтвортой, өндөр байгаасай. Зэсийн үнэ болж өгвөл улам өсөөсэй. Нефтийн үнэ битгий өсөөсэй. Энэ бүхнээс шалтгаалдаг учраас валютын ханш өснө, буурна гэж хэлэхэд эрт байна. Хамгийн гол нь тухайн үед валютын ханшийн огцом хөдөлгөөн хийлгэхгүй байхын төлөө Монголбанк анхаарч ажиллана. Тодруулбал зах зээл дээр богино хугацаанд валютын хэмжээ илүүдэх буюу дутагдвал Монголбанк үүргийн дагуу оролцож, огцом шокийг арилгах, саармагжуулахын төлөө л ажиллана.

-Засгийн газраас зургаан хувийн хүүтэй орон сууцны хөнгөлөлттэй зээлийг санхүүжүүлэхэд 200 тэрбум төгрөгийн бонд гаргахаар шийдвэрлэж баталгаажуулсан. Үүнийг ажил хэрэг болгоход тулгарч байгаа бэрхшээл юу байна вэ?

-Моргейж бол дундаж орлоготой хүмүүст зориулсан, тэдний орлогыг хэрэглээнээс нь хуримтлал руу буюу орон сууцны хөрөнгө оруулалтад шилжүүлэх тогтолцоо. Үүнийг  бол бид дэмжинэ. Гэтэл одоо яриад байгаа 200 тэрбумын бондын санхүүжилтээс голдуу бага орлоготой, олон хүүхэдтэй өрхөд чиглэснээрээ халамжийн бодлого болж хувирчихаад байна. Тэгэхээр үүний цаад эрсдэл өндөр байна гэсэн үг. Засгийн газар үүнд баталгаа гаргаж өгч байгаа нь сайн хэрэг. Хөтөлбөр хэрэгжих нь ч дамжиггүй. Гэхдээ моргейжийн зах зээлийг хөгжүүлдэг тогтолцоо нь бол энэ биш шүү дээ.

-Манайд бондоо арилжааны банкуудад тэгш хуваарилж байршуулна гэж байгаа. Энэ нь хэр эрсдэлтэй вэ. Манай банкууд энэ шинэ бөгөөд эрсдэлтэй, том ажлыг хийхэд бэлэн үү?

-Бид одоогоор нийт өрхийн  орлогын таван хувьтай тэнцэх хэмжээний л моргейж олгосон. Энэ бол маш бага тоо. Тиймээс үүнд санаа зовох хэрэггүй. Гол санаа зовох зүйл нь халамжийн зориулалтаар ийм олон барилга барьснаар үнийн хөөрөгдөл, савлагаа үүсэх магадлалтай. Манай банкууд эрсдэлийг өөрсөд дээрээ хүлээж аваад, тэр эрсэдээрээ иргэдийг санхүүжүүлнэ. Хэрэв Засгийн газрын бодлого бага орлоготой гэр бүлийг орон сууцжуулахад чиглэж байгаа бол тэдгээр иргэдэд тавих зээлийн шалгуур харьцангуй өндөр байх юм. Тиймээс үр дүнд хүрэхэд амаргүй. Харин дундаж орлоготой иргэдэд зориулсан моргейж байсан бол зээлийн хүү, шалгуур нь боломжийн байх байсан болов уу.

-Дээрх шийдвэрээс шалтгаалан орон сууцны үнэ цаашид өсөх хандлагатай байгаа. Үүнд эрэлт өссөн, барилгын материалын үнэ өссөн гэх хоёр шалтгааны аль нь илүү нөлөөлж байгаа бол?

-Өнгөрсөн жил Засгийн газраас барилгын материалын импортын татварыг 20 хувиар нэмсэн. Нийт барилгын  материалын 70-80 хувь нь БНХАУ-аас импортоор орж ирдэг. Тэгэхээр орон сууцны үнэ өсөхөөс аргагүй. Мэдээж эрэлт ихэссэнээс болж орон сууцны үнэ өссөн.  Гэхдээ үүний нөлөөлөл нь барилгын материалын импортод ногдуулах татварыг нэмсэнээс болж үнэ өсөж байгаагаас хавьгүй бага байх.

-Ямартай ч иргэдээ орон сууцжуулах, үүнд зориулж хөнгөлөлттэй зээл олгох алхмыг хийсэн нь зөв байх. Иргэн бүрийн 21 мянган төгрөг ч гэсэн бага орлоготой иргэдийн амьжиргаанд тодорхой хэмжээгээр дэмжлэг болж байгаа нь лавтай?

-Засгийн газраас хийсэн алхмууд зөв. Харин судалгаа, тооцоо, бодлогоо хэрэгжүүлэх механизм гэдэг  талаас нь бодууштай зүйл их байгаа юм. Жишээ нь Ерөнхийлөгч, УИХ-ын гишүүд, тэрбумтан, саятнууд 21 мянган төгрөгөөр яах юм бэ. Тиймээс зөвхөн нэн ядуу иргэддээ арай ахиухан хэмжээтэйгээр өгчихвөл зөв болох байсан. Өнөөдөр банкууд дээр иргэн бүрийн 21 мянгыг тараахад зориулан өгсөн мөнгөний гуравны хоёр хэсэг нь эздэдээ очоод бусад нь үлддэг.

-Ямар хэмжээний мөнгө үлдсэн байгаа бол?

-Нэлээд хэдэн зуун тэрбум төгрөг байгаа. Үүнийг бүтээн байгуулалт, бусад тулгамдсан асуудлаа шийдвэрлэхэд зориулбал илүү үр дүнтэй байх нь хэнд ч тодорхой шүү дээ.

-Ярилцсанд баярлалаа. Таны ажилд амжилт хүсье.