2012-03-10

Лувсандамбын Дашням

Гурван мөрт шүлгийн номоо “Үйсэн дэвтэр” хэмээн нэрлэвэй. Миний нүдэнд харагдаж “зовоохоос” гадна бусдын өмнө ч хэвтэж “түвэг тарьдаг” байгаасай гэж хүсэмжилдэг дэвтрүүдийн мань нэг энэ л дээ.

Устай, хустай нутгийн хүн болохоор ийм нэр хүртээсэн ч юм биш. Бас “Алтан ордоны үйсэн дээрхи бичиг” мэтсийг дууриасан гэвэл бүр ч үгүй. Гэхдээ л огт юу ч бодолгүйгээр ийн нэрлэсэн гэвэл худал болно.

Монгол хэлд үйс гэдэг нэр үг байхаас гадна үйх гэдэг үйл үг бий. Миний ном эрхбиш ямар нэгэн “үйлийн үр” юм болохоор “үйх” гэдэг үгтэй “хүйсэн” холбоотой болов уу гэж сэтгэнэ.

Цай үйх хийгээд гол мөрөнд үйж үхэх тухайд яривал бүгд ойлгоно. Нэг нь эхлэл, нөгөө нь төгсгөлийн тухай үгүүлж буй юм. Цайгаа үйх нь – эхлэл, үйж үхэх нь – төгсгөл. Нэгэнт л эхлэл, төгсгөл байгаа болохоор оршихуйн тухай, цаашилбал орчихуйн тухай ярьж байна гэсэн үг. Тэгэхээр миний ном ч бас өөрийн хувь заяагаар оршиж, ертөнцийн их хуулиар орчих учиртай болно.

Нэмж хэлэхэд, хаа нэг газар 1001 шөнө үлгэр зохиогоод яриад байж болсон юм чинь хэн нэг хүн 1001 гурван мөрт хэлхээд “амьтан хүн үймүүлээд” байж яагаад болдоггүй юм бэ? гэдэг “эсэргүү” бодол ч мөн энэ номыг бүтээхэд тус болсон байж мэднэ. Номынхоо тухай болон бас бус тавхан үг хэлье.

 

I.

Манайхан “улаан дээлтэй л бол манай авгай” гэдэг шиг гурван мөр л “өрчихвөл” хайку бүтээлээ гэдэг болсон шиг байна.

Хайку гэдэг Японы л соёл л доо. Түүнийг дууриана уу гэхээс яг япон хайку  бүтээж чадахгүй. Олон “шид” бүрдэж байж жинхэнэ япон хайку бүтнэ.

Япон ахуй, япон сэтгэлгээний гүнд орж таниагүй, японы дуу, хөгжим, уран зургийг гүйцэд ойлгоогүй, тэгээд хамгийн гол нь ханз үсгийн гүн ухааныг ухаараагүй хүн бол хайкуг ойлгох, тэр тусмаа бүтээхэд хэцүү.

Хайку бол нарийндаа унших, омойтох, “бадруулахад” зориулсан шүлэг биш. Бодож болгоох, бясалгахад зориулсан шүлэг. Япончуудын урт удаан хугацаанд боловсруулж, үнэн хэрэгтээ тодорхой нэг загварт “царцаасан” бүтээл ч гэж хэлж болно. Хэдийгээр тэрхүү “царцмал” байдал нь цагийн эрхээр өөрчлөгдөж байгаа ч үет шүлгийн төрх, өөрийнчилсөн “хууль”-ийг нь эдүгээ болтол хэн ч эвдээгүй л байгаа “хатуу самар”. Тэгэхээр тодорхой ухаарлаар бүтээн цогцлоож, тодорхой зарчмаар хэвшүүлж, тогтношуулсан зүйлийг хэн нэгэн өөрийн “сайн санаагаар” эвдэнэ гэдэг ноцтой ажил.

Нөгөөтэйгүүр, хэдий ав адилхан байлаа ч нэг юмыг нөгөө юмны нэрээр нэрлэж, тэр тусмаа “алдаршуулж, мандуулж” болохгүй нь ойлгомжтой. Тэр бол зүйн дотор багтдаг “эд” биш. Тоймчлон хэлбэл, хайку шүлэг “чимээний чимээгүйг” юмуу “чимээгүйн чимээг” сонсох, ухаалах урлагийг бүтээдгээрээ гайхамшигтай бөгөөд чухамхүү тэр чанар, “дотоод ухаан” нь хайку-г өөрийн болгон идээшүүлэх, өөрийн “хайку” бүтээх дур хүслийг оргилуулж, тийш даллан дууддаг гэж хэлж болно.

 

II.

Хайку буюу хокку нь (эхлэл шүлэг гэсэн утгатай) Дэнтосси (яруу найргийн уламжлал) найргийн үндэсний хэлбэр юм. XV зууны үед гурван мөрт рэнга нэрт хошин шүлгийн эхлэл маягаар үүссэн түүхтэй. Уг шаг нь бол танка шүлгийн хагас бадаг гэдэг. Гэвч бие даасан төрөл болж хөгжсөн түүхэн замналтай.

XVII зууны үед Мацуо Башё  хайку шүлгийн эхлэлийг тавьж, энэ төрлийн шүлгийн хэлбэрдлийн болоод гоозүйн зарчмыг боловсруулахад Танигути Бусон томоохон хувь нэмэр оруулж, Бобаяси Исса сэдвийн ардчилалд манлайлагч болсон гэж дурьддаг. Хайку шүлгийн хэд хэдэн дэг сургууль байсан боловч XIX зууны сүүлч үеэр энэ шүлгийн хөгжилд Масаока Сико томоохон түлхэц өгсөн гэж үздэг байна. Чухамхүү түүний үед л хайку шүлэгт “бодот төрхийн зураглал” гэгч уранзургийн зарчим орж ирсэн гэдэг юм билээ.

Хайку шүлэгт хүн, байгаль хоёрын мөнхийн харилцаа, холбооны тухай л гол нь үгүүлдэг. Рифм буюу зохицолдлого (хэмнэлт хэмжээ) байхгүй. Утгын гүн, оюуны багтаамжийг эрхэмлэдэг бөгөөд тийм ч учраас хайку шүлэг бүр өөрийн тайлбарыг шаарддаг байна.

Ойлгохуйяа бэрх, тиймээс хүн хүн өөрийнхөөрөө “буулгадаг”, тал тал тийш нь чангааж, “миний зөв” хэмээн “саймшрах” нөхцөл үүддэг нь ер нь аливаа санаа гүн яруу найргийн онцлог байдаг.

Хайку шүлгийн хамгийн цуут төлөөлөгч нь XVII зууны үеийн Японы аугаа шүлэгч Мацуо Башё яахын аргагүй мөн.

Башёгийн шүлгүүдээс хүн бүхний мэддэг нь “Эртний цөөрөмд мэлхий үсрэн оров. Чимээ сонсдов” Үгчлэн буулгавал ийм үгтэй хайку байдаг. Энэ шүлгийг уншингуутаа “За юугы нь нэг их шагшраад байгаа юм бол? Байдаг л нэг явдал биз дээ. Ер нь тэгээд энэ чинь шүлэг мөн юм уу?” гэж асуумаар.

Гэтэл Башё нэгэн гайхамшигт агшныг “зогсоож” чадсанд хамаг учир оршдог юмсанж. Чив чимээгүй, нам гүм байтал гэнэтхэн нэгэн үл мэдэгхэн чимээ сонсдон, тэр нь өмнөх байдлыг огт өөр болгож буйг анзаарч чадна гэдэг гайхамшигтай тохиолдол гэнэ. “Аугаа их агшин та азнаж хайрла!” гэдэг Гётегийн үгийг эрхгүй бодогдуулж буй хэрэг юм байна л даа.

Мэлхий  үсрэн орсон тэр цөөрөм чухам ямар цөөрөм бэ? гэдгийг бодож олох нь Башё-д юу юунаас чухал бөгөөд хэцүү байж. Шавь нарынх нь ам уралдуулан хэлсэн нэг ч тодотгол түүнд таалагдсангүй. Харин өөрөө “эртний” гэдэг тодотголыг оноон олмогцоо л сая санаа амарч, уран бүтээлийн таацал, баясал эдэлжээ гэж судлаачид бичсэн нь бий.

Эртний гэдэг үг цөөрмийг урт настай болгож байгаагаас гадна түүнд мэлхий үсрэн орж буй тэр үйлдэл, түүний чимээг олж сонсож буй агшин ч мөн л “аль хэзээний үзэгдэл”, түмэн түмэн үе дамжсан явдал болж байгаа юм байна. Бүх юмны нас, цаг хугацааг уртасгаж байгаагаараа тэр тодотгол Башёгийн сэтгэлд нийцэж л дээ. Түүнээс гадна тэр мөнхийн агшиныг Башё, түүний шавь нар төдийгүй, түмэн түмэн үеийн хүн “тогтоон” мэдэрч, “агшинаар таацах” учиртай  юмсанж. Агшин нь түүхэн урт удаан хугацаа, мэдрэмж, таацал агаад таашаал нь мянга мянган хүнийх болж байгаа хэрэг юм байна.Түүгээрээ гайхамшигтай. Тэгээд ч тэр бол агшин биш “хөдөлгөөн”, хүн байгалийн мөнхийн харьцааны тухай үгүүлэмж болж байна. Гуравхан мөр шүлэг орчлонт ертөнцийн “оршихуйг” үгүүлж буй нь тэр гэнэ. Агшин хоромын цаана гарч хорвоо ертөнцийг “тэврэнэ” гэдэг тэр юмсанжээ.

Башёгийн хайку-г хамгийн анх монгол хэлд хэн буулгасныг би мэдэхгүй. Бодвол Явуугийн орчуулга анхных нь ч байж магадгүй. Тэр

Фуку икэ я

Карадзу тобикому

Мидзу-но ото

гэж криллээр буулгаад (бодвол орос эхийг дагасан байх!)

Хуучин цөөрөм уруу

Хөөрхий мэлхий дэвхрэхэд

Усны чимээ гарав

гэж орчуулсан байдаг. Уг нь эртний гэдэг үг цаг хугацааг туулан гарсныг, хуучин гэдэг нь цаг хугацаанд өртсөнийг л илэрхийлдэг л дээ. Явуу “хуучин” гэдэг үг сонгосон хийгээд мэлхийг хөөрхийлсөн нь бодвол тэр хүнийхээр учир утгатай л байсан байж таарна.

Хайку шүлгийн хамгийн үнэ цэнэт зүйлсийн нэг нь түүний хэмжээ. Гол онцлог нь ч байх. Эхний болоод гурав дахь мөрд 5 үе, дундах буюу хоёрдахь мөрд 7 үе байна.

Дээр иш татаад байгаа “Эртний цөөрөмд мэлхий үсрэн орж чимээ үүдсэн” тухай шүлгийн “5-7-5” гэдэг үет зохиомж нь криллээр үсэгчлэн хадаалан буулгахад ч хадгалагдаж байгаа нь ажиглагдаж байна.

Ийм хатуу “хууль”-аас нь болоод хайкуг арван долоон үет шүлэг (5+7+5) гэх нь ч бий.

Хайкугийн энэхүү 17 үетээр зохиомжилдог тогтсон загварыг нь эвдэн, дорнын бичгээс нь салгачихвал үнэн хэрэгтээ хайку хайку биш болно.  Тийм тогтсон хэмжээстэй үет шүлэг болохоос гадна бичлэг нь давхар утга илэрхийлдэг “гүн ухаантай” дүрс бичгээр “үйлдэгддэг”-ээрээ хайку өвөрмөц бүтээл.

Ажиглахад, япон хайку шүлгийн бичлэгт олон олон китагана харагддаг. (Ялангуяа эртнийхэд нь) Китагана гэдэг нь ханз буюу хятад үсэг юм. Жишээ нь: ханз үсгээр бичсэн эртний гэдэг үгийн “харагдах” дүрс нь арван хөгшин ам гэсэн утгатай болох бөгөөд цөөрөм гэдэг нь гурван дусал, дахиад гурван дусал, шороо, түүнийг анзаарч гэсэн шиг санааг илтгэх учир аяндаа “аа, энэ чинь олон олон хүн, олон олон үед ам дуугарсан “зүйл”-ийн тухай ярьж байна” гэх юмуу, асар олон дусал хуримтлагдсан шороо, танин мэдэхүй үүнд оршиж байгаа юм байна шүү гэдэг ойлголт, ухаарлын “төрх-дүр” нүднээ тодорч, тэр нь мэдрэмж бодролд нөлөөлөх учир үүснэ.

Иймэрхүү ухаарлын “чимэг” нь хайку шүлгийн “донж”, сэтгэлгээний “дотоод мөн”-ийг тодотгодог учир түүнийг нь анзаарахгүй байж болохгүй.

Дашрамд үгүүлэхэд, зарим судлаач Юань улсын нэрийн ханзыг тайлбал: далай их улс гэхээс гадна хөх хэмээх утга агуулсан байдаг гэдэг. Дүрс үсгийн “нодог” тиймэрхүү л”юманд хүргэдэг” учир түүнийг давхар харах учиртай. Илэрхийллийнх нь гүн ухаан нь ч түүнд оршдог бололтой юм билээ.

Манай өвгөд өтгөс “мал нүдлүүлэх”, “нутаг усаа нүдлүүлэх”, “үсэг нүдлүүлэх” гэх мэтийн үг хэлдэг нь хэрэгтээ Масаока Сикогийн шинэчлэлийн төвшинд сэтгэн, “бодот төрхийн зураглал” гэгчийн тухайд ярьж буй явдал юм. Энэ бол бичиг үүсэхээс аль өмнийн, магадгүй аль “бица” үүсэх үеийн ч ухаарал байж мэднэ.

Ер нь бол дүрсийн “цаадна байгаа” утга агуулгыг тайлж, үзэгдэхүйн чинад дахь танин мэдэхүйг нээнэ гэдэг аугаа зүйл.

 

III.

Японд “Хайку шүлгийн нийгэмлэг” гэж бий. Тийш дэлхийн өнцөг булан бүрээс хайку шүлгийн их урсгал цугтадаг бөгөөд түүнийг нь сэтгүүлдээ цомирлог болгон нийтлэдэг, нийтлэхдээ аль хэлээр бичсэн байна түүгээр нь нийтлэдэг уламжлалтай юм билээ. Р.Цэцэнцогт зэрэг манай өмнөд ахан дүүсийн шүлэг ч тэнд мөн мэр сэр үзэгддэг юм билээ. Энэ сэтгүүлд нийтлэгдсэн болон энд тэнд тааралдаж байгаа хайку болон хайку төсөөт зохиолуудыг харахад, ер нь эдүгээ тийм төрхийн шүлэг дэлхий дахиных болжээ гэж бодмоор. Япончууд ер нь өөрийн соёлоо дэлхийн болгохын төлөө их юм хийдэг, болгож ч чаддаг улс л даа.

Бидний хувьд, хэрэгтээ оросоор л дамжуулж япон соёлтой танилцдаг байсан. Одоо харин японоос багахан ялгагддаг монгол хүн олон болох нь шиг байна. Монгол хайку ч өөр болох биз.

Би дэлхийд хайку яаж хөгжиж байгаа талаар сүрхий сайхан үг хэлж чадахгүй. Жишээ нь,  Оросын яруу найрагчдыг овоо мэддэг хэр нь хайку бичдэгийг нь үнэнээ хэлэхэд огт мэдэхгүй. Орчуулгын хайкуг бол харин жаахан гадарлана. Оросууд хайку-ийн хэлбэрийг хадгалах, хадгалахгүй янз янзаар л буулгадаг. Анзаарахад, хадгалсан нь дийлэнх биш. Жишээ нь Иссагийн нэг хайку-г оросууд

Чужих меж нами нет!

бидний дунд харь нэгэн үгүй!

 

Мы все друг другу братья

бид бие биендээ ахан дүүс

 

Под вишнями в цвету

цэцэгт интоорын дор

гэж орчуулсан байна. Бас л шүлэг мөн ч юм шиг, биш ч юм шиг гэмээр.

Харин Бусоны

Поет соловей!

гургалдай дуулж байна!

 

Как он раскрыл широко

тэр ямар том ангайгаа вэ

 

Маленький клюв

жижигхээн хошуугаа

гэдэг шүлэг,

 

Кикакугийн

Все его ненавидят

бүгд л түүнийг үзэн ядацгаана

 

А он живет да живет,

гэтэл тэр амьдраад л байна, амьдраад л байна

 

Словно зимняя муха

яг л өвлийн ялаа шиг

гэдэг шүлгүүд хэдийгээр оросоор хэлж байгаа ч хайкугийн үнэртэй л дээ.

Европ дахинд хайку шүлгийн хэлбэрийг чухалчлах биш, утга илэрхийлэл, дотоод донж, агуулгыг нь илүү эрхэмлэдэг бололтой. Японы яруу найрагч Иссагийн “Хувирсан газар” (Transformed land) гэдэг шүлгийг Австралийн яруу найрагч Харолд Стеварт хоёр мөр болгон орчуулсныг энд жишээ татая. Тэрбээр Иссагийн шүлгийг

In these degenerate latter days, I state

Astounded cherry  - blossoms everywhere

гэж орчуулжээ. Үүнийг

Орчин цагийн үзэшгүй муухайн дунд, энд тэндгүй

Олон олон интоор цэцэглэснийг гайхширмуу би

гэж монголчилж болмоор санагдаж байна.

Ийнхүү хайкуг дэлхий дахинаараа л орчуулж, бичиж байна. Санааны гүн, утгын багтаамжийг нь гол болгон анхаарч байгаа бололтой. Гэхдээ хүн, байгальтай холбоотой ерөнхий сэдэв нь дийлэнх тохиолдолд хадгалагдаж л байх шиг байгаа юм. Хүн, байгалиас огт өөр сэдвээр ч бичиж л байна. Ер нь бол хайку дэлхий дахиных болсон. Японы соёл дэлхийн соёлд “өөрийгөө таниулж, үгээ хэлсэн”.

 

IV.

Манайд хайку шүлэг хэзээ “нүүж ирсэн”-ийг лавтайяа хэлэхэд амаргүй. Юу гэвэл: монголчуудын дотроос япон соёлтой биеэр танилцаж, тэр соёлын дотгоодод нь нэвтэрсэн, түүнийг таниулж  мэдүүлэхийг хичээж асан нэгэн үеийнхний тухай, тэдний бүтээл туурвилын тухай үүх түүх ярьдаг боловч нэгд, тэдний оюуны амьдралаас бид ихэд холдсон, хоёрд гэвэл бидэнд япончууд урт удаан хугацаанд “дайсан” байсан болохоор тухайн цагтаа ямар оролдлого байсан, тэр оролдлого юунд хүргэж асныг хэлж ярихад хэцүү.

Харин ХХ зууны эхэн үеэс орос соёлтой андалж, тэр явцдаа цааш 20-30 жил болсны дараа Оросоор дамжуулан хайкутай танилцсан гэвэл үнэнд ойртоно.

Миний мэдэхийн Монголд хайкуг “нүүлгэж ирэх” оролдлого бий болсноос хойш лавтайяа хагас зуун жил өнгөрч байна.

Хайку шүлэгтэй танилцахад Горькийнхон их үүрэг гүйцэтгэсэн. Түүчээ нь Бэгзийн Явуухулан гуай. Өөрөө ч бас хайку бичих зарим оролдлого хийсэн байх. Явуугаас хойшхи горькийчуудаас Д.Батбаяр, Д.Урианхай хоёр ч бас хайкуг ойлгуулах талаар зүгээр суугаагүй. Ялангуяа тэдний “сүүл мушгигч” Г.Аюурзана хайку-г таниулж мэдүүлэх, “монгол богоход” тус дэмтэй ажил чамгүй ихийг хийсэн. Өөрөө ч хайку бичиж үлгэр үзүүлсэн нь бий. Надад л лав Г.Аюурзанын

 

* * *

Бүү ай!

Булшин доорх тэнгэрт ч

Шувууд нисэлдэх л болно

 

* * *

Ахиад нэг мод

Шарлачихжээ. Ахиад бас нэг...

Баяртай, хөхөө минь!

гэх мэтийн шүлэг нь гоё л санагддаг юм.

Б.Явуухулан гуай “Ямар нэг агшин, ямар нэгэн эгзэг бол хайку шүлгийн бодот болон хийсвэр нөхцөл мөн” гэж бичсэн нь бий. Тэрбээр хайку шүлгийн “агшныг шүүрдэг” авъяас чадварыг нь олзуурхдаг байсан бололтой. Харин Г.Аюурзана “дотоод гүн”-ийг нь илүүтэй анзаарсан шиг байдаг.

Уг нь бол бид гурван мөрт шүлгийн эртний өв, уламжлалтай улс. “Ертөнцийн гурав” хэмээх гурван мөртүүдэд хайку-ийн олон чанар бий. Зарим тохиолдолд илэрхийллийн утга агуулга нь хайкугаас ч гүн бөгөөд өргөн гэж хэлж болно. Гэхдээ “ертөнцийн гурав”-ын хэлбэр нь ч, үгүүлэмжийн донж нь ч түүхэн явцдаа хайку шиг яруу найргийн бие даасан төрөл болон хөгжиж чадаагүй. Аман зохиолын хэмжээнд л үлдсэн. Зарим “ертөнцийн гурав”-ыг ажиглахад санааг гүнзгийлж логик алслалт хийсэн нь (тэр нь орон зай, цаг хугацааны янз бүрийн хэмжээстэй) хайкутай зүйрлэж болох ч яг хайку хэлбэртэй шүлэг болж бүрдэж цогцлоогүй юм.

“Ертөнцийн гурав” хайку шиг “агшиныг шүүрдэг” биш ертөнцийн их орчлыг “тэвэрдэг” онцлогтой.

Хайку шүлгийг Монголд идээшүүлэх юмуу монгол хайку бүтээхэд, за юутай ч оюунлаг гурван мөртийн урсгал бий болгоход бодтой хувь нэмэр оруулж, өөрийн дэг сургуулийн шавыг тавиад байгаа хүн бол Д.Батбаяр. Түүний удирдлага дор бэхжин, чөмөг сууж, улам бүр өөрийн дүр төрхөө олж буй “Бишүби”-гийнхэн гэгддэг Д.Батбаярын шавь нар хэд хэдэн гурван мөрт шүлгийн ном нийтэлсэн. Ер нь одоо гурван мөрт бичдэг залуус хаа сайгүй болсон шиг байна. Шүлэгтээ янз бүрийн л нэр хайрладаг шиг билээ. Ажиглахад, дууны шүлгийн мастер хэмээн авгайлдаг судлаач Ү.Хүрэлбаатар гэх зэрэг дунд үеийнхэн ч хайку тийш “хандарч” эхлэв бололтой. Манай “хайкучид”

 

* * *

Улиасны мөчир дээрх

Болжморууд зүүрмэглэнэ

Хаа сайгүй нарны үнэр (Т.Эрдэнэцогт)

 

* * *

Цантай цонхонд

Хуруу хүргэнэ

Цахлай ниснэ  (С.Оюунтөгс)

гэх мэтийн япон хайку-д ойртуулан ойлгож болохоор шүлэг бичдэгээс гадна “монгол хайку” ч гэмээр

* * *

Уулын тэнгэр

Алсад буй бүхэн

Алганы хээ мэт танил (Т.Эрдэнэцогт)

 

* * *

Ав адилхан одод

Ар араасаа харвана

Айлынхан маань эзгүй юмсан (С.Оюунтөгс)

гэх мэтийн шүлгүүд бичиж л байгаа.

Саяхан надад нэг залуу “Өвсний нүд” нэртэй яруу найргийн ном бэлэглэсэн. Тэр “Бишүби”-ийнхэнд багтдаг эсэхийг мэдэхгүй. Шүлгүүдээ “Хиян гуравт” гэснийг бодоход “Энэ бол монгол уугал сэтгэлгээнд хамаатай бүтээл!” гэж хэлж буй бололтой. Тэнд

Шүүдэр туучихуй

Согтуу бяцхан зөгий

Шилбэ мөргөөд сэрнэ

гэдэг ч юмуу

Дэргэдэх горхины чимээ

Сарны гэрэл дамжсаар

Дэрэнд ирж шингэнэ

гэх зэрэг “хайку” шүлгийн өнгө аяс, утга илэрхийллээс нэг их холгүйгээр ойлгож болохуйц шүлэг нэлээд байна.

Урьд нь хэд хэдэн ном уншигчийн гар дээр тавьсан Дагийраазайн Нямдорж ийнхүү “гурван мөрт”-д хүч үзэж эхэлсэн байна.

Юутай ч, япон хайку Монголд нүүж ирээд, “өөрийгөө олохыг” хичээж байгаа нь анзаарагдаж л байгаа юм.

 

V.

Миний хувьд Горькийн нэрэмжит дэг сургуультай ямар ч хамаагүй. Гэхдээ аз болоход аль л оюутан байхын хайку-тай нүүр учирчээ би. Бас л хагас зуун болчихож.

Эхлээд би хайку-гаа сайн ойлгосон ч юмуу, үгүй ч юмуу, баахан л шохоорхож уншдаг байсан санагдана. Дагаж давхиад, “хайкудаж” сүйд майд ч болоогүй.

Харин хожим Б.Явуухулан, М.Цэрэндорж мэтийн дэлхийн утгазохиолтой өөрийн уран бүтээлчдийг танилцуулах, “шинэ бүхнийг” мэдүүлэх талаар хүчин чармайлт тавьдаг асан өмнөх үеийнхнийхээ хүсэл мөрөөдлийг улбаалан, хайкутай танилцуулах бас нэгэн бодтой алхам хийхийг зорьж, “Японские трехстишия” (М.1972) номыг Ж.Лхагва бид хоёр монгол болгон (өөрсдийн зохион байгуулалт муутайгаас болон цагт хавчигдан, ний нуугүй хэлэхэд их л яаруу сандруу хийсэн дээ) түмний хүртээл болгосон түүхтэй. Бидний ном Монголын утгазохиолын хүрээнд ямар долгион тарьсныг би мэдэхгүй. Гадаадад суралцаж байсан тул анхны уур амьсгалыг мэдээгүй, Лхагва надад онцгой зүйл ярьсан нь үгүй.

Тэр ном гарах үед л юм даа, “Японское одностишие” гэдэг “юм”-ыг оросоор уншиж, амихандаа хөглөгдөн, баахан нэг мөрт бичлээ. Зөвхөн өөрөө “дэмий донгосоод” зогсохгүй Урианхайг бас уруу татан хоёул ганц мөрт гэгчийг шохоорхон, бүр Зохиолчдын Их хурлын тайлан илтгэлд өртөтлөө оролдов оо, чиминь. Золтой л өөрсдийнхөө хөлд чирэгдэх шахсансан.

 

ШҮЛЭГ

Тэнгэрийн хүлэг уяан дээр цовхчино (Л.Дашням)

 

ЗАХИДАЛ

Дугтуй дүүрэн өвөл (Д.Урианхай)

 

гэдэг шүлгүүдээ Их хурлын илтгэлд “дурайлган”, Монголын утгазохиолыг доголон шүлгээр “бузарласан” хэрэгт өртөх нь тэр. Нүдний хялайлт нь над руу л голдон чиглэж байх шиг байсан. За тэр ч яахав, өнгөрсөн хэрэг болж.

Нэг мөрт шүлгийн юу нь надад “гайхамшигтай” санагдсан гэвэл: уг нь оньсого гэхээр үгүүлэмжтэй боловч тэр “далд илэрхийлэлтэй” мөр нь гарчигтайгаа нийлээд хос мөр болж, “бодол дуудах” содон гоё бүтээл болж байх шиг ойлгогдон, түүнийг нь олзуурхсан л даа.

Хожим (овоо японжоод) мэдэхнээ оросууд японы хайку шүлгийг нэг мөрт болгон орчуулсан байсан. Аспирантурт сурч байх үеийн тэр “туршилт-аа” би “Цасны үнэр” номдоо “ХАСАРВААНЬ нэрт нэг мөрт хайхуй шүлгийн чуулга” хэмээн сүртэй нэр өгөөд хэвлүүлж л орхисон. 197980 оны үеийн “ажил” учир бас л 30-аад жилийн тэртээх явдал болжээ.

Их хурлын илтгэл, дараа нь ардын зохиолч Д.Пүрэвдоржийн нийтлэлээс ч болсон уу, ямар ч атугай хүмүүс одоогийн хайку руу шуурч байгаа шигээ миний нэг мөртийн араас “урт цуваанд” зогсоогүй ээ.

Хайку шүлэгтэй зууралдсан түүх маань ердөө л энэ.

“Үйсэн дэвтэр”-ийн гурван мөртүүдийг би урьд өмнөх шигээ “хайхуй шүлэг” гэж нэрлэсэнгүй, бас хайку хэмээн “зүтгэх” ч бодол төрөхгүй байна. Миний шүлгүүд ямар нэгэн онол үзэлд захирагдахаар цэгцтэй, жигд сүрхий ч болж чадсангүй. Гэхдээ л чанга чангаар, тэр тусмаа тайзан дээрээс унших шүлэг болоогүйд нь харин баярлаж суугаа юм.

Муучлах, сайчлах, өөлж гоодох, надад ялихгүй ч болухнаа урам өгөх нь уншигч таны л хэрэг. Энэ номыг туурвиж, “сайн дураараа их ажилтай золгосондоо дотоод баясалыг” эдэлсэн үү гэвэл би эдэлсээн. Тэр нь л харин өөрийн эрхгүй ямар нэг аятайхан үгээр хэлмээр “зүйл” байсан.

Таны өмнө тоохүй ч байсан болох эгэл нэгэн дэвтэрээ дэлгэж байна. Гуйх юм: Битгий үсэг  дараалан уншаарай! Тэр нь Танд биш, надад зориулагдсан юм шүү.

“Утганд ухаарахуйн цэцгийг ургуулах”-д тань өчүүхэн ч атугаа тус болоосой! хэмээн дорд мэхийн

 

Ёсолсон

Гөрөөчид Лувсандамбын Дашням

2012.02.14-29.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Аав, Ван-гог хоёр

Адилхан байж магадгүй

Аз болоход, хэн ч таньдаггүй юм тэднийг

 

* * *

Аавыг нутаглуулсан толгойн энгэрт

Алдартай цэцэгс соёолчихож...

Үхэшгүй мөнхийн цагаан уул...

 

* * *

Адын юм хийдэг нэг хүн бий

Авгай нь жигтэйхэн хайртай...

Ард нь нэг чулуу бий, тэр бас хэрэгтэй

 

* * *

Азарган бороо, нүхэн харанхуйг тоолгүй

Амраг уруугаа би алхлана

Аяа, хийх ажил өөр юусан билээ?

 

* * *

Айл болгонд

Аашлах эмээ үгүй

Аяа, амьдрал ямар ядуу вэ?

 

* * *

Аймаар явдал зөндөөн...

Авгай хүүхэн зөндөөн...

Амьдрал нэг л хэнэггүйхэн...

 

* * *

Алган дээр байсан тэр алга

Булбарайхан, ямар зөөлхөн гээ...

Алга даа одоо юу ч  алга!...

 

* * *

Алганы хээ шиг

Хэнд ч харуулдаггүй

Аравхан үг бий надад

 

* * *

Алсын алсаас амьсгаа уужилж

Ардын дуу цуурайтна

Ажаа минь өчигдөр айлын хүн болсон

 

* * *

Алтан хааны ордон шиг

Шоргоолжны үүр хөлтэй

Айсуй хаврын баавгай өвөр дотроо ууртай

 

* * *

Амьд яваа мөртлөө

Үхлээс айх юм

Арай ч дээ, тэр яав л гэж!

 

* * *

Амьдрал яаж эхэлсэн бэ

Тэгж л дуусна

Дуусах ч гэж дээ... тэгж л эхлэнэ.

 

* * *

Ангасан тал

Алганы хээ мэт

Амьдрал яг л борооны үүл мэт

 

* * *

Асуулт шиг хүмүүс, бас

Хариулт шиг хүмүүс

Аяа, ямар олон үрс хөлхөлдөнө вэ?

 

* * *

Ахыгаа Ертөнцийн хүн болгосон

Хавт Хасар

Аргадахад нь гомдсон байх аа

 

* * *

Аяа би, аюус тамын нүдийг олов л

Адагт байх зовлонгийн жаргалыг

Алган дээрээ тодлон харав л

 

* * *

Багын минь явдал

“А” үсэг шиг шомболзоно

Баллаж зурсан тугалын нүд шиг харагдана

 

* * *

Би чамд дурлаад байна

Сэтгэлд минь туслаач!

Битгий өөр хүнд үлгэр яриач!

 

* * *

Бодолд мөнхрөгч цэцэгс

Боржин болоогүй нь баярлалтай

Босоо “үхсэн” чулуу амьд байдаг нь гайхалтай

 

* * *

Бороо шивэрч, газар танхайрсан

Болзоот өдрүүд урсан өнгөрөв

Бодлын гүнд ганцхан чи – амьгүй үлдэв

 

* * *

Будаг нь онгосон их Бурханд

Эмээ мөргөнө

Бумбагар охин эмээдээ мөргөнө

 

* * *

Бурхад надад эрхэлдэг

Амьсгалаа түгжин сууж

Хиртэхээс минь хамгаалдаг

 

* * *

Бут бумбалзуулагч салхин

Хөгжилтэй гэдэг нь...

Бушуухан цэцэг болохсон

 

* * *

Бүдэгхэн гэрлийн доохно

Бөхөлзөн гүйгч бүсгүйг

Бүгдээрээ танинаа – Тэр Од!

 

* * *

Бэхгүй үзэг

Ширээн дээр хэвтэнэ

“Би”-ийн өвчин хамт хэвтэнэ.

 

* * *

Гажиг төрснийг минь

Жороо морь мэт үнэлдэгсэн бол

Ганц болоод явчихна тэр ээ

 

* * *

Газар цөмөрч, дэлхий цоорсон ч

Гараад л явчих нь-ш-дээ цаашаагаа...

Гаднаа л лав үлдэнэ гэж үгүй!

 

* * *

Газарт  мөр үлдэх нь

Гайхамшигтай

Гай ирж бүдэрч унах ч авралтай

 

* * *

Газрын явдал тэнгэрийн эштэй...

Гайхал тэр бүсгүй

Гахай маллах эрдэмтэй

 

* * *

“Ган” явсан ганцхан эрэг

Гадаа хэвтдэг байсан

Тэр намайг аварсан...

 

* * *

Гангар шаазангийн хагархай шиг

Ганган үг бүү хэл!

Гадаа чинь мануухай зуун жил унтаж байна.

 

* * *

Ганцаардмал тэнгэрийн цээжнээ

Одон зүүжээ

Газрын хүмүүн юунд баярлана

 

* * *

Ганцхан ангир ганганах нь

Нуурандаа аниртай

Ганцхан авиа сүүмэлзэх нь бодолд чимэгтэй

 

* * *

Ганцхан бугын жимээр

Төгөл хуваагдана

Ганцхан үгийн хэлтэрхийд сэтгэл хумигдана

 

* * *

Ганцхан л дуугаа давтдаг

Хөгшин пянз шиг

Ганцаардал гэгч дэндүү ялдам

 

* * *

“Гахай” тойрон аялдаг

Бага анги л намайг

Гайгүй хүн төрхтэй болгосым

 

* * *

Говийн гоёо, гүрвэл хоёр

Гоё юмаа, бахархмаар юм

Боол мэт эзэн явах бодлыг бойжуулах юм

 

* * *

Говь...

Бурханы зүүд мэт олон тэмээд

Бут сүлжин идээшлэж явна

 

* * *

Гундуу толгодын сүүдэр дагасаар

Гурван үрээ сүргээс тасрав

Гутал багадсан намар санаанд оров

 

* * *

Гуравтайдаа нулимсанд  дэвтсэн

Аравтайдаа дурлалд хатсан

Гунигт хорвоогийн “ариун ад” тэгж л амилсан

 

* * *

Гутал минь эзнээ орхин

Гудамжнаа үдлэх зуурхандаа

Гуйлгачинд сэтгэл алдарсан гэдэгийм

 

* * *

Гүйгүүл морин янцгаахад

Гүвээний цас хайлмагтана

Гүнгэрвааны бурхад амьсгал даран өндөлзөнө

 

* * *

Гэзэг нь гарт ойрхон байсан

Ангийн охин

Гэнэт гараад ирэх нь ямар гоё вэ

 

* * *

Гэнэн байжээ, гэнэн явж

Гэр, гадаа адилхан байж

Гээгдсэн бүхэн одоо ариун болж.

 

* * *

Гэрлээр хооллогч түмэн цэцэгсийн дунд

Гэв гэнэтхэн аянга буух шиг

Чи ирж явна

 

* * *

Гэрэлтэй цонхоо чимэглэн

Гэзэгээ самнан зогсдог

Тэр бүсгүйн эзгүйд хөгжим гунигладаг.

 

* * *

Далайн гүнд

Давалгаа төөрөм хясаа...

Даанч цорын ганц нь  сувдтай

 

* * *

Дандаа нүцгэн явахад нь

Ажаагүй юмсан

Даашинзаа нөмрөх нь ямар хөөрхөн юм бэ?

 

* * *

Даргын айлдсан тушаал

Өвөөгийн цээжинд хадагдсан

Дахиад хэзээ цагаан сар болох бол?

 

* * *

Домогт нэгний тухай

Аймаар юм сайрхан үгүүлснээс

Дотно нөхрөө л дурсаж суух минь!

 

* * *

Дорнын тэнгэр

Үүлгүй байсан

Дороос нухсан чулуу зөөлөн байсан.

 

* * *

Дурлалд халуурсан Бурхан

Маань уншиж тайвширахыг

Дуг нойрон дундаа мэдэрсэн юмаа.

 

* * *

Дуут горхи их мөрөнд нийлмэгц

Дуугаа хураажээ

Хэмжээгүй их усан хэлийг нь сугалжээ

 

* * *

Дэггүй  хүүхдийнх шиг

Гарын үсэгээ Дэлхий

Хэнд найдан үлдээсэн юм бол?

 

* * *

Дэлхийн дайтай бор орчиндоо

Дэгдээхэй маллан

Дээр нь өөрийгөө маллан жаргаж явнаа

 

* * *

Дээвэр дамжин жиргэлдэх

Өлөн шувууд

Гэртэйдээ баярлалдана

 

* * *

Жаахан биеэ  томд бодох

Жаргалтай...

Жаргалтай ч, гунигтай...

 

* * *

Жигтэйхэн уйтай байна

Шалгаж байгаа юмаа, намайг...

Жирийн хүн гэдгийг маань ойлгуулж байгаа юм

 

* * *

Жижигхэн төрсөн энэ бялзуухай

Жилийн өмнө миний өртсөн

Хувьгүй дурлалын дуучин

 

* * *

Жингүйдэн дээшээ... бүүр дээшээ

Хөвж явна

Жирийн биш гэдэгээ харуулж явна

 

* * *

Жүнзэн дотроос чи инээж байна

Зүгээрээ, чамайг би уухгүй.

Амьдрал тоглоомыг ажиглаж л сууна

 

* * *

Зам эзгүй

Холын уулс цэнхэртэнэ

Зарц мэт өвс ургамал нахилзана

 

* * *

Захидал дүүрэн дурсамж

Захаас нь аваад л

Шатааж сууна...

 

* * *

Захидлыг чинь аваад их баярласан

Зангаа хувиргасанд чинь бүр их баярласан...

Замдаа сайн яваарай даа чи минь!

 

* * *

Зөвхөн бодол минь л гүйцэх

Тэр нутагт

Зүүдний цагаан унага давхиж яваа

* * *

Зөвхөн уруулыг чинь би

Хорин жил үнсжээ

Зүгээр л дасгал хийсэн байжээ

 

* * *

Зөндөөн олон жил чамайг би хайсан

Зөргөөр өнгөрөхдөө гайхалтай нь

Зөрсөн байсан

 

* * *

Зөөлөн зант Хомероос ч илүү

Зөв үг би олныг хэлсэн дээ

Зүг зүгийн салхи үймүүлж л орхисон

 

* * *

Зулай үнэрлэдэг ээж минь

Зураг болжээ

Зөөлхөн шивнээ үлгэр болжээ...

 

* * *

Зуун хурга... зуун хурга...

Ээжийгээ л дуудна

Зун болгонд ээжийгээ л дуудна.

 

* * *

Зүлгэн дээр өдөржин барилдаж

Өмдөө хүү татсан тэр мөч

Зүггүй нэрт бага нас минь!

 

* * *

Зүүд мартаагүй

Зүрх ч “магтаагүй”

Зөрөг зам л...

 

* * *

Зүүдэн дунд минь жаргаасан

Зүггүй охин одоо

Шалгалтандаа муу авч суугаа

 

* * *

Зүүдэнд учирсан мууртай

Өглөө таарсан

Зүв зүгээр хөөрхөн л амьтан байсан

 

*            *         *

Зүүдэнд чинь ч багтсангүй ээ би

Зүгээр л нэг тэмдэг үг хэлэе дээ, одоо

Чи жигтэйхэн ухаантай

 

* * *

Зүрх цохилох нь хөгжим

Зүүд зугаацах нь хөгжим

Зүгээр л нам гүм ч хөг-жим...

 

* * *

Ив илхэн чамайг

Илж үзмээр байна

Энэ гэвч гүйцэгдэшгүй үйл ээ

 

* * *

Ижил бүхний нэг нь л

Энэ хорвоогийн гайхамшиг байдаг

Эндүүрэл ч бас хосгүй нэг нь...

 

* * *

Илбийн юм шиг

Энэ торгон нөмрөг

Илийг нууж, далдыг илчилнэ үү?

 

* * *

Илжигний хэл сураагүй байж

Юугаа ч сургахав!

Ихэмсэг зан гаргаж муулаад ч яахав

 

* * *

Инчдэх төдий  хоромд

Элгэндээ нааж зогссон

Илүү юм хийснээ хожим нь л мэдсэн

 

* * *

Инээмсэглэлийн чинь бүжиглээнд

Эр бие нялхарсаан

Ингэж л түүх эхэлдэг дээ уг нь

 

* * *

Ирийсэн олон тойгон чулуу

Он цагийн нулимс мэт

Энд ганцхан л удаа болзоо амилсан...

 

* * *

Магад 400 жил

Нэгэн мод энхрийлсэн  хэрээ

Маргааш  нүдээ анина

 

* * *

Мал сүүдэрлэж, шувуу орогнодог

Маш хөөрхөн хөшөө бий

Эзэн нь эдүгээ болтол танигдаагүй

 

* * *

Малгайн дороо маани уншдаг

Бүргэд байдгийг дуулаагүй ээ би

Маш их үйл бүтээсэн нэг шувууг л мэднэ

 

* * *

Манай охин “Ёолкондоо очихоор”

Маш гоёжээ, өндөр болчихож

Маргааш өөр өглөө эхлэх нь

 

* * *

Маралын гурван од

Мааниа уншин гялбалзана

Манай эмээ тэнд  дарга болсон дуулдана

 

* * *

Марко Пологийн нүд унагасан

Говийн улаан гоёогоор

Манай тэмээд уруулаа эрхлүүлдэгийм

 

* * *

Масала цай тамшаалан

Хоёр ноён тухлана

Магад нэг нь нууцаа манцуйлна

 

* * *

Марзагнагч аа! чамд би

Маргаангүй  арван үг зарая

Магнаг торго авч өмд хий л дээ!

 

* * *

Мартагдсан номын завсраас

Орхигдсон зурвас олдов

Маргааш явахыг минь мэдсэн байж...

 

* * *

Мартахын аргагүй гоо бүсгүй

Орцоор орохыг харав

Манайхыг биш өөр айлын хаалга тогшив

 

* * *

Миний ачаа үргэлж хүнд

Мянган жилийн түүх, эхнэрийнхээ

Мялаалгыг үүрсэн нуруу минь бөгтгөр

 

* * *

Миний нэрнээс

Зулгаалддаг алдраасаа

Мэлхийд дурсгахад чинь нулимс асгарсан

 

* * *

Миний сэтгэлд нүргэлэх их симфони

Судсаар жирвэлзэх гайхамшигт аялгууг

Мэдэх хүн ганцхан? Тэр тэнгэрт суугаа

 

* * *

Миний төлөө төрөөгүй

Үзэсгэлэн гоо сэлгүүцэж явна

Мэнгэ нь голлосон би түүн рүү яарч явна

 

* * *

Миссисипи...

Миний дүүгийн тухай, америгогийн тухай

Мэдэх, мэдэхгүй эртний үг шивнэнэ

 

* * *

Моносны үнэрт мансууран

Мойл түүх гайхалтай

Мондийн бандийг моринд явуулахсан...

 

* * *

Мөнх амьдралын элч болсон энэ

Морьтон эр уудам талдаа

Мөн ч олон жил давхисан даа

 

* * *

Мөнхийн  алдараа тоолгүй

Мөн ч их зовжээ тэр

Мөр бүхэндээ нулимс шингээжээ

 

* * *

Мөсье! гэх мулгуу үг,

Мөрөндөө угласан санжгануур цүнх

Мөн ч олон жил боллоо доо

 

* * *

Мөчирт бөнжийх шүүдрийг

Үнссээр, үнссээр

Мөдхөн нар мандах нь

 

* * *

Мэнгийг чинь мэднээ би

- Хүнд хэлсэн үү?

- Чамаас өөр үү?

 

* * *

Надаас чи битгий зугат аа

Нуугдсаар, нуугдсаар...

Нар шиг, ядаж  аажуухан жарга!

 

* * *

Намар эртийн хяруу

Цав цагаан

Намайг санасан дэнж нов ногоон

 

* * *

Намрын бороо

Сэтгэлийн шарх шиг

Намайг дандаа аргадан зовоодог юм

 

* * *

Намайг үзэн яддаг ч

Хажууд минь инээж суусныг тань

Намтартаа би шингээнээ

 

* * *

Намрын навчис

Гудамж дүүрэн...

Намайг  битгий санаарай, улирал дууссан

 

* * *

Нар зүсэн асгарсан

Азарган бороо л

Намайг чамтай уулзуулсан

 

* * *

Нар нуугдсан өчигдрийг

Мартахгүй ээ би мартахгүй

Намайг хуурсан ч мартахгүй

 

* * *

Нар шарна – Тэр нүцгэн

Нүцгэн тэр Нарыг шарна

Тал эзгүй...

 

* * *

Нарны наагуур

Нулимс мэлтэгнэнэ

Намайг үзээд аяархан дусагнана

 

* * *

Ноос ачсан тэмээд адил

Үүлс хөвнө

Номоо үзэх ямар их дургүй хүрнэм

 

* * *

Нөхцөл гэж нэг юм байх

Баавгай ч мэдэхгүй...

Нүх үү, мэх үү? – Хэн ч мэдэхгүй

 

* * *

Нулимсандаа би нэг л зүйл:

Нутгаа санахад сэнхийдэг

Нугынхаа үнэрийг л хадгалж явдаг аа

 

* * *

Нууцгүй болсон захидал

Нулимс аргадна

Нуранги дамжин гүрвэл гүйлдэнэ...

 

* * *

Нүгэлт үйлийн хаан

Цагийн боол чиний

Нүүрэн дээр нулимаж чадсаан би

 

* * *

Нүгэлтэй хөөрхөн амьтан гэж

Нүдэн дээр минь үнсэх юм

Аниастай нүдээр алиныг нь харна гэж...

 

* * *

Нүдүүрийн будаа шиг үсчин

Нүднээ орж гаран

Нэг бяцхан уучлал эзнээ зовооно

 

* * *

Нүдэн дээр чинь үнссэн

Сүүлчийн орой...

Нүгэл буян хоёр хоёулаа жаргасан

 

* * *

Нүцгэн хүүхэн

Цэцгэн дунд хэвтэх нь

Нүгэлтэй хөөрхөн...

 

* * *

Нэг л донжтой харагддаг

Нэрмэлийн дэлгүүр цоожтой

Өнөөдөр шинийн нэгэн

 

* * *

Нэг л өдөр, цаг нь болохоор

Хүмүүс өрсөлдөн

Нэрийг чинь хэлж сагсуурцгаах болно

 

* * *

Нэг л  их аугаа юмны тухай

Нэрэлхэхээ мэдэхгүй бурцгаах юм

Нэрсний бутанд шүүдэр л бөнжийдөг дөө

 

* * *

Нэрнээс нь чих ирвэгнэмээр

Гадгаад олон цэцэг

Нэг л мэдэхэд цонхыг минь бүрхжээ

 

* * *

Огт өөр, хэзээ ч үзээгүй жаргалыг

Чи надад бэлэглэжээ

Орчлонд дутуу юмгүй нь үнэн байжээ.

 

* * *

Од болж тэнгэрт гялалзалгүй

Орхигдсон зам мэт эндээ

Газрын мухарт амьдрахсан...

 

* * *

Одоо шиг худлаа үг

Олж болноо – байж л байгаа

Олоод  л харин...

 

* * *

Ойр хавиа харцаараа шилбүүрдэн

Ойн согоо мэт бүсгүй алхална

Одоо түүнийг магтах уу,муулах уу?

 

* * *

Ойрхон байсан, их ойрхон байсан

Тэгээд?

Тэгээд л холдсон, их хол явсан

 

* * *

Олны дунд ганцаардаж явсан минь

Одоо л хэрэгээ хийх нээ...

Олиггүй золигт би бүр хайртай болчихжээ

 

* * *

Онгойж нээгддэггүй үүдийг чинь

Орхиё оо, орхиё

Олон жил нүдсэнээ мартая

 

* * *

Орилж хашгирах бүртээ

Хазгай дуудах хэрнээ

Охиныхоо гадаад нэрээр гайхуулах юм

 

* * *

Оройтсон уучлал мэт

Он цаг айсуй

Одод хэнийг хүлээнэ вэ?

 

* * *

Ороод л зогсдог бороо

Орчлонгийн шивнээ...

Олдошгүй тэр үгийг хэн надад хэллээ...

 

* * *

Орчлонт ертөнц уйлдаг гэдгийг

Одоо л ойлголоо

Нүд чихээ хардаггүй нь худал байжээ

 

* * *

Өвгөдийнхөө бунхант энгэрт

Хонио хариулж явна

Өнө эртний түүх намайг хариулж явна

 

* * *

Өвөөгийн уйлах шиг

Эмээгийн инээх шиг

Өчнөөн үгийг би сонссон

 

* * *

Өвсөн дунд үүртэй шувууг

Өвөө таньдаг

Өглөө бүр босож хардаг

 

* * *

Өглөө бүр эртлэн сэрдэг

Үрчлээ  дуудагч нялх наран

Үүрд миний үнэнч дагуул

 

* * *

Өнгөт орчлонд ахадсан

Үг минь хийсэн одоход

Үнэхээр би баярласаан

 

* * *

Өдөржин шувууд шулганадаг

Өндөгийг би цаггүй иддэг

Өөр юу болдог бэ?...

 

* * *

Өндөр тавцнаас тэр

Ус уруу үсэрсэн

Ус зөөлхөн, бүлээхэн харагдсан

 

* * *

Өөр болсон өдөн дэрээ

Өргөж тавьж, үнэрлэж өхөөрдөнө

Үнэн! хэмээх өнгөрсөнд баярлана

 

* * *

Өөр хэн ч чадахгүй урлагийг

Өргөсөн дээр үгтгэнэх

Батгана бүтээжээ

 

* * *

Өөрийгөө үзээгүй гэрэл шиг

Өндөр хүн алхална

Өмнөөс нь хайрган зам мурилзана

 

* * *

Өөрийгөө эрсэн  нэгэн ирж явна

Өөдөөс нь өөр нэгэн ойртож явна

Төөрсөн салхи тэртээд хуйларч  харагдана

 

* * *

Өөрөөсөө зугатсан жаргалыг

Өөр хүнд амлахгүй

Өөд нь хаясан чулуу хаа унахыг хэлэхгүй

 

* * *

Өчигдрийн тэр хөөрхөн охин

Өнөөдөр надаас хулгайлсан хайраа

Маргааш чамд бэлэглэнэ

 

* * *

Сайн тоочин болох гэж

Сандраад хэрэггүй

Санасан дээрээ нэгийг нэм!

 

* * *

Сакура цэцэгс тэр хязгаарт

Саран дороо зүүдэлж байгаа

Салж  одоод чи хорин жил уйдаж суугаа

 

* * *

Салхи нөмрөн алхалж явахад

Санаанд ганцхан зүйл

Чиний үзэсгэлэн л бодогдоно

 

* * *

Салхилаад өнгөрнө. Сайхан...

Мөр ч үлдэхгүй...

Байхгүй юм дандаан  аугаа...

 

* * *

Салхин дээр юу бичсэнийг

Сайтар ажигла!

Санаа алдах хэрэггүй ээ – Бүх юм бүтнэ

 

* * *

Санаа алдалт шиг утгагүй ↔ утгатай

Сайхан бүсгүй олддогийм

Сав ертөнц өөрөө тийм (өрөвдмөөр)!

 

* * *

Сар шингэхийг хараад

Санаа алдсийм

Сайн яваагаа тэгж л мэдэгдсийм

 

* * *

Сарны хэлтэрхий залгисан найрагч

Согтуу байж...

Сайн яваагаа сая л мэдэж...

 

* * *

Сонинд хэвлүүлсэн шүлэг минь

Солиотой, дэндүү этгээд болчихож

Сонин юмаа, гэхдээ л минийх юм.

 

* * *

Сониуч нүдэнд

Анхны цас

Сувдан хөнжил мэт

 

* * *

Сумын наадам тойрон шинэ дээл

Шинэ дээл...

Сураггүй асан ганцхан хуучин дээл...

 

* * *

Суунаг татсан буурал оргил

Суудалдаа нойрсогч хаан мэт

Ихэмсэг агаад гунигтай

 

* * *

Сүг зураг үг хэлэв

Сүүлчийн зураач

Анхных болов

 

* * *

Сэтгэл дээр минь чулуу унажээ

Чухамдаа чулууг хайрлах бодол

Тэндээс л ургажээ

 

* * *

Тамирдсан энэ дэлхийн

Тасархай нэгэн хүйлс дээр

Та жаргаж л суугаа гэж санана уу?

 

* * *

Тийм жаахан чамаас

Ийм их хайр ундрах гэж...

Чулуу бүхэн нүдтэй юмаа...

 

* * *

Тийм сайхныг хүртэх

Тэнгэр чамд заяажээ

Тэглээ ч хорвоо хоосон үлджээ

 

* * *

Товчхоон үгээр

Болзоо тавьсаар

Тогтоол уснаа сар мэлмэрнэ

 

* * *

Торго шиг зөөлхөн зүлгэн дээр

Тонгочиж торнисон

Тооноор нар тусахад баярлаж өссөн

 

* * *

Тогорууд буцахад

Нуурын нулимс

Том томоор мэлтэрсэн

 

* * *

Толиноо харагдах дүрсгүй болсонд

Том толгойт гомдсон нь үгүй

Тоо дуусаж, үсэг эхэлсэн байж...

 

* * *

Төмс – хулс – жимс...

Царгас  –  цангис - өргөс

Түмэн үед мэдэх ↔ мэдэхгүй юмс

 

* * *

Төөрсөн хүнд

Нохой хуцах нь

Төрөлдөө хацраа үнсүүлэх мэт

 

* * *

Түүний ганцхан үгээр

Түмэн хүн алдаршсаныг

Түүх гэрчилнэ...

 

* * *

Түүхийн оньс битүү

Түүнийг олох

Егзөр ухаан залуу

 

* * *

Түүхт өдрүүд шувуу шиг

Нисэн одлоо

Түүхий... түв түүхий түүхч  үлдлээ

 

* * *

Тэгэх ёстой! гэдэг

Журмын үг хэлэв

Тэгээд хайр дуусав

 

* * *

Тэнгэр газар нийлж байна

Тэнд нэг төөрсөн янзага

Цойлж явна

 

* * *

Тэнгэрийн тэр найрагчтай

Газар дээрээ л учирсан

Тэгээд цөөрмийн усанд сэлсэн

 

* * *

Тэнд яваа охиныг

Тэвэрмээр байна, юу гэвэл?...

Тэнэглэхээ боль! Хүн ирж явна

 

* * *

Тэнэг! гэдэг ганцхан үг цээжилсэн

Ухаант тоть минь

Тив дэлхийн бүх багшаас илүүг ойлгуулсан

 

* * *

Тэнэглэлд магтаал бичсэн

Тэр хүн өөрийнхөөрөө

Чимээгүй нойрсож байна

 

* * *

Тэр өндөр хясаа

Тэх халихыг харсан...

Одоо тэр унтаж  байгаа

 

* * *

Тэр уулын өвөрт

Салхи нойрсож байгаа

Тэндээс л  үлгэр эхэлсэн гэдгийм

 

* * *

Тэр сэтэрт мод надтай

Амь нэгтэй

Тэнгэрээс ээж минь харж суугаа

 

* * *

Тэр хадан дээр эртний хүн

Өөрийгөө зурж

Тэр нь мянган мянганы гэрээс болж

 

* * *

Тэрмэн дээлээ гандтал

Тэнэсэн тэр эр

Гэр өөдөө алхаж явна

 

* * *

Тэдний хашаа руу хэдийхэн

Зөрөг зам зураачихаж

Тэгтлээ гутлаа чирдэг нь хэн бэ?

 

* * *

Уйтгарт дуунд чинь

Зүрх шимширнэ

Уулзах тусам улам шимширнэ

 

* * *

Усны амьсгал чимээлсэн

Тэр дулаахан шөнө

Өөрийгөө мартмаар байсан

 

* * *

Усанд туссан саран

Саран мөн үү?

Угаасаа л юм бүхэн ийм гэж үү?

 

* * *

Утаа май тавьж

Ялаа үргээнэ

Ухаант  нүдээ уйлуулж үйлээ  үргээнэ

 

* * *

Уулнаас балар эртний

Сүг зураг “нээсэн” эр

Улаа бутартал пан гөрж сууна.

 

* * *

Уруул дээр уруул байсан

Улаан гал шатаж байсан

Ургишгүй муу цагдаа... шүгэл үлээсэн

 

* * *

Ухаан мэгшиж

Уруул өмөлздөгийг

Урьд нь мэдээгүй, одоо ч ойлгоогүй...

 

* * *

Ухааны нүд урдаа юу, ардаа юу?

Улсаас онцгойрч чи

Юунд ийм гоё явдагийм бэ?

 

* * *

Үг бусаар үйл бүтээх гэсээр

Үржээ би, нэгэн амьдралаа

Үнэндээ өөр арга байсангүй ээ

 

* * *

Үзэгний үзүүрээс дэрхийн босох

Үй олон шувуудын цуугианд

Үнэхээр юм хийж суугаагаа мэдэвээ.

 

* * *

Үзэсгэлэн гоог цэнгүүлэгч

Өдөн хөнжил

Өглөө бүр өнчин..

 

* * *

Үзэсгэлэн. Дүүрэн зураг

Зураг шиг байгаль. Байгаль шиг зураг...

Зурж сургаагүйдээ ямар их баярлаваа.

 

* * *

Үзэсгэлэнгээс чинь айдаг

Үгнээс чинь нуугддаг

Өөрийг чинь л харин хүлээдэг

* * *

* * *

Үзээд өгье! гэсэн өглөө

Үнэхээр гайхамшигтай юм

Үзээд л өглөө...

 

* * *

Үй олон үртэс

Хүний дотор амьдрана

Өглөө, дахиад л өглөө...

 

* * *

Үсээ хусуулсан хүүхэд шиг

Нүцгэн уулсын өвөрт

Үлгэр, үнэн хоёр бие биенээсээ ичнэ

 

* * *

Үүлэн завсарын саран авхай

Үгээ хэнд хэлдэг  юм бол?

Өчигдөр би банга хүртсэн...

 

* * *

Үүрээр улих чонын дуу

Дотор залдхийм...

Өчигдөр би түүнийг элдэж явсийм

 

* * *

Үхсэн хойноо ч санахаар

Үг хэллээ чи

Үүнийг чинь би өвөртөө хадгалнаа

 

* * *

Хаан үлгэр үгүүлнэ

Ханан хадны ирмэгт

Хас хээ сүүтэгнэнэ

 

* * *

Хаана ч, юу ч байхгүй

Харин тэр байхгүй л хааяа

Хамгийг орлодог юм

 

* * *

Хайртай эмээ минь зул болсон

Хамаг гэрэл нь эгчийг

Хөгшин болгосон

 

* * *

Хайрандаа халуурсан тагтаа

Чулуу тонших адил

Хаалгыг минь хэн тогшино вэ?

 

* * *

Хайртай охинтой минь

Ханилжээ та

Харж л явъя даа, тэнгэр мэт

 

* * *

Хамар дээр аяархан буусан

Цасан ширхэг

Хайлан арилах  нь ямар гоё вэ?

 

* * *

Харанхуйг залгилсаар

Өөрийгөө загнасаар

Хаанаас чи минь хүрээд ирэв ээ?

 

* * *

Ханатлаа  үнсэлцэсэн хоёрыг

Харанхуй хараагүй

Харин тэд өөрсдийгөө таниагүй

 

* * *

Харанхуйд шуугих модод

Халуухан...

Хаяад явсан эхнэр шиг ариухан

 

* * *

Харах нүдэн цочоож

Сэтгэлийн утас доргиосон

Хаа газрын төөрч төрсөн охин бэ, чи?

 

* * *

Харгана юмуу, цэцэг юмуу чи?

Хадан дээр ийм олон жил

Хатчихалгүй яаж ургаа вэ?

 

* * *

Хачин их баяжиж

Хагарч асгартлаа л баяжиж

Харамсалтай нь тэр нь зүүд байж

 

* * *

Хясаа мөргөлөх сүрт давалгаа

Хэдэн цаг үргэлжлэх бол?

Орхисон тэр даашинзыг олж хэн авах бол?

 

* * *

Хогийн саванд хэвтэж буй тэр шүлгийг

Хонгор минь би чамд бичсийм

Одоо түүнийг санах хүн байхгүй

 

* * *

Хожуул дээр суугаа

Шаазгай шагширна

Хожигдсоон, тэр эргээд явчихсан

 

* * *

Холдож болноо

Хорлонтойгоор орхиж болно

Хорвоогийн үнэн нэгээс л эхэлнэ

 

* * *

Хонгорзул ирийсэн шаргал талд

Хоёр адуу бие биенээ энхрийлнэ

Хойхно талд нь нэг  хэрээ гуаглана

 

* * *

Хөхүүл эхээр нь гэдэсээ цатгачихаад

Хөөрхий моншийг нь эрхлүүлж хэвтээ

Энэ барыг, Бурхан харж л байгаа

 

* * *

Хуй салхи шиг цойлж ирдэг

Хурдан хээрээ зарчихлаа ах

Хойтонгийн наадмыг яаж барна даа.

 

* * *

Хулсард намайг битгий хүлээгээрэй

Хулжин одож өөрийгөө орхидог үе минь тэр!

Худал үгэнд минь итгэж зулсарыг л угтаарай!

 

* * *

Хуучин шүхрийн сиймхийгээр

Шинэ бороо дусагнана

Хундага дүүрэн сархад эзэнгүй  чичигнэнэ

 

* * *

Хурга шиг ичимхий зан

Хулан шиг хурдан хөл

Худалч болгожээ намайг

 

* * *

Хүзүүндээ зүүсэн алчуур нь

Хүр хорхойн мяндас

Хүрч имрэх хүсэлтэн- манай эгчийн дарга

 

* * *

Хүн бүхэн хулгайч

Зүрхний их хулгайч!

Ингэж хэлээд найрагч буцсан

 

* * *

Хүн бүхэн тоогоогүй

Хөгшин хожуул

Ийм их гэрэлтэйг хэн мэдлээ

 

* * *

Хүн шиг азгүй амьтан

Хаана ч байхгүй

Яагаад гэвэл, ярьж чаддаг юм

 

* * *

Хүйтэн харц чинь

Хүмүүст зэвүүн ч

Хөөрхий надад өөрийн л байдаг юм

 

* * *

Хэдхэн цөөн дурсамжийн үгээ

Хэдгэнээр илгээжээ

Хэлснийг тань ягуунд мартах билээ

 

* * *

Хэзээ нэгэн цагт

Явж өнгөрсөн зам минь

Хэнхдэг цээжийг гунигаар дүүргэв.

 

* * *

Хэн ч тоомгүй

Хөгшин улиасан дээр

Хэрээнүүд үнсэлдэж харагдав

 

* * *

Хэнийг ч дууриадаггүй

Зөрүүд зан минь тус болсон

Хэнхдэг цээж минь бүтэн үлдсэн

 

* * *

Хэрэггүй цагт

Амиа егүүтгэн

Хилэнцэт хорхойн доог болов

 

* * *

Цагаан дэглий шиг

Аз жаргалыг бэлэглэгч

Шууданч явахсан

 

* * *

Цангаа  тайлсан цагтаа

Усыг ойлгоно

Цаана нь  намайг ч ойлгоно

 

* * *

Цал буурал тэргүүнд тань

Гунигт бодол төрөөгүй

Цаг хугацаа таныг эзэлж ер дөнгөөгүй

 

* * *

Цэцгийн аньсага ирмэлэн

Эрвээхэй эргэлдэнэ

Цээжин гүнд бодол хэнзлэнэ

 

* * *

Цэцэгс балаар тургилж

Эрвээхэйс  жаргахуйн цагт

Ичимхий бодлоо чи нууж суусаан

 

* * *

Чанга дуутай хэрээ

Нисэн өнгөрөх нь эвгүй

Чамгүй үлдэх өдөр тэрнээс  ч эвгүй

 

* * *

Чамтай ноцолдсон шөнө

Биеийн чилээ арилчихаж

Чөдөртэй морь талын хаяанд хүрчихэж

 

* * *

Чимээгий нь сонсох гэж

Тэр өндөр ах

Чимгээ эгчид гутал бэлэглэжээ

 

* * *

Чимээгүй суусан урт хугацаа

Бүхнийг баллачихаж...

Чин үнэндээ  чамд би хайртай болчихож

 

* * *

Чиний гэрэлд би

Замаа олдог

Чингэвч дахиад л төөрдөг

 

* * *

Чиний гунигт зориулж

Би шүлэг бичлээ

Чийдэнгээ асаах хэрэггүй ээ, зүгээр л чагна

 

* * *

Чихний чинь өмнө унасан

Хоёрхон үгэнд

Жигтэйхэн их хайртай юмаа би

 

* * *.

Шонд өлгөсөн мануухай

Хашаагаа сахин нойрсоно

Шөнө хэрхэн өнгөрснийг тэр яахан мэднэ

 

* * *

Шөнө бүр цонхон цаанаас

Нэг л ая хангинадаг

Шүүдэр өшигчин холдогч нэг л үг шивнэдэг

 

* * *

Эгц нь энүүхэнд байхад

Энэ муруй замаар

Ямар олон хүн явнам бэ?

 

* * *

Эзэнгүй магтаал шиг

Энэ танхай гахай

Эрэг дор хаанаас ирээд хэвтчихэв

 

* * *

Эмээгийн зүүд шиг

Инээдтэй юм үгүй

Эхлэл, төгсгөлийг нь мэддэг хүн үгүй.

 

* * *

Энхрийхэн, эгэлхэн үгээр

Хорвоотой чи салах ёс гүйцэтгэ

Эргээд ирэхэд тань хүмүүс баярлаг

 

* * *

Энэ айхтар өвчнийг

Философи гэдгийг мэдсэнээс хойш

Эдгэхгүй! гэхэд нь ямар их баярлав аа

 

* * *

Энэ бороо бороондоо живлээ

Эрх биш ганц ч болохноо

Хуурай хүн үлдээмээрсэн

 

* * *

Энэ жаахан гацаа надад

Чиний захидал  шиг санагддаг

Ирсэн, одсон бүхэн танил харагддаг

 

* * *

Энэ ном яг л дурлал шиг минь!...

Эндүүрэл, гоморхол ихэмсэглэлийн идтэй

Ичимхий – ий... тэгээд бас этгээд зантай...

 

* * *

Энэ хоёр хөл эндээ

Ихэр болжээ. Дөрөв болж

Эднийг таних хэл арав болж...

 

* * *

Энэ хүйтэн харцны

Зөөлөн шуурганд

Элдүүлсээр тэр хүн болсым

 

* * *

Эргийн нүцгэн цохио

Далайн давлгаанд баясана

Эрчилж  ойртох тоолонд нь цээжээ тосно

 

* * *

Эргэж урсдаг  усыг би мэднэ

Эцэж үхсэн салхийг ч би мэднэ

Энэ хорвоод ил юм олон...

* * *

Эрчилсэн хуй замхарч

Солонго татав

Эмэгтэй хүний  ялдам үнэр ханхийв

 

* * *

Эрээн эрээн майханд

Хүүхнүүд жиг жуг

Энд наадам өнжсөн гэдэгийм

 

* * *

Эсэргүүн хүү төрүүлснээ

Ээж минь битгий мэдээсэй

Эрихээ бариад мааниа л уншаасай!

 

* * *

Эх дэлхий шиг утга гүн

Энэ зөөлхөн бөмбөлгийг

Илж үзсэндээ ичдэг юмаа

 

* * *

Ээж минь айсуй мэт

Нар мандана

Эхлэж чадаагүй шүлэг өөрөө амилна

 

* * *

Юм бодохыг хориглосон

Ердөө л зүгээр суухыг зөвлөсөн

Ертөнц өнөөдрөөс жаргалаа эдлэнээ

 

* * *

Юу ч үл бүтээгчдийг магтмаар байна

Ертөнцийг түйвээгчдийн дунд

Зүгээр суугчдыг алдаршуулмаар байна

 

* * *

Юутай их жаргал вэ?

Сүүлчийн шүлэгээ шатаачихлаа

Ер бусын амгалан одоо л ирэхнээ

 

* * *

Яагаад эмээ минь чулуунд хувилсныг,

Яагаад ээж минь уйлж дуусдаггүйг

Яг өнөөдөр би ойлголоо – Өнчирчээ би

 

* * *

Яаж төрөхөөрөө ийм

Янзага шиг амьтан байдаг байна?

Яахав би тэгээд...

 

* * *

Яг л гитар шиг ялгуун бүсгүй

Ягаан алчуураа зангидаж зогсоно

Ямар эртний аялгуу сонсдоно вэ?

 

* * *

Яндан  хонгинох нь

Ямаа майлах мэт

Ярьж дуусдаггүй онигоо эхлэх мэт

 

* * *

Яргуй нүдэлсэн хавар

Яваад өгсөөн тэр

Хойтон нь зуд болсон

 

* * *

Яруу сайхан үгийг чинь

Залгилж суухдаа

Ядаж толгой дохиж амжсангүй

 

* * *

Ярьдаг өвчнийг минь эдгээх гэж

Яарах хэрэггүй ээ таминь

Ямбанд тань тос нэмнээ би