Ер нь хүн болгон л боддог байлгүй дээ. Хаврын цагт шувууд ирж чуулдаг нь цаанаа учиртай. Яагаад гэвэл, Монгол орон бол тэдний уугуул нутаг. Уугуул нутгаа санаж хүмүүс бид зүүдэлдэг, нутгаа тэмцэн очдог. Мал ч нутаг гүйдэг. Хамгийн ухаантай мал бол адуу гэж бид хэлдэг. Тэгээд ч хүлэг морьд нутаг гүйдэг. Миний л мэдэхээс жараад онд манай том нагацын хэдэн адуу Хантайширын нуруунаас Шаргын говийг гаталж Хар азарганы нурууны үргэлжлэл Төгрөг сумын нутаг Өвгөн хайрхандаа жил бүр ирдэг байж билээ. Мэдээж манлайлж бусдыгаа уруу татдаг нэг ажнай байж таарна. Тэр манлайлагч бусдыгаа уруу татаад намар ногоо гандахын цагт нутаг гүйхэд даага, шүдлэнгүүд нь дагаад л хамт ирнэ.

Нэг үгээр хэлбэл эхний үедээ дөрөв тавуул ирдэг байсан бол сүүлдээ арваад ам бүл болоод ирдэг байлаа. Нагац маань аймгийн төвд амьдардаг юм чинь хаварт ирээд л хэдэн адуугаа аваад явна. Намар нь өнөөх хэд нь нутаг гүйнэ. Ийм л нэг зураг миний бага насны сэтгэлд үлдсэн агаад одоо ч мартагдаагүй байдаг. Тэдгээр морьдын дотор аймагт айрагдаж байсан нэг бор морь байсан. Бодвол тэр л бусдыгаа уруу татдаг байсан юм болов уу даа.

Хүлэг морь нутаг гүйдгийг малчин удамтай монгол хүн бүр мэднэ. Хүн болгон мэдэх, хамгийн содон нэг жишээ бол жараад оны эцэс, далаад оны эхээр агтанд адуу авдаг байхад Вьетнам руу баахан адуу явуулдаг байв. Тэр үед нэгэн хүлэг Вьетнамаас Монгол эх орондоо гүйж ирсэн гэдэг. Энэ бол нулимс унагах мэдээ байж билээ. Энэ мэтээр жигүүртэн шувууд ч нутаг «гүйдэг» гэж хэлэх гээд байна. Эрт галавын үед Монгол орон халуун орон байсан гэдэг. Жинхэнэ шувууд чуулдаг, шувууны эх орон байсан байж таарна. Гэвч шувуудын төрөлх өлгий нутаг Монгол орон жилийн дөрвөн улиралтай болжээ. Өвлийн сар болж хүйтэрдэг болсон учраас нүүдлийн шувууд намар болохоор халуун орныг зорьдог болсон юм байж. Тэр цагаас хойш жигүүртэн шувууд «Эцэг өвгөд»-ийн уугуул нутагтаа нүүдлэн ирж зусчихаад хүйтэн сэрүүн болоод ирэхийн цагт халуун орныг зорьдог болсон гэлцдэг.

Хавар хаварт нүүдлийн шувууд нутагтаа ирж чуулдаг. Гэхдээ шувуудад ардчилал гэж буй. Тэд хаварт цуглахаараа сонгууль явуулдаг. Тийм учраас сонгуулийн хугацаа дөхөх тусам шувууд улстөржинө. Яг л хүмүүс шиг. Нарийн яривал шувуудын өлгийн нутаг монгол орондоо амьдарч байгаа хүмүүс бидэн шиг улстөржинө.
Шувуу болгон өөрийн гэсэн цөөрөмтэй. Нэг үгээр хэлбэл шувуу болгон суудалтай. Гэхдээ ямар шувуу ямаршуу суудалд буухаа таамагладаг, бас мөрөөддөг ч тэр мөрөөдлөө хэрхэн биелэхийг үл мэднэ. Энэ нь сонгогч олон бор шувуудын мэдлийн асуудал. Ийм үед л муусайн бор шувууд үнэд орж дураараа жиргэж эхэлнэ. Ланжгар том шувууд тэдгээр бор шувуудыг муу нүдээр хардаггүй байсан бол сонгуулийн үед ядаж өрөөсөн нүдээ аниад ч гэсэн хардаг болно.

Дээд суудал, дэд суудал, дунд суудал, доод суудал гэж байх. Шувуу болгон өөр өөрийн суух суудлаа мөрөөднө. Харамсалтай нь мөрөөдөл болгон биелэл болдог бил үү дээ. Мэдээж дээд суудалд суух шувуу бол бүргэд, тас байж таарна. Өөрийнхөө хэр хэмжээг мэдэхгүй байж бүргэд, тасын суудалд санаархдаг шувууд цөөн биш. Тэр шувуудын төөрөг, ерөөл, бурхан багшийн зурсан зураг ямар байгаагаас бүх юм шалтгаална. Энэ бол бичигдээгүй хууль гэж болно. Өөрийгөө мэдэхгүй хэрнээ дээд, дэд, дунд суудалд санаархах шувууд зөндөө олон байж л байгаа. Арга ч үгүй биз дээ, бусдын адил жиргэж чадах амьд амьтад юм чинь.

Сонгууль дөхөх тусам шувууд чуулганд суух суудлаа мөрөөдөн хөтлөгдөн жиргэх нь ихсэнэ. Тэр хэмжээгээр буруу сэхсэн нэг биш асман болжмор сүүлээ сөхнө. Тийм шувууд чавхны гарыг даахгүй мөртөө хэнхдэг, цээжээ дэлдэн чуулганд суух суудлаа эрэлхийлнэ. Дээд, дэд биш юм аа гэхэд дунд суудал мөрөөднө. Өөртөө тохирсон зөөлөн суудал олж авахыг хичээх нь арга ч үгүй юм биз. Ядаж л ахиухан талхны үйрмэг олоод авчихыг эрмэлзэлгүй яарав. Болжморууд дотор ганц нэг хутгуур байх. Биеэ ихэд, бэтгээ томд бодсон ганц нэг болжмор наранд халсан улаан буудайг ховдоглосондоо халамцан агсарч, агсамнах нь энүүхэнд.

Тас, бүргэдэд долгинож хушуугаа худалдан, хоёр нүүр гаргах мөртөө танил дотно хуучин анд муусайн бор шувуудаа ад үзэж , амжилт гаргавал атаархана. Өө гарвал далимдуулж эвтэйхэн түлхэхийг санаархана. Тэгсэн мөртөө өмнөөсөө үг сөрсөн бор шувуудыг өөд татсан дүр эсгэж, өөртөө татан авилгадахыг санаархана. Хэл амгүй, бор зүрхээрээ хоолоо олж идэж байгаа бор шувуудыг дарамтлахаа мэднэ. Арга ч үгүй биз дээрээсээ дарамттай, дэргэдээсээ шахалттай болохоор тэр. «Муу нь муудаа, муна гадастаа» гэж үгтэй ш дээ.

Тийм ээ, хаврын сар гарч дулааны улирал айсуй. Шувууд чуулах цаг ойртлоо. Шувуу болгонд зөөлөн суудал хэрэгтэй. Зөөлөн суудалд суухын тулд өөр өөрсдийнхөөрөө жиргэцгээж эхэллээ. Алсаас нисч ирсэн том шувуу төрсөн буйран дээрээ байгаа муусайн бор болжморуудыг няслахаар мярааж байна. Харамсалтай мөрөөдөлдөө итгэлтэй тэр «том» шувуу мөнхийн суудалд суух мэт эндүүрэх. Монголын сайхан оронд жил жил хавар ирнэ. Гэхдээ дөрвөн жил болоод ирдэг хавар өвөрмөц. Тэр цагт дахиад л шувууд чуулна. Одоохондоо жиргэж байгаа бор шувууг ямар суудалд залрахыг болжмор болгон мэдэхгүй ч, гадарлах нэг нь гадарлаж л байгаа. Ямарч л гэсэн олонхи нь «Хэн нь хэн бэ?» гэдгийг мэднэ. Овлиго муутай шувуу олон удаа суудалдаа жиргэж чадах болов уу! яадаг бол...?

Мөнгөөр туйлж, өнгөөр тайлж гарч ирдэг цаг үеэ өнгөрөөсөн хууль хулжиж шинэ хуультай болчихсон. Гэхдээ хамгийн гол нь дээдсийн хүрээлэнгийнхний хуйвалдаан гэж нэг лут юм бий. Дээд, дэд, дунд гээд шат шатандаа л хувилдаантай байх нь мэдээж. Задарсан нэг нь ядарсан нэгнээ хөлдөө чирч мэднэ. Ер нь л чирдэг юм чинь. Одоо ч тэгээд хэн гэдэг шувуу нэр төр хөөцөлдөж, хэрхэн шоудаж чадсан нь сугараад гараад ирэх байлгүй. Гэхдээ шударга сайн шувууд зөндөө л нисч яваа. Зарим шувууд сонгуульд өрсөлдөхгүй ч гэсэн хоёр бар ноцолдохыг хадны завсраар харж байгаад аль ялсан дээр нь ирж өөртөө тохирсон бялуу хүртдэг тал бий. Энэ бол оргүй үг биш оносон үг.

Хаврын дулаан улирал айсуй. Одоогоор нэг л дулаарахгүй байгаа ч дулаарч л таарна. Гэхдээ зуны цас ургасан байхад хүйтэрч цас орохыг үгүйсгэхгүй. Ээ дээ шувууд минь жиргэцгээгээрэй. Харин бүү буруу дэвээсэй билээ. Буруу дэвбэл алдарт 07 дугаар сарын 01 шиг юм болж мэднэ. Тэрнээс хэт юм болохыг үгүйсгэх аргагүй. Дахин хэлэхэд шувууд жиргээрэй, харин бүү буруу дэвэх болтугай.

Д.Сэрээтэр

Эх сурвалж: "Монцамэ"