-"Долоодугаар сарын нэг"-ний хэрэгт цагдаагийн удирдлагуудыг шүүн шалгаж байна. Цагдааг шүүх нь зөв үү?
-"Долоодугаар сарын нэгэн"-тэй холбоотой асуудлыг тухайн цаг үед нь шийдээд явах хэрэгтэй байсан. Энэ хэргийг сунжруулан явсаар УИХ-ын сонгууль дөхөөд ирэхэд энэ асуудлыг сөхөж байна. Төр, түмнийхээ аюулгүй байдлыг сахин хамгаалж, үүргээ гүйцэтгэсэн цагдаа нар, тэр дундаа цагдаагийн удирдлагад бүх асуудлыг тохож ажиллах нь хууль эрх зүйн талаасаа буруу юм. Учир нь өмнө нь Өршөөлийн хуульд хамрагдсан хэргийн асуудал байгаа. Үймээний үеэр таван хүний амь насыг хөнөөсөн гэмт этгээдийг олж илрүүлээгүй байна. Тэр нь ямар ч баталгаа нотолгоо байхгүй. Цагдаа буудсан гэж ярьж байгаагаас бус баримт нотолгоо байхгүй. Гэтэл өнөөдөр монголын нийгэмд хичнээн хүн галт зэвсэг хэрэглэдэг билээ. Гадны хүчин зүйл орсон байна уу гэх мэтчлэн хөдөлбөргүй баталгаа нотолгоогоор тогтоогдсон зүйл алга байгаа.

-УИХ намрын болон ээлжит бус чуулганаараа хоёр сонгуулийг хамтад нь явуулах эсэх дээр маргалдсаар хаалтаа хийлээ. Та УИХ-ын болон Орон нутгийн сонгуулийг хамтад нь явуулах эсэх дээр ямар байр суурьтай байна вэ?
-УИХ-ын сонгуулийг Орон нутгийн сонгуультай хамтад нь явуулна гээд заачихсан хууль нь хүчин төгөлдөр байгаа. Гэхдээ бодит амьдрал дээр хэрэгжүүлэх гэхээр техникийн ажиллагаа нь бололцоогүй болоод байна. УИХ-ын сонгуулийн саналын дүнг цахим хэлбэрээр, Орон нутгийн сонгуулийн саналын дүнг гар аргаар тоолно гэж байгаа. Дээр нь хоёр сонгуулийг хамтад нь явуулахад хүн хүчний болоод байрны талаасаа дутагдалтай байна. Санал авах хуудсыг хэрхэн тараах вэ гэдэг дээр одоо шийдээгүй байна. УИХ-ын сонгуулийн санал авах хуудсыг СЕХ, Орон нутгийн сонгуулийн санал авах хуудсыг орон нутаг нь бэлтгэхээр байгаа. Энэ мэт шийдэгдээгүй асуудал байгаа учраас хоёр сонгуулийг тус тусад нь явуулах нь зүйтэй юм.

-Урт нэртэй хуулийн хэрэгжилттэй холбогдуулан Ерөнхий сайдад асуулга тавьсан байна. Тиймээс хэрэгжилт нь хангалтгүй байгаа гэсэн үг үү?
-Гол, мөрний урсац бүрэлдэх, эх, усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт ашигт малтмал хайх, ашиглахыг хориглосон тухай хуулийг УИХ 2009 оны долоодугаар сарын 14-нд баталсан. Гурван бүлэг, зургаан зүйлтэй энэ хууль батлагдаад 2,8 жил болж байна. Хуулийн хэрэгжилт хангалтгүй байгаа. Засгийн газар энэ хуулийг хэрэгжүүлэхтэй холбоотой тогтоол гарсан. Одоо урин цаг ирж уул уурхайн ажлууд ид эхэлж байна. Том том уурхайн бульдозеруудаар энэ зунжингаа гол мөрнийг сүйтгэж эхэлнэ. Гэтэл хууль тогтоох дээд байгууллагаас баталсан хуулийг нь хэрэгжүүлэхгүй байна.

-Энэ хуулийг санаачлан боловсруулсан гишүүдийн нэг нь та. Хуулийн хэрэгжилтийг хянахаас гадна өөрөө энэ хуулийн хэрэгжилттэй холбоотой ямар нэг арга хэмжээ зохион байгуулав уу?
Хэнтий аймгийн нутаг дэвсгэр Хэрлэн мөрний хөвөөн дэх түүх дурсгалт газруудыг хамгаалахад иргэд олны хүчээр бүрэн хэмжээнд уул уурхайн үйл ажиллагаа явуулахаас чөлөөлсөн. Улсын хэмжээний 329 сумаас уул уурхайн хайгуул ашиглалтын ямар нэгэн зөвшөөрөл байхгүй, "Эко элч" сумаар шалгарсан. Би УИХ-ын гишүүний бүрэн эрхийнхээ дагуу Монгол Улсын Ерөнхий сайд С.Батболдод асуулга тавьж байгаа юм. Энэ асуулгын гол агуулга нь энэ хуулийн биелэлт хангалтгүй байна. Өнгөрсөн хугацаанд энэ хуулийн биелэлт хангалтгүй байлаа. Тиймээс ч Гол мөрнүүдийг хамгаалах иргэний хөдөлгөөнүүд Засгийн газрыг дээрх хуулийг биелүүлэхгүй байна гэж иргэний журмаар Улсын дээд шүүхэд хандсан.

Анхан шатны шүүхээс дээрх хуулийг биелүүлэх шийдвэрийг 2011 оны 11 дүгээр сарын 21-нд гаргасан байна. Гэтэл шүүхийн шийдвэрийг өнөөдрийг хүртэл хэрэгжүүлээгүй байгаа учраас Улсын дээд шүүхийн анхан шатны шүүхийн шийдвэрийг албан гүйцэтгүүлэх шийдвэрийг Сүхбаатар дүүргийн шүүхийн шүүгчийн захирамжаар Засгийн газарт даалгасан. Тиймээс би энэ хуулийн төсөл болон 257 дугаар тогтоолын хэрэгжилтийн талаар асуулгыг би Монгол Улсын Ерөнхий сайдад тавьсан. Асуулгын хариуг УИХ-ын хаврын чуулганы нэгдсэн хуралдаан тавихыг хүссэн байгаа.

-Уул уурхайн үйл ажиллагаанаас бохирдсон газрын хэмжээ, ширгэсэн гол мөрөн хэр байна вэ?
-Одоогийн байдлаар хуулийн хүрээнд нийтдээ 1872 тусгай зөвшөөрөл байдгаас 311 тусгай зөвшөөрөл хилийн зааг дотор хамаарагддаг юм билээ. Энэ тусгай зөвшөөрлүүдийг өөр газар шилжүүлэх арга хэмжээг өнгөрсөн хугацаанд хийж хэрэгжүүлж болох байсан. Гэвч энэ арга хэмжээнүүд хийгдсэнгүй. Монгол орны усны сан бүхий газрын хувьд нэлээн хүнд байдалтай байгаа. 2011 онд усны сан бүхий газарт ашигт малтмалын олборлолтоос голын эрэг хавийн газарт 579,9 га газар хохиролд өртсөн гэсэн судалгаа байдаг. Ойн сан бүхий газарт 42,2 га газарт уул уурхайн олборлолт явуулснаас хохирол учирсан байгаа.

Манай орны 113 сая га малын бэлчээр байна. Энэ бэлчээрийн хувьд 6,8 га бэлчээр ашигт малтмалын хайгуулын үйл ажиллагаанаас шалтгаалан хумиад байгаа. Ер нь монгол хүний амьдрах орон зайг улам бүр шахаад байгаа байдал ажиглагдаж байна. Тийм учраас бид энэ хуулийг хэрэгжүүлэх шаарддагатай болж байгаа юм. Усан сан бүхий газрын усны нөөц ширгэж байгаа гэсэн тоон үзүүлэлт байна. 5121 гол бүртгэгдсэнээс 831 нь ширгэсэн байна. 3732 нуур цөөрмөөс 1163 нь ширгэсэн, 9300 булат шандаас 2096 нь ширгэсэн гэсэн тоо баримт гарчээ. Монгол орны усны нөөц хурдацтай дундарч байгаа байдал харагдаж байна. Хамгийн аюултай зүйл нь хөрс, ус, байгаль орчны бохирдол, мөнгөн ус, цианит, натриар бохирдсон газрын тоо нэмэгдэж байгаа. Нэг грамм мөнгөн усны уур нь 20 га газрыг бохирдуулдаг гэсэн судалгаа байдаг.

Нөхөн сэргээлгүй асар их газрыг орхигдуулсан байна. Нөхөн сэргээлт хийгдээгүй орхисон газрууд их байна. Хамгийн их нь Төв аймагт байна. Төв аймагт 6645 га газар эвдрээд, ямар нэг нөхөн сэргээлт хийгдээгүй байна. Улсын хэмжээнд нөхөн сэргээлт хийгдээгүй 40 мянган га газар байна. Энэ бол бага хэмжээний газар биш. Уул уурхайгаа хөгжүүлээд өндөр түвшинд хүрнэ гэж байгаа ч нөхөн сэргээлт хийгдэхгүй бол сүйрэл рүү явна. Тиим болохоор бид байгаль орчныхоо хохирлыг бүрэн хэмжээнд тооцох, нөхөн сэргээлт явуулдаг байх хэрэгтэй байна. Хуулийг хэрэгжүүлэх гэж шаардаад байгаа хамгийн гол зорилго нь нөхөн сэргээлт хийлгэх юм. Хуулиндаа хоёр жилийн дотор нөхөн сэргээлт хийнэ, ингэхдээ иргэний нийгмийн байгууллагууд иргэдийнтөлөөлөгчдийн хяналт дор явуулна гэж заасан байгаа юм.

-Хуулийг хэрэгжүүлэх явцдаа хичнээн тусгай зөвшөөрлийг хүчингүй болгосон бол?
-Засгийн газраас өгч байгаа мэдээллээр 254 аж ахуйн нэгжээс 246 аж ахуйн нэгжийн зөвшөөрлийг цуцалсан гэж байгаа.

-Тэгэхээр энэ хуулийн хэрэгжилт сайн явагдсан юм бус уу?
-1082 тусгай зөвшөөрлийн лиценз байгаа. Энэ нь хилийн заагийн тогтоосон газар байдаг. Үүнээс 311 тусгай зөвшөөрөл хилийн заагийн бүрэн давхцалтай. Ашиглалтын тусгай зөвшөөрлүүд дотроос 254-ийг аваад, 246-г нь цуцалсан байна гэж ойлгож байгаа. Үлдсэн тусгай зөвшөөрлийг үндсэн орд эзэлж байгаа. Гэхдээ хуулийн дагуу ингэж үлдээх үндэслэл нь бага. Хуулийн хүрээнд стратегийн ач холбогдол бүхий орд хамрагддаг. Ингэхээр стратегийн ач холбогдол бүхий орд газар тусгай зөвшөөрөлтэй байгаа ордуудад хамрагдсан байна уу, үгүй юу гэдгийг нь авч үзэх ёстой юм.

-Байгаль орчинд нөхөн сэргээлт хийгээгүй ямар компаниуд байна вэ? Нэрлэж болох уу?
-Би нэг жишээ дурдъя. БАОЖ-ын сайд асан Л.Гансүх надад бичиг ирүүлж байсан л даа. Энэ хуулийн хэрэгжилтийг хангуулахаар яамдад хандаж байлаа. Л.Гансүх сайд тухайн үедээ Архангай аймгийн Цэнхэрийн нутагт орших "Монгол газар" компанийн эзэмшиж буй тусгай зөвшөөрөлтэй газрын байгаль орчны нөхөн төлбөр, нөхөн сэргээлтийн зардлын хэмжээг тогтоох зорилгоор экологийн хохирол тооцох тухай БОАЖ-ын сайдын 42 дугаар тушаал гарч, дөрвөн түвшинд байгаль орчинд учруулсан хохирлын хэмжээг тооцжээ. "Монгол газар" компанийн байгаль орчинд учруулсан хохирлын зардалд 4 их наяд 887,3 сая төгрөг байгааг тогтоожээ. Энэ хуулийг хэрэгжүүлэхгүй байх гол чагт нь нөхөн төлбөр олгох ёстой гэдэг.

Гэтэл зөвхөн Орхон голын эхэнд үйл ажиллагаа явуулж байгаа Мянганбаярын "Монгол газар" компани дөрөвхөн тусгай зөвшөөрөл дээр тооцоо хийлгээд гараад ирэхэд дөрвөн их наядаар тоологдох дүн гарч байна. Гэтэл уул уурхайн үйл ажиллагаа явуулдаг бусад аж ахуйн нэгж байгууллагуудын байгаль орчинд учруулсан хохирлын дүнг гаргаад ирвэл яах вэ. БОАЖ-ын сайд байсан Л.Гансүх энэ албан тоотоо бүрэн хэрэгжүүлэхгүй ажлаа өгсөн. Гэтэл одоо Байгаль орчны багц хуулийн төслийг УИХ-д ахлан ажиллана гэж байна. Тийм учраас би Л.Гансүхийг хардах сэтгэгдэл төрж байгаа. Өмнө нь салбарын сайд байхдаа хуулиа бүрэн хэрэгжүүлээгүй байж, одоо байгаль орчны хуулийн төслийг ахлан ажиллана гэдэг нь хардлага төрүүлж байгаа. Дээр нь урт нэртэй гээд байгаа энэ хуулийн үйлчлэлийг сааруулах, сулруулах үйлдэл явагдах вий гэдэг хардлага бас байгаа.

-Тэгвэл энэ удаад хууль хэрэгжүүлээгүй Засгийн газрыг огцруулах шаардлага тавих уу?
-Би энэ асуудалд удаа дараа шаардлага тавьж байсан. Ерөнхий сайдыг огцруулах тухай шаардлага ч тавьж байлаа. Би УИХ-ын гишүүний бүрэн эрхийн дагуу л энэ асуулгыг тавьж байна. Харамсалтай нь энэ хуулийг хамтарч хэрэгжүүлнэ гэж байсан улс төрийн хоёр хүчний нэг нь хариуцлагаас бултаж, мултраад Засгийн газраас гарсан. Энэ бол зарчимгүй асуудал юм. Би одоогийн БОАЖ-ын сайд Д.Цогтбаатарт мөн шаардлагаа тавьсан. ЭБЭХ-ний сайд Д.Зоригтод бас шаарддага тавьж байгаа. Компаниудад ялгавартай хандаж байгаа гэсэн мэдээлэл алга байна. Эрх мэдэлтэй, хөрөнгө мөнгөтэй компаниуд өөрсдийн томоохон нөөцтэй ордуудаа хилийн заагаас гаргуулах асуудлыг тавьж байна. Цаашлаад үргэлжилбэл хууль хяналтын байгууллага тогтоох ёстой. Би ард түмнээ төлөөлөн төрд суугаа элч төлөөлөгч. Тиймээс тэдний төлөө зүтгэх ёстой. Ямар нэг байдлаар айх, дальдрах зүйл байхгүй. Бүрэн эрхийнхээ хугацаанд ард түмнээс өгсөн мандатын дагуу ажлаа хийж байна. Үр дүнд хүргэхийн төлөө ажиллаж байна. Үүнийг би зөвхөн өнөөдөр ярьж байгаа, эсвэл энэ бүрэн эрхийн хугацаанд ярьж байгаа асуудал биш. Өмнөх 2004-2008 оны УИХ-ын бүрэн эрхийн хугацаанд Экологийн ногоон бүсийн тухай хуулийн төсөл хэрэгжүүлж байсан.

-Таныг ирэх сонгуульд МАХН-аас гарч ирэх магадлалтай гэх яриа ч байна. Та энэ талаар байр сууриа хэлэхгүй юу?
-МАН-ын нэр сольсонтой холбоотойгоор намаасаа гарах тухай яриа байхгүй. Аливаа нэг асуудал дээр би өөрийн үзэл бодлоо хэн нэгнээс айж, дальдрахгүйгээр хэлчихдэг. Хэрвээ миний тавьсан асуудал буруу байна гээд олонхоороо шийдвэл олонхын шийдвэрээ хүндэтгээд явдаг. Би намын нэр сэргээснийг анхнаас нь дэмжиж байсан. Наймдугаар Богдын шүншиг, равнайтай, эх орончдын том бүлгэм эх орныхоо хөгжил дэвшлийг 20 дугаар зуунд бүрэн хэмжээнд дэлхийд данстай тусгаар тогтнолоо баталгаажуулж өгсөн алдар гавьяа бол Ардын намтай холбоотой. Би цаашдаа ч намаа дэмжиж явна.

-Та фракц бүлэг үүсгэн, үг сөргөөд байна гэж намын удирдлагаасаа шүүмжлэл сонссон гэсэн үнэн үү?
-Фракц бүлгийн асуудал аль ч улс төрийн хүчнүүдэд байдаг. Манай Ардын намд Шударга ёс жигүүр байдаг. АН-д сүүлийн үед "Шонхор", "Мөнх хөх тэнгэр" гээд фракцууд байгуулагдаж байна. Энэ бол аль ч улс оронд байдаг. Ямар нэг юмнаас дальдраад байх юм миний хувьд байхгүй.

Н.Энхлэн