Ардчиллын эцэг С.Зориг агсныг хөнөөсөн этгээдийг илрүүлж чадалгүй явсаар 14 жил өнгөрчээ.

 Манай сонин мартагдах шахсан энэ аймшигт аллагыг эргэн сануулах үүднээс С.Зориг агсны хэргийн материалууд болон ойр дотных нь хүмүүс тухайн үед юу ярьж байсныг нэхэн хүргэж байгаа юм.

Энэ удаа бид ардчиллыг бий болгохын төлөө С.Зориг агсан­тай мөр зэрэгцэн зүтгэж явсан УИХ-ын гишүүн С.Бат-Үүлийн 1998 онд хэвлэлд өгсөн ярилц­лагыг бүрэн эхээр нь хүргэж байна.

-Мэдээлэл авах албан ёсны бүх суваг чөлөөт хэвлэлийнхэнд хаалттай байдаг учраас аяндаа шар, ногоон болох замдаа орж байгаа юм биш үү?

-Яг үнэн. Төрд, хэвлэл мэдээллийнхэнд шаардсан мэдээллийг нь өгөх үүрэг ногдуулаагүй. Даваажав очоод Сангийн яамнаас тодорхой мэдээлэл нэхэхэд, ардчилсан нийгэмд нээлттэй байх зарчмын үндсэнд Даваажавт тэр мэдээллийг улсын хуулиар хориглоогүй л бол заавал өгч байх үүрэгтэй.

-Уг нь?

-Уг нь. Энэ манайд ду­туу байна. Тийм ч учраас хэн нэгэн дуртай түшмэл хаалттай нийгэм, хаалттай орчин бий болгож чадаж байна. Энэ бол манай сэт­гүүлчдэд учирч байгаа үнэ­хээр том бэрхшээл. Бид үүнийг хууль гаргаж янзлах гэж байна.

-Эрх баригчид бүгдээ­рээ, дээр нь Ардын эрх, Засгийн газрын мэдээ со­нинууд нэмэрлээд чө­лөөт хэвлэлийнхнийг шар, н­­о­гооноор нь дуудаж бай­гаа нь нийт чөлөөт мэ­дээллийнхний бизнесийн нэр хүндэд халдаж байна. Цаашид тэднийг хөгжихөд саад болж, нийгмийг тэдний эсрэг болгож байгаа зохион байгуулалттай гүтгэлэг биш гэж үү. Чөлөөтийнхөн иймэрхүү үндэслэлээр шүүхэдвэл ялж л таарна?

-Тийм ч учрааас би сэтгүүлчидтэй уулзахдаа үнэхээр чөлөөт хэвлэл, хэвлэлийн эрх чөлөөнд дайсагнаж, нийгэмд хамгийн буруу ойлголт төрүүлж, тэр дайралтын дор ерөөсөө чөлөөт хэвлэлийн хөгжлийн үйл явцыг хааж болохуйц орчин гарна гэж зориуд хэлсэн шүү дээ.

-Саяын эмгэнэлт явдлыг улстөрийн учир шалтгаантай гэж ил хэлэхийг олон хүн хүсэхгүй байна?

-Талийгаачийг өнгөрсний маргааш сэтгүүлчидтэй уул­захдаа «Энэ бол улс­төрийн аллага» гэж хэлсэн. Би улстөрч хүний хувьд хамгийн түрүүнд аллага үйлдэх үед бий болсон улстөрийн орчны тухай ярих ёстой. Өөрөөр хэлбэл шууд бус байдлаар ийм аллага руу турхирсан улстөрийн орчин байсан.

1990 оноос хойш 1996 оныг хүртэл бид тэмцлийн процесстоо ийм илт аллага хядлагад хэзээ ч уриалж байгаагүй. Гэтэл бид эрх барьснаас хойш ийм юм бий болсон. Бидний эрх барьж буйг хүлээн зөвшөөрөхгүй байгаа янз бүрийн хүчнүүд тэгтлээ улайрсан. Тийм орчинд ийм аллага болсон.

-Анх та энэ аймшигт явдлын талаар хэрхэн мэдээлэл авсан бэ?

-Хотын цагдаагийн дарга Ганболд над руу утастаад, «Гэрээсээ битгий гараарай, хаалгаа хэнд ч битгий тайлаарай, би одоо очлоо» гээд юу болсныг хэлээгүй. Би гайхаад байж байтал Ганболд орж ирээд Зоригийг алчихлаа гэхэд «манай Зориг» гэж санаанд орохгүй байсан. Ганболд тэр үед ухаан мэдээгүй шахам шоктой, манай Зоригийг алчихлаа гэж хэлсэн. Тэгээд Ганболд “Өөрийг чинь хамгаалалтад авлаа” гээд талийгаачийн гэр рүү дагуулаад очсон.

-Хүмүүс талийгаачийн цогцсон дээгүүр харайгаад орж, гарч байсан гэдэг. Тэнд байсан хүмүүс их сандарсан байсан уу?

-Талийгаачийн цогцос нь хөлөөрөө хаалгаа дараад яг үүдэн дээрээ хөндлөн хэвтсэн байсан. Орж гарч байгаа хүн дээгүүр нь гарахаас өөр аргагүй байсан. Ерөнхий сайдыг ирсний дараа бид гарч явсан. Тэр үед хүмүүс чөлөөтэй орж гарч байхад нь би яагаад хүмүүсийг хамаагүй оруулаад байгаа юм бол гэж гайхсан. Манай цагдаа нар ийм хэмжээний аллага үзээгүй болохоор өөрсдөө шоконд орчихсон байсан юм болов уу гэж сүүлд бодогдсон.

-Таныг талийгаачийн гэрт малгайгаа орхисон гэдэг?

-Малгайгаа орхисон. Ган­болдтой хамт гарахдаа хадам ээжийнхээ өмсдөг саравчтай малгайг өмсөж явсан. Тэднийд малгайгаа мартсанаа гарахдаа мэдсэн. Элбэгдорж бид хоёр нэлээд шоктой, ордон руу явах гэж байсан. Энэ бол өмнө байсан дэглэмийн аллагаас шал өөр.

-Зоригийг хэн алсан бэ. Yүнд гадны гар оролцсон уу?

-Шар хэвлэлийг энэ асуу­далд болгоомжтой хан­­даач гэж би хэлсэн. Шар хэвлэл ч дүүрч, бүр улстөрийнхөн хүртэл болгоомжгүй ярьж эхэлж байна. Энэ байдалд ямар нэгэн байдлаар бизнес, хонжоо хайх хандлага газар авчихлаа. Чи ч гэсэн нэг сонин гаргаж, нэлээн том бизнес хийсэн. Тийм биз дээ. Ийм явдлыг өөгшүүлж ерөөсөө болохгүй.

Хэвлэлийнхэнд хан­даж дахин хэлмээр бай­на. Со­ниныхон ямар хариуц­ла­гагүй юм бичиж байна аа, оросууд, хятадууд алсан байж магадгүй ч гэх шиг. Хаана амьдарч байгаагаа тэр хүмүүс ойлгож байна уу, үгүй юу. Асар том хүнийг алсан аллагыг гадна, дотнотой болгоомжгүй холбох, ямар нэгэн бизнес, ашиг хонжоо хайж болохгүй. Одоо жишээ нь, Даваажав хэдэн төгрөг ч олсон байж магадгүй шүү дээ. Гэтэл цаана нь улс оронд ямар байдал үүсэх вэ гэдгийг бодоод үз. Тэгэхээр би ахиад хэлье, өнөөдөр тэр хүмүүс баригдаагүй байхад, сэжүүр олдоогүй байхад ийм хариуцлагагүй зүйлийг хэн ч ярьж болохгүй.

-Тэгэхээр энэ тухай ер бичиж хэрэггүй гэсэн үг үү?

-Зоригийн тухай ба­римтжуулсан үнэн зөв мэ­дээллийг бичих нь та нарын хэрэг. Худлаа зохиогоод биччихсэн бол өөр хэрэг. Би хоёр өөр мотивоор яриад байна шүү дээ.

-Танд аллагын эздийн талаар таамаглал байна уу?

-(Санаа алдав, удаан дуугүй суув) Би дахиад хэлье. Ямар ч байсан эх­лээд энэ хэргийг үйлдсэн улсуудыг олоодхог.

-Таамаглал байна уу?

-Мэдээж бусадтай л адил бодол байж л таараа. Yүнийг тэр илрүүлдэг бай­гуул­ла­гуудынх нь мэдэлд орхи.

-Эл аймшигт явдлын талаар хэвлэлээр юу ч би­чиж болохгүй тухай эрх баригчид хэвлэлийнхэнд анхааруулга өгснийг юу гэж үзэх вэ. Энэ байдал таны дээр хэлсэнтэй…?

-Yгүй ээ. Би зүгээр л хэвлэлийнхэнд хандаж уриалж байгаа юм. Түүнээс биш захиргаадаад боль гэх эрх байхгүй. Би тийм бичиг өгсөн хүмүүсийг ч гэсэн гурван учир шалтгаанаар ойлгож байна.

-Гэхдээ л хуулийг зөрчиж болохгүй биз дээ?

-Хууль зөрчиж болохгүй.

-Хуулиас дээгүүр…?

-Тэр гурван учир шалт­гааныг хэлье л дээ. Нэг­дүгээрт, янз бүрийн цуу, хов жив бол дотоодын байдлыг тогтворгүй болоход нөлөөлнө. Хоёрдугаарт, гадныхан алсан байж болзошгүй гэсэн энэ зохион бичлэгүүд чинь манай гадаад орчинд нөлөөлж болзошгүй. Гуравдугаарт, жинхэнэ хэргийн эздийг нуугдах, зорилгоо биелүүлэх бололцоо олгоно.

-Сэтгүүлч хүн хамгийн түрүүнд уншигчийнхаа эрх ашгийг дээдэлж, хүсч байгаа зүйлийг нь өгөх ёстой. Тэгэхээр энэхүү нэгдүгээр зорилгоо биелүүлж байгаа сэтгүүлчид тэр шуугианыг дарахуйц бодитой мэдээлэл авах боломжгүй нөхцөлд яаж ажиллах болж байна вэ. Харин ч эрх баригчид иймэрхүү спекуляцийг са­наатайгаар дэвэргэж байна уу даа?

-Мэдээж төрийн болон тодорхой мэргэжлийн бай­гуул­лага энэ чиглэлээр мэ­­дээллийг нууцална, ийм алхмуудыг хийнэ. Нө­гөө талаас энэ чиглэлээр ямар нэгэн боломжийн мэ­дээллийг сэтгүүлчид олж аваад нийгэмд хүргэхийг хичээнэ. Yүнд ийм хоёр сонирхлын зөрчил байнга гарна. Хуулийнхаа хүрээнд зохицуулагдах ёстой. Сэт­гүүлчид чиний хэлдгээр, энэ мэдээллийг авах гэсэн нийгмийн хүсэл сонирхол, хэрэгцээг хангахын тулд ажиллана. Yүнийг сэт­гүүлч­­­дийн нүдээр харахад бу­руутгах аргагүй. Гэтэл өнөө­дөр Даваажав аа, чи хар. Сэт­гүүлчид тэгж ажиллаж байна уу, үгүй шүү дээ.

«Хөх толбо»-ын бич­сэнээр бол энэ аллагыг Ард­чилсан холбоо эвслийн бүх хүнтэй холбож байгаа юм. Тэр бичиж, холбож байгааг харах юм бол, чиний өмнөх дугаарт ч тэгж тавьсан нь ерөөсөө «Нэг сумаар хоёр туулай буудах» гэсэн улс­төрийн зорилготой юм болов уу гэж харагдаж байна.

Өөрөөр хэлбэл бидний хамтран зүтгэгчийг устга­чихаад, тэгээд түүнийг бидэнд нялзаах замаар биднийг утсгах гэсэн том зохион байгуулалттай улстөр явж байгаа юм биш биз дээ гэж гэнэтхэн эргэлзсэн. Гэтэл сэтгүүлчид үнэнийг олохын оронд ийм юмны төлөө зүтгэж байна гээд бод л доо. Тэгвэл сэтгүүлчдийн тэр ёс зүй чинь хаана байна.

-Гэхдээ л үнэнийг хэлсэн хэвлэлүүдийг нийтэд нь элдвээр хоморголон хэл амаар дайрч болохгүй байх аа. Зоригийн байгуулсан нийгмийн гол амин судас болсон чөлөөт хэвлэлийг түүний үхлээр далимдуулан нугаслаж, ямар нэгэн эрх ашгийг хаацайлж болохгүй биз дээ?

-Би хэлж байна шүү дээ. Би тэрэнтэй санал нэг байна. Бид зөвхөн сэтгүүлчдээ уриалж л чадна. Өөрөөр хэл­бэл бид сэтгүүлчдийнхээ ёс зүйд л хандъя. Ухаарах эсэх нь үнэндээ тэдний л хэрэг. Яагаад гэвэл бид ийм л нийгэм байгуулсан. Уриалахаас илүү зүйл хий­вэл бид харин ч хууль бус ажиллагаа руу орно. Харин ч магадгүй аллагыг далимдуулсан, чөлөөт хэв­лэлийг боох ажил руу орно. Чөлөөт хэвлэлийг хэн нэгний амь нас өнгөрсөн явдлаар далимдуулан боомилох г­э­сэн мугуйд алхам хийх нь ерөөсөө буруу. Хэрвээ би үхчихсэн, талийгаач амьд байсан бол бас л ингэж хэлэх байсан. Харин сэтгүүлч нь сэтгүүлч шиг факт, баримтад тулгуурлаж юм бичээч, яриач, тагнуул шиг хөөцөлд, мөрдөгч шиг давхи, тэгээд мэдээлэл олж авч чадвал яая гэх вэ тэрийгээ л гарга. Бид тэрийг хорьж чадахгүй. Харин битгий зохиогоод бай­гаач, улстөрийн хонжоо, наймаа хийхийн тулд битгий хөнгөн хандлаач ээ, асуудал чинь дэндүү хүнд асуудал учраас.

-Та нууцыг мөрдөөд олооч гэв үү?

-Тийм.

-Талийгаачийг Ерөнхий сайдад нэр дэвшиж байгаа гэдгийг та мэдэж байсан уу?

-Ийм нэг улстөрийн луйвар маш их явж байна лээ л дээ, өнгөрсөн хойно нь. Yнэнийг хэлэхэд, талийгаач Ерөнхий сайд болъё гэж ерөөсөө зүтгээгүй.

Бид олон удаа Ерөнхий сайдад нэр дэвшүүлсэн. Манайд ийм ажлын ритм тогтчихсон байхгүй юу. Нэг нөхрийг Ерөнхий сайдад нэр дэвшүүлдэг, түүнийг нь Ерөнхийлөгч буцаадаг эсвэл УИХ дээр унагаадаг. Тэгмэгц бүлэг, фракциуд энд тэнд сууцгаагаад, одоо хэнийг вэ гэж ярьдаг. Да.Ганболдыг гэж нэг хэсэг нь ярина, нэг хэсэг нь Бат-Yүлийг гэж, нөгөө нь До.Ганболдыг гэж ярина. Энэ байдал бүр хэвшчихсэн. Гэхдээ энэ ярианууд хэзээ ч албан ёсны бус байдаг юм. Энэ бол тодорхой хэсэг, бүлгийн яриа, санаа бодол л явж байгаа хэрэг.

Харин намын Ерөнхий зөвлөл дээр ярихаараа л албан ёсны болдог юм. Зориг урьд нь Ерөнхий сайдад нэр дэвшихийг зөвшөөрдөггүй байснаа зөвшөөрсөн юм байна лээ. Би бүр сүүлд нь энэ тухай дуулсан. Намайг ч яах вэ, Ерөнхийлөгч бу­цаасан, би ч бичиг номын ажил хөөцөлдөөд л алга болж өгсөн. Яг үнэнийг хэ­лэхэд Зоригийн асуудал ал­бан ёсоор тавигдаагүй юм шүү.

-Таны бодлоор тэр үед Ерөнхий сайдад хэний нэр дэвших магадлал өндөр байв?

-Хүн бүхэн өнгөрсөн хойно нь гоё гоё юм ярьж бай­на. Гэтэл би хувьдаа та­лийгаачийг Ерөнхий сайд болохыг нь эсэргүүцэх байсан. Яагаад гэхээр…

Би талийгаачаа, хүн чинь ер нь амьддаа бие биеэ ойлгодоггүй юм байна л даа. Би талийгаачаа ажил хэрэгч биш, их хариуцлагагүй, хэнэггүй гэж нэлээн хатуу зэмлэдэг. Ер нь их зэмлэдэг, тэгж ч ойлгож талийгаачтай харьцдаг байсан. Гэхдээ манай Зориг чинь өөрийгөө тайлбарлаж, нээдэг хүн биш шүү дээ. Өөрөө нэг юм бодчихсон л бол түүндээ бусдыг захируулаад явдаг эсвэл түүнийхээ төлөө өөрөө зүтгэчихдэг хүн байсан. Зоригийг ойлгоход маш хүнд, хэцүү, хаалттай хүн.

Одоо бол талийгаачийнхаа тухай их олон юмыг дуулж байна, их анхааралтай сонсдог болдог юм байна. Гар гараасаа бариад хамт явж байсан хүнээ энэ олон жилийн хойно, өнгөрснийх нь дараа хэн байсан юм бэ гэдгийг нь ойлгох гэж, дүгнэж цэгнэх гэж хичээдэг юм байна. Тэгээд би талийгаачийнхаа дараа ингээд бодож суухад, би түүний хажууд нэлээн хэнхэг манертай хүн байж л дээ. Талийгаач бол том политик байсан юм байна, би бол зүгээр нэг хэнхэг, юу гэмээр юм бэ, хэвлэлийн эрх чөлөө, хүний эрх чөлөө гэсэн юмыг тавиад л тэмцэж явдаг тэмцэгч байж.

Талийгаач бол их том улстөрч байжээ. Би бол мань эрийн хажууд ерөөсөө хэзээ ч улстөрч биш байсан юм байна. Би одоо өнгөрсөн хойно нь бодоод мань эрийг ойлгох тусам улам бүр харамсдаг болоод байгаа байхгүй юу. Өнөөдөр жишээ нь, Монгол-Японы, Монгол-Германы, Монгол-Хятадын харилцааг хөгжүүлэхэд мань эрийн хийж байсан алхмуудыг сүүлд нь л ойлгож байна. Ямар их прагматик, ямар их том алхмуудыг хийдэг байсан юм бэ гэж. Сэтгэдэг политик хүн бол, миний ойлгож байгаа шиг, юм бүрийг барьж аваад хийдэг, аж ахуйн гүйцэтгэгч шиг байх албагүй юм байна. Тэр сэтгэж, бодож байгаа арга, үйл ажиллагаа, далайцаараа л явдаг юм байна. Тийм том юм хийгээд явж байхад би тэр үед нь хараагүй байж л дээ. Талийгаач маань Монгол Улсыг олон улсын хэмжээнд аваад явах лидерийн нэг байж л дээ. Би бол зүгээр нэг тэмцэгч, хэнхэг нөхөр л байж.

-Талийгаач Ерөнхий сайд болох байсан уу?

-Ер нь сүүлд нь, тухайн үед болж байсан үйл явдал, нөхцөл байдлаас дүгнээд үзэхэд хэдийгээр би эсэргүүцэх байсан ч талийгаач Ерөнхий сайд болох өндөр магадлалтай кандидат (дэвшигч) байсан юм билээ.

-Талийгаач Ерөнхий сайд болсон бол Монгол хожих байсан уу?

-Өнөөдөр миний энэ харж байгаа өндөрлөгөөс харах юм бол хожих байж, маш их, асар их хожих байж.

-Ашиг сонирхлын эрэмбэ улстөрд…?

-Улстөрч хүн ашиг сонирхлыг эрэмбэлж ойлгох ёстой гэж мань эр хэлдэг байсан. Эхлээд үндэсний эрх ашгийг дараа нь намынхаа тэгээд бүлгийн хамгийн сүүлд нь хувийнхаа эрх ашгийг бодох хэрэгтэй гэдэг байсан юм. Түүнийг нь би лоозон, Зориг лоозогнож байна л гэж ойлгодог байлаа. Яагаад гэхээр прагматик улстөрч хүн том эрх ашгийн төлөө заримдаа прагматик алхмуудыг хийхээр зүтгэхэд тэр тусмаа нээлттэй биш, алхмаа тайлбарладаггүй хүн байсан учраас зарим үед илүү жижиг сонирхлыг бодож байгаа юм уу даа гэж харагдахаар байдаг байна л даа. Тэгж хийгдэж байгаа алхмууд, хийж байгаа үйл ажиллагаа нь жижиг сонирхлыг бодож байгаа мэтээр харагддаг байхгүй юу. Зүгээр нэг лоозон байна гэж би ойлгодог байж л дээ. Өнгөрснийх нь хойно хүн хартай яриад, дахин дахин эргэцүүлээд бодохтой зэрэг үнэхээр яг энэ эрэмбийг барьж байсан байна.

-Талийгаачийн сул талыг хэлээч?

-Мэдээж түүнд хүнийх нь хувьд сайнтай, муутай бүх л юм байгаа. Тэр хүнийг улстөрчийнх нь хувьд овойлгож оцойлгож байгаа зүйл нь үнэхээр том, үнэхээр чухал байж. Түүний жижиг сажиг янз бүрийн авир араншин бол тэр хүний хүсч, бодож байсан, хийж байсан зүйлийнх нь хажууд бол хумхын тоос л байж дээ. Тэгэхээр одоо тэр жижиг зүйлийг ярих сонирхолгүй л байгаа байхгүй юу. Түүнээс биш талийгаачийг магтах ч эрхтэй, муулах ч эрхтэй хүн гэвэл би. Эрхтэй хүн. Яагаад гэвэл Элбэг бид гурав адилхан л тэмцэж явсан. Адилхан л зиндааны улсууд байсан. Адилхан л бид ард түмэндээ авч ирэх юмаа авч ирсэн. Тийм учраас бусад шиг нэр хүндээ өргөх гэх мэт янз бүрийн сонирхлоор хэлж байгаа юм биш.

-Талийгаачийг олон хүн ойлгоогүй гэдэг?

-Талийгаач нээлттэй биш хүн байсан гэдэг утгаараа нэг их хүн татаж чадаагүй шүү дээ. Тэгж ярих юм бол Элбэгдорж ч юм уу, би ч юм уу илүү их хүн татдаг байсан. Илүү их хүмүүстэй харьцдаг, контактад ордог байсан. Тийм ч учраас талийгаачийг үнэхээр олон хүн ойлгоогүй юм. Гэхдээ талийгаач бол том хүн байжээ. Бид хоёр чинь, Монголынхоо ард түмний хувьд, энэ үйл хэргийн өмнө ч гэсэн, хариуцлагынхаа хувьд ч гэсэн зиндаа нэг улс байлаа. Намтар, түүх бичигчид талийгаачийн муу,сайн бүх талыг гаргаад бичих л болно. Тэгэхээр тэр хүмүүст тэр эрхийг нь үлдээе.

-Анх тэмцэж явсан нь нэгэнт үнэн учраас Элбэг та хоёрыг ч гэсэн талийгаачийн оронд байсан бол…?

-Тийм. Талийгаачийн оронд би өнгөрчихсөн бол нийгэм, манай ард түмэн адилхан л хандах байсан. Өнөөдөр миний оронд талийгаач суугаад, Бат-Үүлийгээ амьдад нь ойлгосонгүй, өнгөрсөн хойно нь ойлголоо гээд ярих л байсан. Яагаад гэвэл Элбэг бид гурвын оруулсан хувь нэмэр гурвуулаа л адилхан. Тэгэхдээ зориуд би чамд нэг юмыг хэлж байна шүү, өнгөрснийх нь хойно талийгаачийг улам илүү ойлгож ирэхдээ, түүнийг надаас илүү том улстөрч байжээ гэдгийг мэдсэн.

-Талийгаач та нар тэрхэн үед адилхан л зиндаанд байж дээ?

-Тийм.

-Тодорхой цаг хугацааны дараа талийгаач ямар нэг хэмжээгээр та хоёрын «дээр гарсан» гэж ойлгож болох уу?

-Yгүй ээ, үгүй. Yнэнийг хэлэхэд талийгаачийн үхэл түүнийг бүхний дээр тавьсан зүйл юм. Ойлгож байна уу. Хэрвээ Элбэгдорж өнгөрсөн бол Элбэгдорж маань бүхний дээр гарч мөнхрөх л байсан. Энэ бол том хүмүүсийн үхэлд тохиолддог үхлийн нөгөө тал, нөгөө үр дагавар нь юм байна л даа. Yүнийг тэртэй тэргүй ард түмэн өөрөө хийдэг, өөрөө босгодог зүйл. Yүнээс хойш Зоригийн тухай мөнхийн домог бий болно. Би түүнтэй хамтран тэмцэж, энэ зиндаанд цуг явсан хүний хувьд өөрийнхөө дүгнэлтийг хэлж байна шүү дээ. Талийгаачийн үхэлд уяраад хэлж байгаа зүйл биш.

-Хэрвээ алуурчин олдохгүй бол…?

-Олдохгүй бол үнэхээр аюул. Гэхдээ нэг зүйлийг эхлээд онцлон хэлэхэд, ардчилсан үйл явцын хөгжилд аюул учруулахгүй байх гэж бодож байна. Талийгаачийн үхэл Монголын ардчилал хэр төлөвшсөн ардчилал байсан юм бэ гэдгийн шалгуур боллоо. Ардчилсан хувьсгалын нэг том удирдагч нь өнгөрсний дараа нийгэм тайван байдлаа хадгалж үлдсэн нь ямар ч байсан ардчилсан үзэл санаа нийгэмд ихээхэн төлөвшжээ гэдгийн илрэл.

Америкт Жон Кеннедиг буудлаа гээд бужигнаан болоогүй. Монгол яг тийм зиндааны улс болсон байна. Энэ бол талийгаачийн үхлийн дараа хийх ёстой том дүгнэлт. Элбэгдорж, Бат-Үүлийг алаад ардчиллыг буцаана гэж бодож байгаа бол ёстой санааны гарз юм байна. Магадгүй, үнэхээр талийгаачийг улстөрийн зорилгоор алсан, баригдаагүй байгаа хүмүүс чиний сонинг унших л байх. Тэр хүмүүст би хандаж, «Биднийг устгачихаад Монголын ардчиллыг буцаана гэж байгаа бол санааны гарз гэдгийг манай ард түмэн хэлчихсэн шүү» гэж хэлмээр байна.

-Та биедээ зэвсэгтэй явдаг уу?

-Yгүй.

-Yндсэн хуулинд хүнийг амьд явах эрхтэй гэж заасан байдаг бил үү. Тэгэхээр иргэдэд зэвсэг эзэмших эрх олговол…?

-Ер нь одоохондоо иргэдийн аюулгүй байдлыг төрийн зүгээс онцгой анхаарах, тэр нөхцөлийг хангах ёстой. Талийгаачийн үхэл сургамжтай зүйл болохоос ингэх нь төрийн үүрэг юм. Тайван, нийгмийн баталгаа сайтай, хүүхдийнхээ ирээдүйд санаа зовохгүй байх гурван зүйлийг л ард түмэн хүсч байгаа. Yүнийг төр хангаж өгөх үүрэгтэй нэг нь хүмүүсийнхээ аюулгүй байдлыг хангаж өгөх. Иргэддээ зэвсэг өгөөд өөрийгөө хамгаал гэх нь их эрсдэлтэй л дээ. Яагаад гэвэл үүний цаана гэмт хэргийн байдал нэг хэсэгтээ хүндэрнэ.

-Тэгвэл Yндсэн хуулин дахь тэр эрхийг түр түдгэлзүүлчихвэл… Иргэний амьд явах эрхийн төлөө төр ямар хариуцлага хүлээх вэ?

-Нэг талаас төр, нийгмийн аюулгүй байдлыг хангах үүрэгтэй. Буу зэвсэг өгдөг утгыг ингэж тайлбарлая. Аливаа зах зээлийн эдийн засагтай оронд өөрийн эдлэн газар гэдэг бол тэр хүний өөрийнх нь тусгаар тогтносон, халдашгүй нутаг байдаг. Түүнийгээ хэн нэгний хариуцлагагүй халдлагаас хамгаалах эрхтэй байдаг. Yүнийхээ төлөө хариуцлага хүлээдэггүй. Өөрийнх нь өмч хөрөнгөд дайрах, булаах юм бол буудчихна. Яагаад гэвэл тэр хүн «өмч» гэсэн тусгаар улсаа, тусгаар байдлаа хамгаалж байна. Yүнийг төр сайн тооцож, хуулинд зөв тусгах ёстой.

-«Өмч» гэдэг бол ардчиллын амин сүнс гэл үү?

-Тийм ээ, амин сүнс нь. Одоохондоо тийм боломж байхгүй байна. Гэмт хэргийн нөхцөл байдал өөрчлөгджээ. Түүнд зохицуулж эрх зүйн хувьд өөрчлөх хэрэгтэй юм байна. Өөрийнхөө үр хүүхдийг, өөрийнхөө өмчийг, өөрийнхөө эдлэн газрыг, өөрийнхөө тусгаар бие даасан байдлаа хамгаалах эрхийг бид иргэддээ өгөх ёстой юм байна. Түүний төлөө хариуцлага ногдуулахгүй байх эрхийг өгөх юм байна.

-Эвсэл үлдэж буй хоёр жилдээ ийм алхмуудыг хийх үү?

-Хийхийн төлөө ажиллана. Тэр ч утгаар цагдаагийн дарга Мөрөнтэй ярьсан. Төр иргэнээ 100 хувь хамгаалж чадахгүй тохиолдолд, төр иргэндээ өөрийгөө хамгаалах наад захын эрхийг өгөх хэрэгтэй шүү дээ.

-Амьд явах эрхээ хангахын тулд биедээ буу авч явбал хууль зөрчсөн болохгүй гэж ойлгож болох уу?

-Болохгүй л дээ. Одоо байгаа салбар хуулийг барина. Yндсэн хууль салбар хуулийн дээр тунхагийн чанартай гардаг. Хэрэгжүүлэх процедур нь хуулиндаа заачихсан байгаа. Ер нь энэ асуудлыг олон талаас нь ярина. Энд чамтай хамт суугаад гэнэт асуухаар ингэх ёстой гээд эцсийн зүйлийг хэлж чадахгүй, сайн ярилцах л ёстой зүйл.

-Yндсэн хууль бүхний дээр байдаг гэж сонссон юм?

-Бусад хууль бол үзэл санаанд нь нийцсэн байх ёстой.

-Эрх баригчид хувийн эрх ашгийг нэгдүгээрт тавьж байгаад ямар нэгэн эрх зүйн хазаарлалт байхгүй байх шиг?

-Яг үнэн. Өөрөөр хэлбэл манай хамгийн аюултай, эмгэнэлтэй юм бол хувийн эрх ашгаа дээгүүр тавьж байна. Уг нь талийгаачийн барьж байсан эрэмбэ их зөв. Харамсалтай нь манайд энэ эрэмбэ яг хөл толгойгоороо эргэчихсэн. Ардчиллыг ямар нэгэн алуурчин эргүүлж чадахгүй, харин хувийн эрх ашгийг нэгдүгээрт тавих, авлигал, нийгмийн шударга бус байдал ардчилалд өөрт нь аюул учруулна.

-Та хувийн эрх ашгаа нэгдүгээрт тавьж байгаа, идэж ууж, мануусаас хумсалж байгаа олонхын гишүүдээс нэрлэнэ үү?

-(Гүнзгий санаа алдан бага зэрэг дуугүй суув) Yгүй ээ, хувийн эрх ашгаа нэгдүгээрт тавьсан хүн олонх дотор байхгүй гэж бодож байна. Гэхдээ чи үүнийг зөв ойлгоорой, би улстөрийн ямар нэгэн болгоомжлолын үүднээс хэлж байгаа юм биш. Нэгэнт өнөөдөр эвслийн удирдлага тодорхой бодлого, зорилгоор олонхыг удирдаж чадахгүй тохиолдолд нэг хүн, нэг хүний санаанд багтаж байгаа тэр хүрээнд үйл ажиллагаа нь яваад задраад эхэлдэг юм байна. Магадгүй олонхын гишүүд дотор тийм юм харагдаж байгаа бол энэ нь тэр гишүүдийнхээсээ илүү эвслийн удирдлагын буруу гэж хэлэх гэж байна.

-Танд ийм зүйл харагдаж байна уу?

-Хэрвээ харагдаж байгаа бол гэж би хэлж байна шүү дээ. Тэрнийг та нар өөрсдөө хар л даа, дүгнэ л дээ, ол л доо.

-Танд хахууль өгөхийг оролдсон удаа бий юу?

-Yгүй. Намайг тийм юманд эгдүүцэж уурлана гэдгийг мэдэх учраас тийм санал тавьж, надтай хэрэлдэх сонирхолтой хүн байхгүй.

-Элбэгдоржийг олон саяар байшин бариуллаа, онгоцоор ан хийлээ гэх юм. Yнэн бол тэтгэврийн хөгшдийн мөнгөөр чоно алсан байх нь ээ дээ?

-Олон зуун саяар байшин бариулсан нь худлаа юм. Онгоцоор ан хийснийг мэдэхгүй.

-Элбэгдоржийн жолоо­чийг Ерөнхий сайдгүй явж байгаад осолдмогц вертолётоор очоод аваад ирдэг. Хэрвээ жирийн иргэн Дорж хөдөө осолдсон бол онгоцоор авч ирэх нь бүү хэл эм тариа байхгүй гэсээр байгаад үхнэ дээ, зайлуул?

-(Гүнзгий санаа алдав) Төрийн хамгаалалтын албаны хуулийн дагуу явагддаг үйл явц юм билээ л дээ. Ерөнхий сайд явж байгаад ямар нэгэн ослын үеэр хуулийн дагуу ажил үйлчилгээ хийгддэг юм байна л даа.

-Өнөөдрийн энэ байдал Монголын түүхийн аль цаг үетэй төстэй байна вэ?

-Аль ч цаг үетэй тохирох юм алга. Харин нэг юмтай зүйрлэж болох юм. Хэрвээ энэ аллага цаашдаа үргэлжилбэл.., 1911 оны хувьсгалын дараа түүнийг гардаж хийсэн лидерүүд Намнансүрэн, Ханддорж, Цэрэнчимэд гээд бүгд дараалаад өнгөрсөн. Мөн 1921 оны хувьсгал хийгчид толгой дараалаад бүгд егүүтгэгдсэн. Хэрвээ энэ аллага үнэхээр тийм улстөрийн зорилготой, их холыг тооцож хийсэн аллага байх юм бол яг энэ байдал давтагдана, давтагдах юм байх даа гэж заримдаа боддог. Өнгө аяс нь давтагдах юм биш биз дээ.

-Монгол Улсын тусгаар тогтнол ямар хугацаатай вэ?

-Монгол Улсын тусгаар байдал, хэрвээ ардчиллыг алдахгүй бол өнө мөнхөд байна. Мэдээж зэвсгийн хүчээр манай тусгаар тогтнолыг устгая гэж байгаа улсын өмнө бол бид хүчгүй.

-Бид цэргийн ч юм уу эвсэлд нэгдэж болох уу?

-Наадах чинь нэлээн нарийн, бодлогын асуудал учраас энд яримааргүй байна. Харин санасныг бодвол гадаад нөхцөл байдал маань харьцангуй хүчтэй, тэдний дэргэд бид хүчгүй юм. Тэгэхээр бид өөрийнхөө тусгаар тогтнолыг дотоод хүчин зүйлээр л илүү баталгаажуулах ёстой. Нөгөө талд идэвхтэй гадаад бодлогоор. Хамгийн түрүүнд хоёр хөрштэйгөө сайн харьцаатай байх асуудал. Тэгвэл манай тусгаар тогтнол баталгаатай.

-Макао, казинотой холбоотой асуудлын нарийн ширийнийг та сонсов уу?

-(Санаа алдав) Макаогийн асуудалд үнэндээ би их оролцоогүй. Би сайн мэдэхгүй ээ. Том хэмжээний казиног нутаг заагаад байгуулах ёстой юм.

-Макаогийн казиног дагаад гэмт хэргийн синдикатууд орж ирж болох уу?

-Yгүйсгэх газар байхгүй. Өөрөө би тэр асуудалтай нарийн, дэлгэрэнгүй танилцаагүй учраас хэлэхэд хэцүү л дээ. Ер нь бол гэмт бүлэглэлийн ямар нэгэн синдикат орж ирэх үү, үгүй юу гэдэг асуудал бол миний хувьд, чухам Макао гэдгийн цаана ямар улс, юу авчихсан юм бэ, юутай холбоотой юм бэ гэдгийг нь сайн мэдээгүй байж нэн ялангуяа бодлоо илэрхийлэхэд зохимжгүй. Казино бол өндөр хөгжилтэй, нийгмийн амьдрал нэлээн төлөвшсөн, эдийг засгийн хувьд хөгжиж чадсан улс оронд зугаа цэнгээний шинжтэй, хүндэвтэр, хямрал нүүрлэсэн газарт гэмт хэргийн шинжтэй байдаг юм гэж л би ойлгосон.

-Та аль байнгын хороонд харьяалагддаг билээ?

-Гадаад бодлого, аюулгүй байдал, Төрийн байгуулалтын байнгын хороонд.

-Тэр тусмаа энэ байнгын хорооны гишүүн нь Макаогийн казино гэх мэт том ноцтой асуудлыг мэдэж баймаар юм?

-Мэдээгүй биш. Мэдвэл мэдэж болох л байсан л даа.

-Энэ асуудлыг мэдэх шаардлагагүй байсан юм уу эсвэл мэдүүлэхийг хэн нэгэн хүсээгүй юм болов уу?

-(Санаа алдав) Ямар ч байсан энэ асуудалтай холбогдсон асуудал тагнуулын байгууллагаас ч юм уу, цагдаагийн байгууллагаас манайд орж ирээгүй. Бид төрийн ажил хийхдээ тэгчихвэл яана, ингэчихвэл яана ч гэдэг юм уу, ийм харалган, хариуцлагагүй, хардсан бодлогоор асуудалд хандахгүй шүү дээ. Тэртэй тэргүй тагнуул, цагдаагийн бүхэл бүтэн институт байж байна, асуудал байх юм бол шууд байнгын хороонд хандаж болно. Ингэвэл бид асуудлыг авч хэлэлцэнэ. Одоохондоо тийм юм орж ирээгүй. Хувь хүний хувьд өөрийн зүгээс судалгаа хийж байгаа. Энэ талаар олон юм хэлмээргүй байна.

-Хүсэлтийг хүлээн авч ярилцлага өгсөн Танд баярлалаа.

Р.Даваажав ярилцав

Эх сурвалж: “Өглөөний сонин”