Төсөрхөн нэрт судлаач Ш. Бира Вашингтон Ди Си хотод болдог "Монгол судлалын цуврал лекц" хэмээх үйл ажиллагаанд

оролцож, Америкийн монголчуудад номоо айлдсан билээ. Судлаачийн талаар Энэтхэгийн монголч эрдэмтэн Локеш Чандра ийн дүгнэж бичжээ.

Проф. ЛОКЕШ ЧАНДРА (Шинэ Дели, Энэтхэг)

Проф. Ш.Бира бол өөрийн ард түмний түүхэн хувьслын үргэлжлэлийн талаар бичих үйлст монгол бие хүний тугийг өндөрт өргөсөн хүн. Аль 1960 онд Монголын түүхийн талаар ярих буюу төвд ном зохиолыг уншиж судлах гэдэг эрс дэлтэй, эр зоригийн хэрэг байсан бөгөөд ноцтой үр дагавар учруулж болох бай сан ч тэрбээр XVII-XIX зуунд төвд хэлээр бичсэн монгол түүхийн утга зохиолын талаар бичсэн юм.

Тэрээр Оросын монголч эрдэмтэн А.Позднеевыг иш татан, мөн Ф.Энгельсийг дурдан төвд хэлээр монголчуудын бичсэн зүйлсийг зөвтгөн, санскрит бичиг мэддэг лам нарыг гайхан биширч байгаагаа илэрхийлсэн байдаг. “Боловсролтой монголчууд төвд хэлээр ном зохиол бичиж байсан нь буруутгахаар зохисгүй зүйл бус юм. Энэ нь монголчуудын өндөр соёлын түвшинг нэг ёсондоо харуулж байна...”.

1960-аад оны үед иймэрхүү үгс хэлсэн нь проф. Бираг дээд зэрэглэлийн эх оронч байсныг батлах бөгөөд түүний до тор монгол хүний ер бусын уран бүтээлч чанарын дурсамж амьд сэрүүн байгааг харуулна. Тэрээр Халхын Заябан дид хэмээн алдаршсан Лувсанпэрэнлэйн (1642-1715) намтраар өөрийн номыг эхлэн бичсэн билээ. Тэрбээр Буддын шашин Монголд дэлгэрэхэд чухал нөлөө үзүүлсэн ажээ. Бирагийн номыг Станли Н.Фрае (Stanley N.Frye) англи хэл рүү орчуулсныг АНУ-ын Монгол нийгэмлэг (Mongolian Society) Блюмингтон (Bloomington) хотноо хэвлэн гаргасан юм. Тэр ном нь Монголын талаарх орчин цагийн түүх бичлэгийн нэгэн содон бэлгэ тэмдэг болсоор байгаа билээ. Энэхүү номын нэг хувийг проф. Ц.Дамдинсүрэн өөрөө надад өгсөн билээ.

Проф. Бирагийн ном бүтээл нь Монголын ард түмний дөрвөн онцлог зүйлийг ойлгоход бидэнд тус болдог бөгөөд улс төрийн өөр өөр нөхцөлд ч гэсэн өөрсдийн зүрх сэтгэл, үзэл бодлын дотоод нэгдэл дотроо бүхэлдээ хөгжиж буй өв уламжлалаа хуваалцан нэгдмэл байдаг бөгөөд энэхүү үйл явцын дунд цаг хугацааны эрэг дээ рээс цуглуулсан хайрган чулуунууд сайхан сувд болон хувирдаг ажгуу.

Таван зүйл нь: 1. Газар нутгийн хүчин зүйл: нутаг усаа хайрлахуй; 2. Хэлний нь Metagrid буюу Чинадын сүл жээ; 3. Байгалийн бурханлиг чанарын доторх амьдралын үнэлэмж; 4. Түүхийн үргэлжлэл: өөрийн түү хийг хайрлах санаа, цаг хугацааны шаардлага; 5. Сүсэг бишрэл ба өвөрмөц чанарын цөм нь болсон соёл.

Ойролцоогоор 1240 онд бичигдсэн бөгөөд ард түмнийхээ дунд үлдэж хоцорсон эртний ховор дурсгал болох “Мон голын нууц товчоо”-г Монголын хөх тэнгэр уугуул чанарыг нь үгүйсгэн доромжилдог үзэл суртлын хар үүлнээс ангижирсан цаг ирэхэд проф. Бира урамтайяа задлан шинжилсэн юм. Чингис хаан овог аймгуудын хямрал тэмцлийг эцэс болгон тэдгээрийг нэгэн хэт их улс (megastate)- д нэгтгэн захирах болсон үеэс Монголын өвөрмөц шинжийн дөрвөн зүйлийг проф. Бира тодорхойлсон. Үүнд: I. Тэнгэрлиг чанар, Чингисийн овгийн гарал нь гэрлээс үүсэлтэй, мөн түүний овгийн язгуур нь Бөрт чоноос гаралтай болох тухай, II. Нэгдсэн Монгол Улсыг байгуулж тэр нь хэсэг бусгаараа найман зуун жил үргэлжилсэн тухай. III. Нийгмийн шударга ёс. IV. Дэлхийчлэл

Проф. Бира Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойн үеэр хэлснээр Чингис хаан Шивагийн гурван үзүүрт (сэрээт) тугтай байсан ажээ. Гурван үзүүрт туг бол кушанчуудын хааны туг байсан бөгөөд тэд уг тугийг Төв Азийн улсуудад дамжуулан түгээж, түүнээс Чингис хааны туг буй болжээ.

Проф. Бира нь Чингис хаан Монгол аймгуудыг хамтатган нэгдсэн улс байгуулсныг өгүүлэн төвлөрсөн улсын ач тусыг цохон тэмдэглэсэн билээ. Чингис бол зөвхөн дэлхийн агуу их байлдан дагуулагч төдий бус, мөн монгол овог аймгуудын зөрчил тэмцлийг төгсгөл болгосон юм. Тэрээр зөвхөн цэргийн төдий бус, мөн нийгмийн захиргааг ч Их Жаса хуулийн ёсоор үндэслэн байгуулсан юм. Тэр хууль дэлхийн эртний Үндсэн хуулиудын нэг мөн.

Чингис хаан 1220 онд Хархорумд Монголын нийслэлийг үндэслэн байгуулсан бөгөөд мөн нүүдэлчин овог аймгуудын дунд зохион байгуулалттай нийгмийн аж амьдралыг нэвтрүүлсэн билээ. Дэлхийн эзэнт гүрэн бол Монголын ард түмэндээ Чингисийн барьсан их бэлэг мөн. 1206 oнд түүнийг хамаг Монголын эзэн хаанаар өргөмжилсөн бөгөөд түүний байгуулсан улсыг Их Монгол улс хэмээн нэрлэсэн билээ.

Монголчууд нь хэдхэн овгийн онцлогоос бүх овгийг хамарсан өвөрм өц чанараа олж үндэстнийхээ үнэт зүйл сийг ч хуримтлуулж чаджээ. Монголын шинэ үеийнхэн үндэстний өвөрмөц шинжийг нь арилгах зорилготой байсан социалист үеийн Чингис хааны завхруулсан төрх байдлаас ангижрав. Үндэстний өвөр мөц шинжийн тэргүүлэх судлаач Эрик Эриксон (Erik Erikson)-ы хэлсэнчлэн өвөрмөц шинж гэдэг бол юугаар ч орлуулшгүй, олон талтай, бүхнээ дэлгэрсэн бөгөөд хэмжээ хязгааргүй зүйл мөн. Проф. Бирагийн түүхийн судалгаа бол үнэнхүү ойлголтын үнэмшлийг ард түмэндээ хайрлана. Бид юуг хүснэ, түүгээрээ л байх болно.

Хэл гэдэг бол гүн бат үндэс бүхий амин сүнстэй зүйл мөн бөгөөд энэ нь хамтын туршлага, шинэ шинэ үлгэр жишээ болон хөгжих залгамж холбооны үргэлжийн бүтээлч чанар болж хязгааргүй хөгжилд хүр гэнэ. Хэл бол үндэстний хамтын ухам сарлаг чанарын гүн бат үндэс нь болдог билээ. Хүмүүн төрөлхтнийг үндэстэн шин жээс нь салгаваас түүнийг аль нэг хэмжээнд сүйрэл сандралд оруулна” гэж Пабло Неруда хэлсэн байдаг. Кирилл бол есдүгээр зуунд славянчууд өөрийн бичиг үсэгтэй байх эхлэлийг хамгаалж байсан бөгөөд түүний айлдсан нь: “Ард түмэн ном үгүй бол нүцгэн гэсэн үг”! Харин тэрхүү кирилл бичиг Монголын үндэстний бичгийг харгислагч нь болсон явдал юу тай гунигтай билээ. Кириллийн удмынхан монголчуудыг сая сая номноос нь салгажээ. Хэл бол арьс угсаа гарлын дур самж мөн бөгөөд түүнд л төгсгөлгүй өнгөрсөн үе ба хурамхан зуурын эдүгээ үе хоёр эцэс төгсгөлгүй ирээдүйн төлөө залгамжлан нийлнэ.

Чингис хааны үед монголчууд уйгуруудтай харилцах болсон бө гөөд уйгурчууд л улсын албан хэр гийг хөтлөн явуулж байв. Учир нь уйгур багш нар л бичигтэй хүмүүс байж. Уйгур үсэг монголчуудын үндэстний бичиг үсэг болсон нь одоо ч хэвээр. Хубилай хаан өөрийн номлогч Пагва ламын (Hphags-pa) төвд үсгийн үндсэн дээр бо ловс руулсан дөрвөлжин бичгийг нэвт рүүлсэн билээ. Түүнийг одоо хүртэл тамганы ба чимэглэлийн бичиг бол гон хэрэглэсээр байна. Уйгурчууд буддын шашинтан байсан учир санскрит үгсийг монгол хэлэнд нэвтрүүлсэн юм.

Тэнгэрийг шүтэх нь Монгол хаадын улс төрийн үзэл суртлын үндэс суурь нь байжээ. “Тэнгэр бол ер төнцийн дээд эрхтэн мөн бөгөөд байгаль, нийгмийн бүх үзэгдлийг захи рах ажээ”. Улс буй болсноор хаан нь дээд эрх мэдлийн биелэл болсон бөгөөд Тэнгэр нь түүгээр дам жуулан дэлхий дээрх бүхнийг удирдан зохицуулна. Мөнх хаан Фран цын хаанд илгээсэн захидалдаа: “Дээр гагц мөнх тэнгэр байдаг лугаа адил доор газарт гагц эзэн Чингис хаан байдаг ажгуу” /Бира 2001:375/. Дараах нэгэн чухал зүйл бол хааны суу зали (suu jali) буюу харизма мөн, учир нь хаан бол тэнгэрийн ивээлд оршино. “Монголын нууц товчоо”-нд Чингис хааны суу залийн буюу харизмын шинж чанарын та лаар тодорхой өгүүлсэн байдаг. Ийн хүү Тэнгэр ба Хааны хос ёсун буй болсон бө гөөд тэр нь Монголын түүхийн гол хө дөлг өгч хүчин болсон ажээ. Тэнгэризм нь XIII-XIV зууны мон голчуудын дэл хийн ноёрхлын ертөнцлөг шинж чанарыг үндэслэн, мөн ариутган өргөмжилжээ.

Чингис хааныг залгамжлагчид нь монголчуудын засаг төр хөх тэнгэрийн дорх бүхнийг мөнх тэн гэрийн хүчин-дор, хааны суу залийн ивээлд нэгтгэх ёстой гэдэгт гүнээ итгэж байжээ. Энэ нь дэлхий дахины үйл явцын хувьд дэлхийчлэл мөн байсан юм. Тэнгэризм бол Монголын улс төрийн арга ухааны хөдөлгөгч хүчний хувьд буддист зан үйл ба гүн ухаанд ч туйлын нарийн төрх шинжийг бүрэлдүүлэн өгчээ. Проф. Бира бол нүүдэлхүй ёсун, эзэнт гүрэн ба буддизмийн холбогдох цаг үетэй нь Монголын засаг төр, үнэт чанарыг үнэлэн дүгнэх талаар дэлгэрэнгүй бичсэн болой. Тэдгээр нь л Монголын ирээдүйн түлхүүрийг барьж буй болой.

Өөрийн ард түмний шархадсан цаг үеийг сэргээж, тэднийг өөрсдийн нь олон мянган жилийн амьдралтай ойртуулан өгч, чингэснээрээ өөрчлөлт бол үргэлжлэхүйн мөн чанараар хучигдсан байдгийг проф. Ш.Бира харуулжээ. Түүний сонир хол нь монголчуудын олон жилийн баялгийг мэдэхэд орших бөгөөд монголчууд нь эцсийн бүлэгт өөрсдийн дотоод шүтээнд хүрэхийн төлөө ерөнхийдөө хэрэглээний ертөнцөөр хэсүүчилж байж болно.

Проф. Бирагийн өөрийн ард түмэнд гүйцэтгэсэн их гавъяа зүтгэл бол монголчууд аль манай он тооллын өмнөх III зуунаас өөрийн төр улстай байсныг зааж өгсөнд орших бөгөөд тэрхүү улс нь Чин Ши-хуан-дигийн байгуулсан Хятадын төвлөрсөн улстай адилхан эрт дээр үеийн улс байсан ажээ.

Шашин ба төр, мөн бэлгэ тэмдэг ба утга учрын талаар түүний хийсэн суурь судалгаа нь монголчууд бол XIII зуунд, Чингис хааны үед “зэр лэг үүдийн дэлбэрэлт” байгаагүй, ха рин ч хэл бичгийн харилцааны на рийн то дорхой тогтолцоо бүхий тэн гэ ризм хэмээх улс төрийн нарийн тодорхой үзэл сурталтай байсан ажгуу.

Монголын хууль зүйн эмхэтгэл нь Чингис хааны “Их жаса”-гаас эхэлдэг бөгөөд дараагаар нь 1640 онд буй болсон “Халх журам”, 1709 оны “Монгол-Ойрадын хуулийн эмхэтгэл”, “Алтан хааны /1507-82/ хууль” зэрэг байдаг бөгөөд тэд нь Монгол дахь номын засаг, хааны засаг үр гэлж хүчтэй байсныг харуулна. Монголчууд бол уламжлалт ердийн хуулийг хадгалан Чингис хааны “Их Жаса”-гаар баяжуулж ирсэн билээ. Тэд Алтан хааны үед Буддизмийн Гэлэгбагийн шашныг авснаар Хааны засаг ба Номын засаг хэмээх хоёр ёс нь улс төр ба шашны хүчтэй үзэл суртал болон хувирсан бөгөөд тэдгээр нь Алтан хааны цаазын бичигт дэлгэрэнгүй тусгалаа олсон. Проф. Бира /1977:7-34/ Мон гол Улсын хууль зүйн болоод зохион байгуулалтын бодлогын олон талыг онцлон үзсэн юм. Ямар учраас монгол төр улсын түүхэн залгамж холбоо тийм чухал байгаа билээ?

БНМАУ, нэгдсэн үндэстнүүдийн эгнээнд элсэн орох үеэр Энэтхэг улс нь Монгол бол хэдэн зуун жилийн туршид улс байсаар ирс нийг онцлон дурдаж Нэгдсэн үн дэстний байгууллагын гишүүн байх бүрэн эрхтэй хэмээн онцолж байсан билээ. Миний эцэг проф. Раг хувира проф. Б.Ринчинг Энэт хэгийн Ерөнхий сайд бандид Жав гарал Нерүтэй уулзуулж байв. Б.Ринчен нь манай хоёр орны олон жилийн соёлын харилцааны талаар ярьж, Хятад, Зөвлөлт Холбоот улс хоёрын харилцааны зөрчлийг Монголд хэрхэн үзэж байгаа тухай, ялангуяа Монголыг НҮБ-д элсүүлэхэд дэмжих тухай асуудлаар ярьж байв. Миний эцэг ярихдаа Монгол бол Христээс өмнөх хэдэн зуун жилийн тэртээгээс төр улстай байсан бөгөөд түүнийг НҮБ-д элсүүлэн авахын чухлыг дурдаж байжээ. Энэхүү саналыг бан дид Нерү НҮБ-ын Ерөнхий хурал дааны XV чуулган дээр хэлсэн үгэндээ тусгасан байдаг билээ.

Монгол үндэстний тугийн соёмбо бол “эрх чөлөө”-г илэрхийлсэн бөгөөд тэр нь “Би бол эртнээс аваад Монгол мөн” хэмээхийг өргөн олонд тунхагласан юм. Шинэ үеийнхэн өөрсдийн үндэстний нэгдлийн суу заль төгөлдөр буюу харизматик бэлгэ тэмдгүүдийг проф. Бирагийн судалгаанд тусгагдсан түүх, хэл ба номын /шашин/ дагуу эзэгнэн хадгалж чадах ба чадах ч ёстой. Тэрээр “Соёлын цөмийг” зөвхөн сэргээсэн явдал нь өвөрмөц шинжийн мөн чанар ба гол агуулга нь болж байгаа юм.

Монголын сүсэг бишрэл ба соё- лын үндэс, түүний сэтгэл ба оюуны амьдралын гол илэрхийлэл нь буддизм байсаар иржээ. Сүсэг бишрэл гэдэг бол өвөрмөц чанарын гол нь мөн. Буддизм бол дэлхийн сүсэг бишрэл болон Бөө мөргөлийн ёсыг дотношуулан ойртуулсан юм. Нуур ус болон уул давааны бурхад хийгээд зам харгуйн дээрх овоонууд нь Мон голын буддизмийн нэгэн салшгүй хэсэг болсон байна. Энэ бүхэн нь Бөө мөргөл, ламын шашин ба Энэт хэгийн судар номын нэгдэл болжээ. Энэтхэг ба Монголын соёл нь нэгэн ёсны ахан дүүсийн соёл болж. Проф. Бира /1994:259/ энэхүү харилцаа холбоог сака, кушан, хүннү зэрэг Алтай гаралтай улс түмний үе хүртэл хойшлуулан авч үзэж байна. Монголын “Цагаан түүх” хэмээхэд “Kusan-u Mongol ulus” хэмээн буддист улсуудын до тор оруулан дурдсан байдаг ажээ. Монгол сурвалж бичгүүдэд Хубилай хааны “Хоёр ёсун” (Хааны ёсун ба Номын ёсун)-ы тухай дурдсан бай даг бөгөөд үүнийг Ашока, Канишка хаадын бодлогын үргэлжлэл хэмээн үздэг байжээ.

Монгол хэлэнд зээлдэн авсан санскрит үгс нь уйгуруудаар дамжин хотан, согд хэлнээс орж иржээ. Учир нь уйгур багш нар судар номыг монгол хэлэнд орчуулахад тусалж байсан юм. Өгөдэй хаан (1186-1241) ба Мөнх хааны (1209-1259) үед Чингис хааны нийслэл Хархорумд буддгын шашны сүм хийдийг барьж байсан билээ. Хубилай хааны (1260-1294) үед Төвдийн Буд дгын шашныг “төрийн” хэмээн өргөмжилсөн болой. ЧойжиОдсэрийн монгол хэлний анхны хэл зүйг Панинигийн Энэтхэг-Төвдийн уламжлалаар зохиосон билээ.

Проф. Бира (1994:246-254) Монголын их эрдэмтдийн нэг, Халх Монголын Зая бандид Лувсанп эрэн лэйн (1642-1715) тухай бичсэн байдаг. Төвд, Монголын мэргэдийн талаар түүний бичсэн “thob-yig” “Сонсгосон номын тэмдэглэл” хэмээх олон салбар ухааны ном бол Энэтхэг, Төвд, Монгол дахь буддизмын түү хийн талаарх шилдэг номуудын нэг мөн. Энэ ном дөрвөн боть, 1234 хуудас бүхий нэгэн ёсны нэв тэрхий толь юм. Тэрхүү сударт дуун ухаан, нотлохуй ухаан, оньсон ухаан, тэжээхүй ухаан, зохист аялгуу, үг судлал, холбон найруулахуй, жүжиглэх үй, бүжиглэхүй, зурхай мэтийн уламжлалт ухааныг шинжил сэн байдаг болой. Тэр зохиогч санс к рит хэл зүй, тэжээхүй ухаан зэр гийн түүхийг бичжээ. Ихэнх хэсэг нь буддын мэдлэг ухаан, ал дарт лам нарын нам тар бүтээлд зо риу лагдсан байна. Тэр хүү бүтээл бол ерөөс Монголын соёлын түүхэнд зориулагджээ.

Проф. Бира (2007:220-1) Буддын соёлын үүргийг ийнхүү тодорхойлж байна: “Соёл бол хүмүүсийг ойртуулан нөхөрсөг болгодог шилдэг хэрэгсэл мөн. Тухайн цагтаа Ази дахиныг дэлхийчилсэн буддизм нь япончууд ба монголчуудыг “Номын ахан дүүс” болгосон юм…

Зураг дээр: Ш.Бира Элчин сайд Х.Бэхбатын хамт. Лекцийн үеэр.