тухай хөгшчүүл ярьдагсан. Гэвч хатан Туул урсахаа болив. Уярч мэлмэрэх сэтгэлгүй юм шиг ундаалах голоо үгүй хийсэн мэт. Ингээд манай сонины сурвалжлах хэсэг Туул голын ай савын дагуу явж бодит байдалтай нь танилцсан юм.

Хар усан тохойгоос эхтэй Туул голын урсгал нийслэлд ойртох тусам бохирдож, хөрсөн дээрээ урсах аргагүйдэж газрын гүн рүү шурган оржээ. Бургас гөлөглөж, цахилдаг дэлгэрэх цаг аль хэдийнэ болсон ч Туулын эргэн тойронд хавар болоогүй байна. Баянзүрхийн товчооноос Шувуун фабрикийн карьер хүртэл улаанбаатарчуудын хамаг л муу, муухай хир буртаг, тоос шороог тээн урсах урсгал нь хэд хэдэн газар хайргадсан байлаа. Дороо урсгал усгүй хоосон гүүр, нарны тусгалд өнгө нь хатсан хайрга чулуу хаа сайгүй. Амьтад үхэн үхтэлээ амьд байхын төлөө тэмцдэг шиг Туул гол хүн, малыг ундаалах гэж тэмцэлдэн урссаар Сэлэнгэ мөрөнтэй нийлдэг болов уу гэж бодмоор. Туулын эрэг даган явахад борооны тогтоол, шалбааг мэт багахан багахан ус харагдана. Бас ч үгүй тэр тогтоол, тойромд нь хүн, мал байхыг харахад өрөвдөлтэй. Богд уулын арын хормойг даган хатан Туулаа хайсаар Түргэний гол орлоо. Туул гол нь байхгүй байхад Түргэний гол яаж байхав. Цааш явсаар Шувуун фабрик ороход хар ногоон өнгөтэй ус баруун урд зүгийг зорин хүч муутайхан урсч байв. Энэ бол Туул. Хайсаар яваад хатан Туулаа олсон минь энэ.

Нийслэлийн арьс ширний үйлдвэр үүдийн химийн хорт бодисоор сү лэлдсэн Туулын урсгал Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутаг Таван толгойн цэргийн бааз байрлах Улаанхадны өмнүүр Өгөөмөр толгойг ороон урсана. Туулын ус нийслэлээс 60 гаруй километр яваад цэвэршдэг гэсэн үг худлаа ажээ. Алтанбулагийн малчид Туулын уснаас ундаалдаггүй юм байна.
Учир нь өнгөрсөн жил Алтанбулагийн гүүрний дор учир битүүлгээр баахан загас хордож үхсэн, Улаанхадны цэргийн ангиас Хоёр Мандал гэх газарт зуслангийн айлын хүүхдүүд Туулын усанд орсноос болж биеэр нь битүү тууралт гарсан тохиолдол гарчээ. Тиймээс Туулын усыг бохир хэмээн мал услахаас өөр зүйлд хэрэглэхээ болсон тухай нутгийн иргэд ярьж байна. Ийнхүү Туулын цэнгэг усыг хайсаар Төв аймгийн Лүн сум орлоо.
Лүнгийн баруун талаар хойш урсах Туулын ус элбэг харагдана. Гэхдээ нэг л эзэнгүй ганцаардмал. Хаврын урь унасан өдгөө харийн шувууд айлчлан ирсэн байх атал тэр болгон үзэгдсэнгүй. Хоёр ангир, цөөн тооны галуу усны эрэг даган өгсч уруудах нь бохирдсон уснаас цэрвэж байна уу гэлтэй. Туул минь байж л байна шүү дээ гээд голын эрэгт очиход тунгалаг Туул биш улаан хоормог. Нийслэлээс хордсон бохир урсгал цэвэршиж амжилүй 200 гаруй км замыг туулжээ.

Лүнгийн Туул гол

Туулын захад хонь хариулж яваа Лүн сумын иргэн Ж.Цэвээнтэй уулзлаа.

-Танайх гол дагаж нутагладаг бололтой. Туул голын усны төвшин өмнөх жилийнхээс ямар байна вэ?

-Би бага наснаасаа энэ голын хөвөөнд тоглож, мал маллаж өссөн. Сүүлийн жилүүдэд Туулын өнгө их бохир болсон. Аргагүйн эрхэнд л малаа ундалж байна. Ундны усаа 30 гаруй км-ээс зөөвөрлөдөг. Голын хөвөөнд нутагладаг байж манай сумын малчид гүний худаг гаргах талаар ярилцаж, эхнээсээ худаг гаргуулж байгаа гээд бодохоор Туулын бохирдолт илт байгаа биз.Голын ус намар найм, есдүгээр сард арай тунгалаг болдог. Хавар зундаа бохир хэвээрээ. Хувцас угаахаар өнгөө алдаад, шарлачихдаг. Усны төвшин жил ирэх тусам багасах хандлагатай байна.

-Сум орон нутгаас Туул голын бохирдолтын эсрэг ямар нэгэн ажил хийдэг үү?

-”Эх нь булингартай бол адаг нь булингартай” гэж үг байдаг шүү дээ. Улаанбаатарынхан ямар нэгэн арга хэмжээ авч Туулын эхийг цэвэршүүлэх ёстой. Түүнээс голын дундаас нь цэвэрлэх гээд үр дүнд хүрэхгүй. Хааяа хурал зөвлөгөөнөөр эргэн тойрныг бохирдуулахгүй байх талаар ярьдаг л юм. Хөдөөгийн малчдаас илүү сумын төвийн иргэд голыг их бохирдуулдаг. Тэд өвөл голын мөсөн дээр хогоо асгачихаад, голын эргийн бургаснаас машин машинаар ачиж аваад л явна шүү дээ. Шөнө орой гэлтгүй гэгээн цагаан өдрөөр иймэрхүү дүр зураг гарна шүү дээ. Голын усаар цай чанахаар тогооны дотор тас хар болчихдог. Ингээд бодохоор зүгээр нэг бохирдох биш химийн янз бүрийн бодистой байхыг үгүйсгэх аргагүй.

-Ундны усаа холоос авдаг юм байна. Хүн бүл цөөтэй айлд бол ундны усны асуудал хүнд биз?

-Өнгөрсөн жил отор хийж явсан нэг айл голын уснаас уусан чинь гүйлгээд, биен дээгүүр нь тууралт гарсан гэсэн. Түүнээс гадна манай энэ хавьд малын эргүү өвчин их гарах болсон. Үүнийг малчид голын устай холбож ярьдаг.

-Малчин хүний хувьд голын усыг бохирдуулахгүй байх ямар нэгэн арга бодож л явдаг биз?

-Туулыг хүмүүс бохирдуулчихаад, одоо Туулаас өөрсдийгөө хамгаалах дээрээ тулаад байна шүү дээ. Мөн хотод арьс ширний үйлдвэрүүдийн ашигласан ус голыг ихээр бохирдуулж байна гээд телевиз, радиогоор яриад байгаа. Орон нутагт бол уул уурхайн зориулалтаар усыг буруу ашигласнаас гол мөрөн ширгэх аюулд хүрч байна. Ер нь уул уурхай, ашигт малтмалын асуудлыг хязгаарлахгүй бол хүн малгүй усны хомсдолд ороход ойрхон байх шиг бодогддог .

Ж.Цэвээний санаашрангүй өгүүлэх энэ ярианаас олон зүйл бодогдоно. Үнэхээр өнөө цагт хаана ч очсон усны асуудал хамгийн түрүүнд хөндөгдөх болсон нь бид арай мөхөл үрүүгээ мөлхөөд байгаа юм биш биз гэх эргэлзээ төрүүлнэ. Уул уурхайн салбар хамгийн багаар бодоход 20 гаруй жил хөгжинө гэж яригддаг. Тэгвэл энэ хугацааны дараа бид устай үлдэнэ гэхэд хэцүү байна. Байгаль үнэхээр амьтай бол хүний буруутай үйлдлийн хариуд ямар нэгэн шан хүртээх вий дээ.
Энэ бүхний хамгийн ойр хийгээд тод жишээ нь Туул гол. Туулыг бохир гэж голох хэдий ч эхээсээ адгаа хүртэл хэдэн сая мал, олон зуун айл өрхийг ундаалж буйг хүн бүр мэднэ. Лүнгийн гүүрээс Заамар хүртэл 80 гаруй км явахад хүн мал цөөрч, байгаль дэлхий ч онгон чигээрээ байх бөгөөд энэ хөндийд Хатан Туул мэлтэлзэж харагдлаа. Нарны хурц туяанд од шиг гялалзаад, ус нь хүртэл цэвэрхэн. Энүүхэн хавьд Туул амьтай байна. Туул улаабаатарынханд гомдоод усаа татчихаж. Арга ч үгүй шүү дээ. Эргэн тойронд нь бүтээн байгуулалтын ажил өрнөж, ширгэсэн хэсгийн хайргыг машин машинаар ачиж байгаа нь Хатан туулыг амьдрах нөхцөлгүй болгохоор аргагүй. Хуульд голын эрэг орчмоос 500 метрээс дотогш барилга байгууламж барихыг хориглосон байдаг. Гэтэл өнөөдөр Туулын урсгал сэлбэдэг голуудын урсгалыг хаагаад олон хотхон сүндэрлүүлсэн нь гол ширгэхэд хүргэсэн. Иймээс л Туул усаа харамлаж, усгүйн зовлонг мэдрүүлэхээр шийдсэн мэт.
Туул голын сав газар Монголын газар нутгийн гурван хувийг эзэлдэг. Энд хүн амын талаас илүүг ундаалдаг болохыг эрдэмтэн судлаа чид тогтоосон. Мөн 20 гаруй мянган аж ахуйн нэгж, 400 гаруй га усалгаатай газар тариалан, 330 мянган толгой мал сүрэг, гурван том цахилгаан станцын усны хэрэгцээг хангаж байна. Үүнээс гадна хэдэн мянган машин угаадгийг хүмүүс андахгүй. Энэ хэрэгцээг хангахын тулд нийслэлчүүд жилдээ 70 гаруй сая шоо метр усыг Туул голын сав газрын нөөцөөс татаж авдаг гэж Усны газраас мэдээлжээ. Туул голоо энэ маягаар устган сүйтгэж буйг зогсоохгүй бол хэдхэн жилийн дараа ундны усгүй болох цаг хаяанд иржээ. Саяхан гаднын мэргэжилтэн манай улсад ирээд биднийг усны хомсдолд орж байгааг онцлоод 5-10 жилийн дараа нэг литр цэвэр ус 5000 төгрөг болоход ойрхон байна гэжээ. Бид цааш өртөөлж Хайлаас хэмээх алт олборлогчдын байршиж буй газар очиход Туул голыг минь идэш төхөөрч байгаа мэт сандаан самарч урсгал голдрилыг нь сольж, голоор нь тасалж, хорьж хашсан дүр зурагтай таарав.

АЛТ УГААЖ, АРИУН БИЕЭРЭЭ ХОРДСОН ТУУЛ

Шувуун фабрикийн ойролцоох Туул гол

Улаанбаатараас газрын хөрсөн доогуур шурган амьтай голтой зугтаж гарсан Туулыг замд нь отож хордуулахаар зэхэж байгаа алт олборлогчдыг байгаль ээж яаж ч мэдэх билээ дээ. Хятад ногоон төмпөн бариад шороо зайлах бага насны хүүхдээс эхлээд газар ухагч том шанагаар ус самарч байхыг харахад хэн хүний сэтгэл эмтэрмээр санагдана. Хотынхон хатан Туулд минь хор уулгаад өнгөрдөг бол Заамарын нутаг дэвсгэрт байрлах алт олборлогчид бүрэн устгалд оруулах гэж зүтгэдэг юм байна. Тэдэнд балга цэвэр уснаас ганц тун алт илүү хэрэгтэй. Учир нь гар аргаар алт олборлогчид голыг тасдаад урсгалыг нь өөрчилж шороо угаадаг юм байна. Энэ байдал хэдэн жил үргэлжилж байгааг ойр хавийн малчид хэлсэн. Ямартай ч Дорнын их яруу найрагч Б.Явуухулангийн “Туулын урсгал” хэмээх сайхан шүлэг өнөөдрөөс эхлээд мартагдахад хүрч байгаа бололтой. Эсвэл уг шүлгийг нь сольж
...Туулын урсгал өдөртөө булингартайсан
Тостой даавуу дандаа хөвдөгсөн
Хоёр ангир нь ирэхээ больсонсон
Холын замдаа тасарч ширгэсэнсэн
Усанд нь хөвөх химийн бодисыг харахад
Унаган бие минь хордож дуусдагсан
Бүүр түүрхэн цангаагаа тайлах гэж
Үүр цайтал би хүлээдэгсэн...гэж дуулбал арай л үнэнд дөхөж очмоор санагдана. Ийнхүү зовлон дааж урсах Туулын гэгээн мандалд эрхлэн байдаг усны шувууд үгүй болж хүн хэмээх “араатан” цангаж үхэхээ мэдэхгүй урсгалыг нь тасалдуулж байгаа нь эмгэнэлтэй. Нэг хэсэг нь Туулаа аврах гэж зүтгэж байхад нөгөө хэсэг нь хар толгойгоо аврах гэж буруу бусармаг зүйл хийж буйг юу ч гэж ойлгомоор бэ дээ. Хатан Туулыг сэргээх, төрийн болон төрийн бус байгууллагууд бий болж олон төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлж байгаа. Тэр хүмүүсийн зорьсон зорилго,тавьсан санаа нь үнэн байгаасай. Эсвэл хүний нэр барьж луйвар хийдэг шиг хатан Туулын минь нэрээр хэтэвчээ зузаалаад өнгөрөх вий дээ. Заамарын нутаг дэвсгэрт алтны уурхайн үйл ажиллагаа явуулдаг 10 гаруй ашигт малтмалын лицензтэй томоохон аж ахуйн нэгж, компаниуд үйл ажиллагаа явуулж байна. Харин гар аргаар алт олборлодог 800 гаруй иргэн байгааг тус сумын байгаль хамгаалагч Ж.Мөнхжаргал бидэнд хэлсэн юм. Хамгийн гайхалтай нь “нинжа” нар Туул голыг тасдаж далан босгоод шороогоо угааж байгаатай таарлаа.

Заамарын Туул гол

Энэ талаар Заамар сумын иргэн Г.Мөнхбаатараас тодрууллаа.

-Хэзээнээс эхэлж алт олборлож байна вэ. Голд шороо угаах нь хориотой юм биш үү?

- Бид голыг тусгаарлаад далан хаалт барьсныг харж байгаа биз дээ. Бохирдсон усыг өөр зүгт урсгадаг.

-Гэхдээ бохирдсон ус зуны хур бороотой үед голд нийлэхээр харагдаж байна. Мөнгөн ус аюултай гэдгийг мэддэг биз дээ?

-Голын усаар угаахгүй гээд яахав дээ. Өөр худаг ус байхгүй болохоор бүгд л энэ маягаар ажилладаг.

-Алт их хортой. Та нарын ашигласан ус эргээд л Туулд орж байна шүү дээ?

-Тэгээд яах вэ дээ. Хүн бүр л адилхан байгаа. Би ямар ганцаараа угаасан усаа Туулд хийгээд байгаа биш. Урсгал ус чинь хэдхэн метрт яваад л цэвэршдэг гэсэн биз дээ.

-Та хортой ус ууж үзсэн үү. Ундныхаа усыг хаанаас авдаг вэ?

-Үхэх гэж байгаа биш юу гэж хортой ус уух вэ дээ. Ундныхаа усыг зөөврийн машинаас авдаг. Энэ уснаас уувал жинхэнэ үхэх байлгүй.

-Аминдаа ийм хайртай байж Туулыг хайрлахгүй байгаа юм шиг санагдаж байна л даа?

-Хүн юм чинь байгаль дэлхийгээ хайрлалгүй яахав. Гэхдээ гэр бүлээ тэжээхийн тулд ингэж ажиллаж байна.

Ийнхүү хэнэгч үгүй өгүүлэх Г.Мөнхбаатар шиг хүн олон байгаа нь аймшигтай. Хатан Туул ширгэх нь хайран биш, харин тэдний хувьд их мөнгө олох нь л чухал болсон газар аж. Хар ногоон хоормог болгон самарч буй ус савнаасаа асгаран Туултайгаа нийлж Хайлаастын алтны уурхайчдын гараас мултрах мэт цааш тэмүүлэн урсана. Хөөрхийдөө Хатан Туул минь ямар нүгэл хийсэн болоод увайгүй сэтгэлтнүүдийн гарын аяыг сөрөн зовлон дааж урсдаг юм бол доо. Урсах газар бүхэнд нь зовлон байгаа мэт санагдах Туул минь уйлж урсч байна. Уйлах ч аргагүй Улаанбаатарын дундуур нуугдан урсч байна.

В.НЭРГҮЙ

Б.ЦЭЦЭГДЭЛГЭР