Орчин цагийн үндэсний бөхийн түүх амжилтыг бид сүүлийн 90 жилийн хугацаагаар ярих дуртай билээ. Энэ нь 1921 оноос гэсэн үг шүү дээ.

Энэ хугацаанд тодорхой 20 аварга төрсөн бөгөөд үүнээс дархан аварга (Д/а)-7, даян аварга (Дн/а)-5, улсын аварга (у/а)-8 төржээ.

Мэдээж энэ долоон дархан аварга ямар амжилтаар энэ хүндэт цолыг авсан бэ гэдэг асуулт байнга л анхаарлын төвд байсаар ирсэн. Энэ долоон аваргаас гадна бөхийн цолын харилцан адилгүй эрэмбүүд бөхийн цолыг бизнес болгосон гэх харыг төлүүлдэг билээ. Үнэхээр нягталвал тийм сэдлийг өгнө. Яг ижилхэн амжилт гаргасан бөхчүүдэд харилцан адилгүй цол оноосоор ирсэн нь ингэж хардах үндсэнийг тавьсан гэлтэй. Жишээбэл,

-Б.Түвдэндорж улсын наадамын дөрвөн түрүүгээр (1939,1941,1945,1946 он)

Ш.Батсуурь улсын наадамын хоёр түрүүгээр (1947,1948 он)

Д.Дамдин улсын наадамын таван түрүүгээр (1956-1960 он)

Ж.Мөнхбат улсын наадамын дөрвөн түрүүгээр (1963-1966 он)

H.Баянмөнх улсын наадамын хоёр түрүүгээр (1968-1971 он)

Д.Цэрэнтогтох улсын наадамын хоёр түрүүгээр (1978-1980 он)

Б.Бат-Эрдэнэ улсын наадамын гурван түрүүгээр (1988-1990 он)-д тус тус түрүүлж байжээ.

Энд одоогийн бидний мөрдөж байгаа Үндэсний их баяр наадмын хууль нь 2003 оны зургадугаар сарын 19-нд батлагдсан гэдгийг хэлэх нь зүйтэй болов уу. Энэ хуулиар 5 түрүүлсэн бөх Д/а болох ёстой аж.

Гэтэл Д/а Дамдины гурав дахь түрүүгээр аварга авсан цолны шударга бус явдлыг ярихгүй бол одоогийн баяр наадамын хуулиар (хойшид БН-ын хууль гэх болно) энэ цолны болзлыг хангасан ганцхан бөх нь Дамдин аварга юм.

Долоон Д/а-ын зөвхөн дөрөв нь наадамд түрүүлж энэ цолоо авсан бол (Д.Түвдэндорж, Д.Дамдин, Ж.Мөнхбат, Х.Баянмөнх) д/а Батсуурь 1963 оны наадмаар зөвхөн наймд үлдсэн амжилтаар, д/а Цэрэнтогтох 1981 онд үзүүрлэсэн амжилтаар, д/а Бат-Эрдэнэ 1990 оны даншигт түрүүлсэн амжилтаар гэх мэт дархан аварга болжээ. Аливаа хууль эргэн үйлчилдэггүй зарчмаар эдгээр бөхүүд дархан аварга цол авсан нь хууль ёснийх.

Кинонд гардагчлан тэр үед ардын засаг ч гэж хаа гэдэг шиг өмнөх наадмуудад ойн баярын комисс цолыг олгож байжээ.

Түвдэн аварга гэхэд л ээлжит дөрвөн түрүүгээр авсан гэсэн үг. Яагаад гэвэл д/а цол авсан 1946 оны наадамд 1024 бөх барилдсан. Үзүүрлэсэн Чимид-Очир арсланд аварга цол, 4-т үлдсэн Самданжигмэд, начин Самбуу заан хоёрт арслан цол олгосон болохоор тэр л дээ.

Эдгээр учир жанцангаас харахад одоогийн даян аварга Г.Өсөхбаярт дархан аварга цол олгох хоёр үндсэн логик бий.

Учир нь:Г.Өсөхбаяр дөрвөн удаа улсын наадамд түрүүлсэн (2002,2003,2005,2009) Үндэсний их баяр наадмын тухай хууль буюу энэ хуулийн журамд өчүүхэн нэмэлт оруулах замаар эсвэл, Ардын ХУ-ын 80-н жилийн тэгш ойгоор (2001 он) 4-т үлдсэн ялалтыг нь уламжлалт ёсоор харгалзан үзэж арслан цолыг олговол одоогийн Баяр наадмын тухай хуулиар д/а цол авах үндэс нь автоматаар нээгдэнэ. Яг ийм маягаар далай аварга Сүхбатад даян аварга цол өгсөн шүү дээ.
Яагаад гэвэл,

2001 оны 80 жилийн ойн өмнө ҮИБН-ын тухай хууль гэж байгаагүй билээ. Энэ талаас нь харсан ч, өмнөх жишгийг бодсон ч өөр хоорондоо зөрчилтэй, заримдаа бүр огт авцалдаагүй байдлаар бөхийн цолыг олгож буй аж. Тиймээс бусад цолыг ч харах зайлшгүй хэрэг гарч байна.

Тиймээс одоо бүгдээрээ даян аварга цолыг ямар амжилтаар таван бөх авсныг сонирхоё. (БН-ын тухай хуулиар Улсын наадамд дөрөв түрүүлсэн бөх авна гэж заажээ.)

Даян аварга Жамьян улсын наадамын хоёр түрүүгээр (1926, 1927 он)

Дн/а Чимид-Очир улсын наадамын хоёр түрүүгээр (1944,1950 он)

Дн/а Цэрэн улсын наадамын нэг түрүүгээр (1961 он)

Дн/а А.Сүхбат улсын наадамын гурван түрүүгээр (2000,2001,2004 он)

Дн/а Өсөхбаяр улсын наадамын дөрвөн түрүүгээр (2002, 2003, 2005, 2009 он)

Эдгээр даян аваргууд дотроос Цэрэн аварга 1961 онд түрүүлэхдээ начин цолтой байсан, 1971 онд АХ-ын 50 жилийн тэгш ойгоор үзүүрлэхдээ даян аварга цолыг авчээ. Тэгвэл аварга цолыг авсан найман бөх маань ямар амжилтаар авсан бэ? Гэх асуулт гарч ирнэ. Одоогийн Баяр наадмын хуулиар улсын наадамд хоёр түрүүлсэн бөх аварга цол авах учиртай юм.

Тэгвэл дахиад бодит харъя л даа. Вандан (1922 онд түрүүлсэ), Самдан (1925 онд түрүүлсэн), Цэвээнравдан (1951 онд түрүүлсэн), Бээжин (1970 онд түрүүлсэн), Балжинням (1991 онд түрүүлсэн), Сумъяабазар (2006 онд түрүүлсэн), С.Мөнхбат (2011 онд түрүүлсэн) нар тус бүр нэг түрүүгээр аварга цол авсан бол цор ганц Хадбаатар хоёр түрүүгээр (1976, 1986 он) авчээ. Тэр утгаар нь харвал одоогийн хуулиар зарим бөхчүүд аварга биш ч юм шиг болж байна.

Яагаад П.Сүхбат, Б.Гантогтох, Ц.Цэрэнпунцаг арслан биш гэж

Хүн тус бүрээр нь ярья.Тэгш ойн жил буюу онцгой ойн жилээр үзүүрлэх нь байтугай дөрөвт үлдсэн амжилтаар арслан авсан “хар мянган” бөхчүүд байхад яагаад зөвхөн П.Сүхбатыг “шоовдорлоод” байна вэ? Жишээ, баримт түшье.

1946 онд Ардын хувьсгалын 25 жилийн онцгой ойн наадамаар ямар цолтой бөхчүүд дөрөвт үлдээд арслан цол авсныг дээр хэлсэн.

1951 онд 30 жилийн ойн наадамаар Цэвээнравдан арслан түрүүлж аварга болсон бол Д/а Түвдэндорж үзүүрлэж Д/а Батсуурь у/а Чимид-Очир нар 4-т үлдсэн тул цол нэмэх үндэслэлгүй байлаа.

1961 онд АХ-ын 40 жилийн ойгоор начин Цэрэн түрүүлж аварга, заан Жамьяндорж, заан Бээжин нар 4-т үлдэж арслан болсон билээ. Д/а Дамдин үзүүрлэсэн тул цол нэмэх боломжгүй байлаа.

1971 онд АХ-ын 50 жилийн ойгоор у/а Баянмөнх түрүүлж д/а, аварга Цэрэн үзүүрлэж Дн/а болсон бол заан Дагвасүрэн, начин Хайдав нар 4-т үлдсэн амжилтаар арслан болжээ.

1981 онд 60 жилийн ойгоор Цэрэнтогтох дархан аварга болжээ. Дөрөвт д/а Мөнхбат заан Мөнгөн нар үлдэж Мөнгөнд арслан цол олгожээ.

1991 онд АХ-ын 70-н жилийн ойгоор заан Балжинням түрүүлж арслан болсон бөгөөд хожим 1995 онд энэ амжилтаараа улсын аварга авсан. Дөрөвт д/а Баянмөнх Бат-Эрдэнэ нар үлдсэн тул цол нэмээгүй аж. Гэтэл үзүүрлэсэн заан П.Сүхбат одоо хүртэл арслан цол аваагүй байна. Яагаад түүнийг арслан биш гэж хэлэх билээ!!!

1991 он хүртэл бүхий л тусгай, онцгой, тэгш ойн жилүүдэд дөрөвт үлдсэн бөхчүүд бүгд арслан болжээ. Гэтэл яагаад зөвхөн П.Сүхбатад “ҮГҮЙ” хэлэв. Энэ асуудал биш гэж үү?

2001 оны Ардын хувьсгалын 80 жилийн ойгоор түрүүлсэн А.Сүхбатад тэгш ой гэсэн утгаар хожмоо 2007 онд БН-ын журмын хуульд (БН-ын хулльд биш шүү) өөрчлөлт оруулж дн/а цол олгосон. Тухайн жилд нь олгочихож болох байсан энэ цолыг яагаад 2007 он хүртэл хүлээлгэв гэдэг ч асуудалтай. Гэхдээ ямартай ч 2001 онд ҮИБН-ын хууль гараагүй байсныг санаарай!

Энэ бүхнээс харвал, П.Сүхбатад арслан цол олгох бүрэн боломжтой гэсэн үг.

Яагаад Гантогтох арслан цол авах ёстой вэ? гэж үү. Сүүлийн 90 жилд улсын арслан цол хүртсэн 49 бөх бий. Үүний 25 нь улсын баяр наадамд түрүүлж зохих цолоо авсан бол үлдсэн “товаришууд” үзүүрлэсэн, шөвгийн 3, 4-т үлдсэн спартикиад, улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд түрүүлсэн амжилт гэх мэтээр улсын арслан цол авчээ. Наадамд түрүүлсэн 25-н арслан одоогийн БН-ын хуулийн заалтыг биелүүлсэн гэсэн үг.

Үүний дотор 1942 онд наадамд 360 бөх барилдахад Чүлтэмсүрэн, 1969 онд мөн Улсын наадамд Дэмүүл 8 давж (Хоёр Мөнх хасагдсан тул) түрүүлснийг санахад илүүдэхгүй.

1955 онд Оргодол арслан 256 бөх барилдаж, найм давж түрүүлснийг бас дахин санаарай!

Чойжилсүрэн, Сосорбарам арсланг “Спартикиад”-ын гэж хэлж болно. Улсад таван удаа үзүүрлэсэн боловч гурван үзүүрийн амжилтаар арслан цол авсан цор ганц бөх нь Мөнх-Эрдэнэ. Ямар шалтгааны учраас арслан авсныг хожим бичих учраас энд цухас дурдая.

Цоодол, Бадамсэрээжид, Чойжилсүрэн, Мангал нар Улсын арслан цолтой бөхчүүдээс тус бүр хоёр эсвэл нэг удаа үзүүрлэж арслан болжээ.Үзүүрлэж арслан болсон 16-н бөхөөс ганцхан Мөнх-Эрдэнэ гурван удаа үзүүрэлж у/арслан болсон гэхээр сүүлийн 90 жилд аваргаас доош цолтой бөхчүүдээс Гантогтох 2000, 2002, 2004 онд үзүүрлэсэн амжилтаар тэргүүн эгнээнд бичигдэх боловч арслан биш байдаг билээ.

Янз бүрийн он жилүүдэд түүнээс доош амжилттай 23 бөх у/а гэсэн цол авсан байна шүү дээ.Энэ бол завхрал хүнийг яаж хохироож болдогийн сонгодог жишээ.Дагвасүрэн арслангийн гурван үзүүр бол дөрөвт үлдэж улсын арслан болсны дараах (1973, 1976, 1977 он) амжилт шүү дээ? Тийм ээ, үүнийг ярихаар хүмүүс их маргалддаг юм. Юу гэж маргалддаг вэ гэж үү. Түвдэндоржийг долоон удаа түрүүлж д/а, Мөнхбатыг таван удаа түрүүлж д/а, Баянмөнхийг 10 удаа түрүүлж д/а, Бат-Эрдэнийг 11 удаа түрүүлж д/а болсон гэх мэтээр эндүүрдэг. Энэ нь тэдний түрүү авсан тоо болохоос бус дархан аварга цолыг хүртсэн гэсэн үг биш. Мөнх-Эрдэнэ тав үзүүрлэсэн, Дагвасүрэн гурав үзүүрлэсэн нь үнэн. Мөнх-Эрдэнэ гурван үзүүрээр Дагвасүрэн нэг ч үзүүргүй арслан болсон нь бас л үнэн.

Энэ утгаар нь харьцуулаад үзвэл Б.Гантогтоход арслан цол олгох ёстой. Биш гэвэл яагаад?

Цэрэнпунцаг ч Арслан. Яагаад гэж үү?

Сүүлийн есөн жилийн уламжлалыг хараад үзсэн ч, тэгш ойн жил буюу 2001 онд дөрөвт үлдсэн амжилтаараа ч тэрээр арслан цол авах ёстой!

2001 онд 1024 бөхөөс 4-т үлдсэн нь одоогийн БН-ын хуулиар гарьд цолны болзол хангасан гэсэн үг. Үүнээс гадна Цэрэнпунцаг нь 1994 улсын наадамд 768 бөх барилдахад найм давж, шөвгийн 3-т үлдсэн.Тэгш ойн наадам бүрт 4-т үлдсэн бөхчүүдэд арслан цол олгодог уламжлал яагаад Цэрэнппунцагт наалдсангүй вэ?

Өмнөх жилүүдэд бол хүний ёс, одоо бол хуулийн өмнө хүн бүр тэгш эрхтэй гэдэг зарчим “мундаг” алдагдсан байгаа биз.Иймийн учир Цэрэнпунцаг “Арслан” мөн.

С.Шагж, М.Лхагва, Л.Чимид нарт аварга цол олгох ёстой!

Энд бас 3-н арслан үлдэх гээд байна. Шударга ёс, төр, хуультай оронд бол аль эрт Монгол Улсын аварга цолны “норматив”-ыг биелүүлсэн бөхчүүл. Би аваргуудыг бичиж байхад одоогийн хуулиар бол зөвхөн Хадбаатар аваргын болзолыг хангасан гэж үзэх магадлалтайг хэлсэн.

1994 онд Монгролын Үндэсний бөхийн холбоо (МҮБХ) гэнэт сэрсэн юм шиг хуралдаж Архангайн Вандан, Хэнтийн Самдан нарт аварга цол “хайрласан”.

Гэтэл дээр дурьдсанаар Вандан нь улсын наадамд 1 түрүүтэй, Самдан нь улсын наадамд 1 түрүү 2 үзүүртэй амжилттай юмдаг.

Самдан аваргатай яг адил амжилттай (1 түрүү 2 үзүүртэй) Завханы Шагж (1930 оны түрүү 1928, 1929 оны үзүүр) мөн Завханы Лхагва (1933 оны түрүү, 1931, 1939 үзүүр) Төв аймгийн Чимид (1935, 1934,1936 он) нарт цол олгохоо тэр үед МҮБХ “мартсан” нь л бас л гоц сонин парадокс шийдэл болсон билээ. Асуудлын цөм нь Вандан, Самдан Чимид нар өөртэйгээ ижил буюу дутуу амжилттай бөхтэй харьцуулахад аварга цол аваагүйд байгаа юм.

Сүүлийн 3-н арсланг барилдаж байсан он жилүүд нь бүгд 10-н даваатай буюу 1000 орчим болон түүнээс дээш бөхчүүд барилдаж байсан нь бөхийн буурал түүхээр батлагдаж байгаа нь тэр үеийн болон өнөөдрийн мөрдөж байгаа ҮИБН-ын хуулинд бүрнээ тохирч байгаа билээ.

Өөрөөр хэлбэл, тус бүр нэг удаа 10, хоёр удаа 9 давсан гэсэн үг. МҮБХ энэ жудаггүй үйлдлээ Вандан, Самдан нарын “аварга” цолыг сэргээсэн гэж мэлздэг юм.

Энэ 2 бөхийг ард түмэн аварга нэрлэдэг байсан түүнийг нь сэргээж олгосон гэж “арьсаа” хамгаалдаг боловч чин үнэн дээрээ Вандан гэхэд “Арван засаг” овоо тахилгын наадамд 50 гаруй удаа түрүүлсэн гэдэг статистикийг урдаа барьдаг боловч “яс”- хлан эсрэгээрээ “арван засаг”-ийн наадамд чинь 132-нхлуу 136 бөх барилддаг тул Ванданд “заанаас” дээш цол олгож байгаагүй гэдгийг тэр үед бөх үзэж байсан эмэгтэйчүүд хүртэл мэднэ шүү дээ?

Ямар цаг үеийн шалгуур, хуулиар Монгол Улсын “Аварга” цолны “болзол” хангасан эдгээр бөхчүүдэд нэхэн юмуу нөхөн олгох нь шударга ёсонд нийцэнэ.

Аварга авсан 2 бөх ч гэсэн Тэнгэрт хальсан хойноо энэ цолыг авсан учраас.

Бас нэгэн зүйл: Тэрнээс илүү мэдлэгтэй ТББ байдаг гэхэд та итгэх үү?

Байнаа энэ нь МҮБХ 1990 онд Монгол оронд ардчилсан нийгэм бүрнээ тогтосныг олон түмэнд зарлаж тэр үеийн засгийн газрын тогтоолооор Хэрлэнгийн хөдөө аралд даншиг наадам зохиож манай бөхчүүд яаж найрч цол авдагийг яруу тод харуулсныг ард түмэн тодхон санаж байгаа байх.

Багш шавь, нутаг ус, ахан дүүсдээ найр тавьж баахан цолтон гарсан ч байдаг. Увсын С.Сүхбаатар Өвөрхангайн Д.Эрдэнэбат асан нар улсбн заан, Төвийн Г.Ганхүү Ховдын Д.Ганболд нар манай “найрааны” загалмайлсан эцэг болсон д/а Мөнхбат Дамдин нараар (асан) начны болзол “хүч заан” хангаад л баахан бөх улсын начин хийж залуу аварга Бат-Эрдэнэ маань түрүүлж д/а болсон.

За нэмж цолонд хүрсэн нь хамаагүй хамгийн гол нь үр дүн.Засгийн газрын тогтоолтой даншиг наадамд цол олгосон нь хууль хийгээд ёс суртахууны өмнө ямарч буруугүй нь бүхнээ ил шүүдээ.

Гэтэл 1995 онд өвөрхангайн есөн зүйл суманд мөн л засагийн газарын тогтоолтой ланжгар том даншиг наадам хийж бөх барилдаж (512 бөх) шинээр 2 заан 6 начин төрж даншигийн баяр наадамын зохион байгуулах комиссын дарга тэр үеийн Соёлын яамны сайд Намбарын Энхбаярын гарын үсэгтэй заан цолны үнэмлэхийг одоогийн начин Ш.Батхуягт гарьд Ё.Доржсамбуу нар, начин цолны үнэмлэхийг Баттулга, Алтанхуяг (асан) Цэрэнчимэд, Сүхбаатар, Чулуунбаатар, Одгэрэл гардан авч байгаа тэр үеийн телевизийн бичлэгт хадгалагдан үлджээ.

Гэтэл энэ даншигийн наадамын дарга нөгөө их эрх мэдэлтэй МҮБХ Занабазарын 360 жиоийн ойн даншигийн улсын цолыг хүчингүй болголоо. ”Нууц товчооны” 750-н жилийн даншигаар цол олгосон хирнээ энэ удаа “үгүй” гэнэ. Яасан бэ гэтэл 1990 оны даншигийн дараа МҮБХ-ны дүрэмд (барилдааны) дүрэм бишүү.

Өөрчлөлт орж түүнийг нь засгийн газрын тогтоолтой ойн комисс “зөрчсөн” тул “тэр муу” тогтоолыг олон нийтийн байгууллага буюу МҮБХ хэмээх ТББ гярхай ажиглан “гаж буруу” цолыг үтэр түргэн “устгаж”ард түмнийг амраажээ.

Дүрэмд орсон тэр “мундаг” өөрчлөлт нь улсын баяр наадамаас өөр барилдаанд цол олгохгүй бөгөөд мөн энэ өдрөөс эхлэн дутуу байдлаар нэг ч бөхөд цол олгохгүй гэсэн дээр үеийн сайн эрсийн тангараг шахуу юм байж.

Энэ зөвөө! Яагаад гэвэл МҮБХ-ны 2 тэргүүний хэвлэлд өгсөн ярилцлагуудаас харвал 1990 оны даншигийн дараа ард түмэн улсын цолыг “найраагаар” хавтгайруулан олгож байгаа нь буруу гэж тэр 2-ыг зөвлөсөн гэнэ. Ийм учраас дүрэмд дээрхи хатуу 2 заалтыг оруулж хэрэгжүүлсэн юм байх.

Дахин хэлэхэд засгийн газрын тогтоолтой ойн комиссын (төрийн гэсэн үг) улсын цолыг ТББ дүрмээрээ хүчингүй болгож байгаа нь энэ дэлхийд хаа ч байхгүй онигоо бишүү?

Ийм “эрх зүй” гүй юм урд хожид хэзээч гарч байгаагүй арга ч үгүй биз!

Энд нэг зүйл тайлбарлая.1990 оны 12-р дугаар сарын 20-нд батлагдсан дүрмийн энэ “аугаа” санаа нь нэгд дутуу байгаагаараа “но” гэсэн үг шүү дээ. Мөнх-Эрдэнэ арсланг яагаад 3-н үзүүрээр арслан цол авсныг одоо хэлье. 1195 оны наадамаар 2 Эрдэнэ нээх их удаж 4 цаг гаруй барилдсан. Наадам хаах цаг болж оройтсон тул засгийн “томчуул” МҮБХ-ны тэргүүнийг шахаж эхэлсэн.

Тэрээр өөрөө очиж 2 бөхийг хурдалахыг хүссэн боловч хэн нь ч энэ саналыг хүлээж аваагүй тул Мөнх-Эрдэнийг “буухыг” шаардсан байж таарна. Үүний нотолгоо гэвэл наадамын дараа Архангай аймгийн бөхийн холбооноос Мөнх-Эрдэнэ д “Арслан” цол олгохыг хүссэн бичиг өөртөө явуулахыг ярьсан байдаг.

Түүний энэ өөрийнхөө баталсан дүрмийг зөрчих “гайхамшигт” санаа цэцийн зөвлөл (бөхийн) дээр эсэргүүцэлтэй тулгарсан тул дахин дүрэм зөрчиж Балжиннямд аварга цол олгож увсын фракцад бөхийн хайр зарлажээ. Тухайн ТББ-ын дүрэм гэдэг нь тэдэндээ хууль шүү дээ.

Ингээд бодохоор 1-д з/г-ын тогтоолыг ТББ-ын дүрмээр “арчиж” болохгүйг дээр хэлсэн. 2-т Балжинням, Эрдэнэ нарт болж байгаа юм алга бол 1995 оны даншигийн цолтнуудад дагалд “үгүй” гэж гэсэн асуудал байна.

Одоо энэ “Занабазарын” даншигийн бөхчүүдийн цомыг сэргээх хэрэгтэй. Энд хуулийн эхлэнэ хүн бүр тэгш эрхтэй гэсэн үндсэн хуулийн зарчим алдагдсан. Дашрамд хэлэхэд энэ даншигийн цол авсан бөхчүүд хожим бүгд зохих цолоо алдсан ба Алтанхуяг (асан) зөвхөн Баттуяа нар начин цолоор, Батхуяг заан цолоор, хохиросон бөгөөд даншигийн цол авсан бөхчүүд найр “хуримаа” хийж орон нутагт байгууллагаасаа зохих ёсны шагнал урамшуулал авсан билээ.

Хүний нэр төрийг, хүнийг төр засаг минь МҮБХ минь хайрлаач.