Эх орон, нам хоёрын чинь аль нь үнэтэй вэ? гэсэн ийм ичмээр асуулт тавьж байгаадаа үнэхээр их гутарч байна. Гутарлаа гээд яахав дээ Монголд маань эх орон, нам хоёрын аль нь үнэтэй болохыг мэдэхгүй хүмүүс их байгаа учраас л энэ асуултыг зориуд асууж байна. Эх орон гэж юу вэ? Эх орон гэдгийг энгийнээр тайлбарлавал ард түмэн нь амиа өгч хамгаалахад хэзээд бэлэн байдаг, юугаар ч сольшгүй тийм л газрыг хэлнэ. Эх оронгүй хүн гэдэг ээж, аавгүй, харж хандах хүнгүй бяцхан шоовдорлогдсон хүүхэдтэй яг л адилхан гэсэн үг.

Тийм учраас хэзээ ч эх орноо алдаж болохгүй ба эх орныхоо төлөө амьдралаа зориулахад бэлэн байх хэрэгтэй.
Нам гэж юу вэ? Нам гэдэг бол улстөрийн үзэл баримтлал дээр сайн дураараа нэгдсэн хүмүүсийн сайн дурын байгууллага гэж улстөрийн шинжлэх ухаанд тодорхойлдог. Гэхдээ өнөөдрийн Монголын намуудын хувьд бол нам гэдэг намын дарга гэдэг нэг хүний хувийн компани мэт л болсон байна. Монголд үйл ажиллагаа явуулж буй намууд бараг бүгд намынхаа даргын үйл ажиллагаа, хувийн бизнесийг дэмжсэн, орлогыг нь нэмэгдүүлсэн, хамаатан саднаа баяжуулах л зорилготой болчихсон байна.

Ер нь нам ямар зорилготой байдаг вэ? Аливаа намын зорилго бол өөрийн баримталдаг баримтлалынхаа дагуу улс орноо хөгжүүлэх байдаг. Үүний тулд намууд улс орныг хөгжүүлэх зүүний эсвэл барууны чиглэлийн мөрийн хөтөлбөрүүдээ боловсруулан бусад намуудтай өрсөлддөг. Зүүний идеологитой намууд төрийн халамж үйлчилгээ, ард иргэдийн нийгмийн асуудал, сурч боловсрох эрх, ажилгүйдэл ядуурлыг бууруулах тухай ярьж түүнийг шийдэх шийдлүүдийг боловсруулдаг бол барууны идеологитой намууд хувь хүний эрх чөлөө, зах зээл, чөлөөт өрсөлдөөнийг ашиглан улс орныг хөгжүүлэх тухай ярьдаг. Аливаа нам мөрийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэхийн тулд сонгуульд оролцож олонхи болох шаардлагатай болдог. Тийм учраас л намууд сонгуульд амжилттай оролцохын тулд үхэн хатан мэрийдэг.

Харин Монгол улсад үйл ажиллагаа явуулж буй намууд ямархуу байдалтай ажиллаж байна? Монголын намууд зүүн барууны идеологийнхоо ялгааг нь мэдэхгүй явж байгаа гэдэг нь намуудын хийж буй алхамуудаас тодорхой боллоо. Төр барьж байгаа болон бусад намын лидерүүд нь өөрсдөө баруун, зүүнээ ялгахгүй явцгааж байна.
Уг нь намын дэмжигч болж намд нэгдэх гэж байгаа хүн эхлээд өөрийнхөө зүүний эсвэл барууны ямар үзэл баримтлалтай вэ гэдгээ тодорхой болгох хэрэгтэй. Үүний дараа өөрийнх нь үзэл баримтлалтай ижил үзэл баримтлалтай тийм нам байвал элсэх, элсэхгүйгээ шийдэх ёстой болдог. Харин сонгуулийн үед ард түмэн сонголт хийхийн тулд эхлээд Монгол улсыг улстөрийн барууны эсвэл зүүний яг ямар идеологиор хөгжүүлбэл илүү хурдацтай хөгжих тухай бодож зүүний намыг дэмжих үү? Барууны намыг дэмжих үү? гэдгээ тодорхой болгох ёстой. Энэ бодлын үр дүнд хийсэн сонголт зөв бөгөөд улс оронд хэрэгтэй байх болно. Харамсалтай нь Монголчуудын хувьд энэ хариуцлагатай сонголтондоо маш хариуцлагагүйгээр хандсаар ирсэн.

Өнөөдөр Монголчуудаас Эх орон чинь үнэтэй юу? Нам чинь үнэтэй юу? гэж асуувал нилээд олон хүн эх орноос илүү нам үнэтэй гэж хариулж байвал гайхаад байх зүйлгүй болж байх шиг байна. Яагаад гэвэл намын гишүүн болсон болохоор нэг ажилд орчихсон, хүүхдээ улсын мөнгөөр сургуульд сургахаар явуулчихсан, ээж аавынхаа нэрийг шагнал авах хүмүүсийн тоонд оруулуулчихсан учраас нам дагаж навсаганахаас өөр аргагүй болсон байна. Монголын намууд ард түмнийг гишүүн гэдэг нэрээр барьцаалж “нам чамайг мэднэ, ажлаас чинь халчихна шүү, хамаатан садангаар чинь амьдралгүй болгоно шүү” гэх зэргээр заналхийлж иргэн хүний эрх чөлөөнд аймшигтайгаар халдаж байна.
Ер нь намын гишүүнчлэл нь ард түмнийг хооронд нь танай нам манай гэж талцуулж, хагалган бутаргах том аюулыг байнга дагуулж байдаг.

Энэ бүхний гайгаар өнөөдөр Монголчууд бид ардчилалд итгэх итгэл алдарч эргээд социализмын үеийг санагалзаж эхэлж байна. Яг үнэндээ бол социализмын 70 жилд Монголын ард түмэн ардчиллын 22 жил шиг хоосон ходоодтой, хийх ажилгүй, орох орон гэргүй байгаагүй. Хар дарсан зүүд мэт ардчиллын 22 жилд Монголчууд бид хөгшин залуугүй хоосон ходоодтой, ажилгүйдэл ядуурал урьд өмнө нь хэзээ ч байгаагүйгээр их газар авсан, нэн ядуу гэдэг шинэ нийгмийн давхрааг үүсгэж, өчнөөн олон том жижиг хүнд хөнгөн үйлдвэрүүдийг хувьчлал нэрийн дор ард түмнийг луйвардан хувьдаа завшиж, баян ядуугийн зааг ялгаа туйлдаа хүрч, эх орны гэрэлт ирээдүй байх ёстой бяцхан үрсээ гудамжинд гуйлга гуйдаг гуйлгачин болгосон юм. Өнөөдрийн энэ хар дарсан зүүд мэт байдалтай харьцуулах юм бол социализмын үед Монголчууд сайхан амьдарч байсан. Гэхдээ хэт зүүний социализм алдаатай байсан учраас ардчиллыг Монголд оруулж ирэх шаардлагатай байсан. Харамсалтай нь Монголд ардчиллыг оруулж ирэхийг зүтгэсэн нөхдүүд өөрсдөө ардчиллаа ойлгоогүй байсан бололтой эсвэл ардчиллыг зориудаар гуйвуулсан.
Сүүлийн хэд хоног Монголын улстөрчид хоорондоо хэрэлдэж, хий хоосон цэц булаацалдахаас өөр юу ч хийсэнгүй. Энэ бүх хий хоосон хэрүүлүүд хэнд ашигтай вэ? Мэдээж хэрүүл хийж байгаа хүмүүст л өөрсдөд нь ашигтай. Ард түмэнд ямар ч ашиггүй ба харин ч бүр хортой. Хоосон хэрүүл хийж ард түмний анхаарлыг чухал зүйлээс холдуулахыг оролдож байна. Яагаад гэвэл Монголын улстөр гацаанд орчихсон байна.

Улстөр гацаанд орсны шалтгаан нь улстөрийн намуудаас өөрсдөөс нь болж байна. Монголд нам гэдгийг шинээр ойлгох шаардлага гарсан ба улстөрийн намуудад шинэчлэл хийлгүй их удсан учраас Монголын улстөр ямар ч урагшлах боломжгүйгээр гацчихлаа. Улстөрийн гацаанаас гарахын тулд намын тухай хуулийг шинэчлэн найруулах зайлшгүй шаардлагатай. Улстөр удаан гацах тусам л Монголын ард түмэнд хортой. Тийм учраас маш яаралтай Улстөрийн намын тухай хуулийг шинэчлэн шинээр найруулах ёстой.
Улстөрийн намын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга ямар агуулгатай байх ёстой вэ гэвэл намуудыг хатуу гишүүнчлэлгүй болгох, намуудыг хувийн өмчгүй болгох, үзэл баримтлалгүй намуудыг татан буулгах, намын үзэл баримтлалыг нь төлөвшүүлэх буюу барууны, зүүний гэсэн хоёр үзэл баримтлалд тулгуурласан хоёр том намыг бий болгох тухай байх хэрэгтэй.

Намын хатуу гишүүнчлэлийн үр дүнд ард түмэн хохирдог. Монголын эрх баригч хоёр нам болох МАН, АН намын хатуу гишүүнчлэлээр хөөцөлддөг 20-р зууны хоцрогдсон аргыг улайран хэрэглэж бие биетэйгээ уралдаж шинээр гарч ирж буй оюутан залуучуудад 20000 төгрөг тараан доромжилж намынхаа гишүүний тоог нэмэх оролдлого хийж байна. Итгэл үнэмшил дээр тогтоогүй хүмүүсийн бөөгнөрөл тарж бутрах нь тун амархан байдаг гэдгийг МАН, АН-д байгаа маанаг нөхдүүд мэддэггүй бололтой. Ард түмнийг хооронд нь хагалан бутаргах, эв нэгдэлгүй байлгах гэсэн эрх баригч намуудын хорон бодлого нь хүнийг мөнгөөр үнэлж намын гишүүн болгож доромжлон, бие биенээсээ урьтаж гишүүн элсүүлэх элдэв янзын аян зарлаж, намаар талцуулсан нь ард түмний эв нэгдлийг сайхан үлгэр болгож байна. Тийм учраас улстөрийн намууд хатуу гишүүнчлэлгүй байх ёстой.

Нам хувийн хөрөнгөтэй байна гэдэг нь улстөрийн байгууллага биш ашгийн төлөөх байгууллагатай адилхан болчихож байгаа юм. Хөрөнгө ихтэй нам том, хөрөнгө багатай нам жижигхэн буюу намуудыг хөрөнгөөр нь том жижиг гэж ангилах ангилал үүсэх аюултай юм. Намыг баруун, зүүн гэсэн үзэл баримтлалаар нь л ялгах ёстой болохоос биш хөрөнгөөр нь том жижиг гэж ялгах нь маш буруу юм. Хувьдаа хөрөнгөтэй байхын бас нэг том дутагдал нь хөрөнгөний их бага байгаа нь ардчилалтай сонгууль явуулахад маш том саад болдог. Мөнгө ихтэй нам сонгуулийг будлиантуулж, иргэдийн саналыг хэдэн халтар төгрөгөөр худалдаж авахыг санаархаж мөнгө тараадаг, рок попын дуучид, хошин шогийн жүжигчдийг өндөр үнээр хөлслөн сонгуулийн сурталчилгааны өдрүүдэд орой бүр үнэгүй тоглолт зохион байгуулж, нам болон нэр дэвшигчдийнхээ зургийг хэвлүүлсэн үзэг, бал, дэвтэр, цаг, аяга, хуанли, цамц, малгай гэх зэргийг тараадаг. Үнэн хэрэгтээ бол намууд болон намаас нэр дэвшигч нар намынхаа мөрийн хөтөлбөрийг иргэдэд таниулж ойлгуулахад сонгуулийн сурталчилгааны өдрүүдийг зориулах ёстой.
Үзэл баримтлал дээр тулгуурласан намуудыг бий болгосноор эх орон, ард түмнийхээ төлөө биш намыг ашиглаж хувьдаа ашиг олох гэсэн өчүүхэн бизнесийн хүсэл сонирхлыг устгах юм. Одоогийн намууд үзэл баримтлал дээр тулгуурлаагүйгээс болж намын гишүүд болон лидерүүд өөрсдийнхөө бизнес, ашиг сонирхлыг хамгаалсан хуулиудыг гаргаж, танай намын хуулийг бид баталсан, одоо манай намын хуулийг батал гэх мэтээр солилцоо хийж ард түмнээр тохуурхах боломж нээгдэж байна. Мөн олон олон тендер, газрын наймаа, гадны төсөл хөтөлбөрүүдийг ээлжлэн хувааж идэцгээж байна.

Үзэл баримтлал, үнэт зүйлгүй намуудыг татан буулгах ёстой. Ард түмнийг хуваан өмчилж талцуулсан, хатуу гишүүнчлэлийг нь таслан зогсоох хэрэгтэй. Намд дэмжигч гэж байх ёстойгоос бус гишүүн гэж байх ёсгүй. Намууд гишүүнчлэлгүй болох ёстой. Барууны болон зүүний улстөр нь ялгарч тодорхой болох ёстой. Монгол улс ард түмнээ дээдэлсэн төртэй байх ёстой. Ардчилал бодитоор Монголд ирэх цаг нь аль хэдийн болсон байна. Ардчиллыг хэн ч өмчилдөггүй юм. Ардчиллыг өмчилж буй явдал нь өөрөө ардчиллыг устгаж байгаа хэрэг юм. Харин ардичллыг хамтаараа бүтээхийг зорьдог юм. 22 жилийн хойно ахиад л бид намт төрийн эсрэг ардчиллыг бүтээхийн төлөө тэмцэх хэрэгтэй болсон байна. Монголын ард түмэн Монгол орондоо эзний ёсоор амьдарч, төрийнхөө эзэн нь байхыг хүсэж байна. Сайн сайхан цагийг ард түмэн хамгийн ихээр хүсч байна. Эцсийн эцэст төрийн эзэн нь ард түмэн болохоос нам биш гэдгийг хатуу сануулъя.
Эцэст нь хэлэхэд энхрий хайрт нам чинь биш эцэг эхээс өөрцгүй эх орон чинь үнэтэй юм шүү. Одоо Монголчууд бид АН, МАН болж хуваагдах биш Монгол хүн Монгол орондоо эзэн нь болж, өөрөө өөрийнхөө хувь заяаг хэнээр ч заалгахгүйгээр шийдэх тэр цаг үе ирсэн байна. Монголчууд бид ганцхан олдсон эх орноо өрөнд алдчихгүйн төлөө, Монгол орноо оршуулчихгүйн төлөө тэмцэх цаг иржээ.
Хүнд ганц л үнэт зүйл байдаг. Энэ бол эх орон юм.
Б.Үнэнбат