Бохирдлын хэмжээ ч ихэсч байна гэж ярьж, бичдэг байсан цаг ард хоцорчээ. Одоо бол Туул голоос хуурай сайр үлдлээ, зүгээр л бохироор, баас шээсээр урсч байна гэж бичдэг болж. Хэдхэн жилийн дотор Хатан хэмээн өргөмжлөгдөж байсан Туул гол сайран гэж доромжлогдохдоо тулчихаад байна. Уг нь Туул голын сав газар манай орны эдийн засаг, үйлдвэрлэлийн гол бүс нутаг бөгөөд нийслэл болон таван аймгийн 37 сумын нутаг дэвсгэрийг дайран урсдаг. Үүнийгээ дагаад голын сав газарт амьдарч байгаа хүн амын ундны усны гол хэрэглээг хангадаг юм. Энэ мэтээр ач холбогдлыг нь дурьдаад байвал дуусахгүй. Хамгийн гол нь Улаанбаатар хотын ундны усны нөөц гэдгийг эрх баригчид тархи толгойдоо суулгах хэрэгтэй байна. Ерөөс Туул голыг сэргээх, элдэв асуудлыг нь шийдэх талаар олон жил ярьсан ч шийдвэртэй алхам хийж, хамгаалж хайрласан юм алга. Хааяа нэг Туул голын асуудлаар шоудагч этгээдүүд гарч ирж, хэдэн оюутанд мөнгө төлж, хог цэвэрлэхээс хэтэрсэнгүй. Хог цэвэрлэсэн нь муу биш л дээ. Гэхдээ л түүнээс өөр дорвитой ажил хийх хэрэгтэй биз дээ. Өнгөрсөн мягмар гарагт БОАЖ-ын сайд Д.Цогтбаатар Туул голын байдалтай очиж танилцлаа. Тэгээд Туул гол яагаад ийм байдалд хүрэв гэсэн хэдхэн асуулт асууж байгаа. Уг нь Туул гол ямар шалтгааны улмаас ширгээд, татраад, тасраад байгааг захын хүн мэдэж л байгаа. Аль түрүүчийн сайдуудын үед ч гэсэн яагаад ийм болов гэдэг шалтгааныг мэргэжилтнүүдээс асуугаад, цэвэрлэх байгууламж, хайрганы үйлдвэр, арьс шир боловсруулах үйлдвэрээс болсон гэдгийг өчнөөн жил ярилаа.

Одоо яаж сэргээх вэ, хэрхэн хамгаалбал зохилтой вэ гэдгийг ярих цаг болоогүй юу. Учир мэдэх хүмүүсийн хэлж буйгаар Туул голд зориулсан хууль гаргаж байж асуудал бага ч болов шийдэгдэнэ гээд байгаа. Гишүүд ч энэ тал дээр санал нэг байгаа. Манай сонин аль өнгөрсөн жил л энэ талаар асуудал дэвшүүлж, хууль гаргах эсэхийг эрхэм түшээдээс асуусан. Зарим нэг нь санаачлахад бэлэн гэж хариулж байсан. Зарим нь хууль санаачлагчийг дэмжинэ гэж байлаа. Нөгөө хэсэг нь өөр аргаар зохицуулж болно гэсэн. Үнэхээр сэтгэлгүй зарим нь ганц голд зориулсан хууль гаргана гэж юу байсан юм хэмээн хариулж байсан. Тэр үеэр зарим нэр бүхий гишүүд Туул голд зориулсан дүрэм, журам гаргах талаар ч ярьж байсан юм даг. Гэхдээ л өдийг болтол Туул голыг хамгаалах талаар ямар нэгэн хууль, журам гаргасан юм алга. Тэгсэн хэр нь өөрсдийнхөө ашиг сонирхолд нийцсэн элдэв хуулийг өдөрт хэдээр нь л баталж байгаа, баталсаар ч ирсэн. Тийм байж яагаад Туул голд зориулсан хууль гаргачихаж болдоггүй юм. Усны газар, эрдэмтэд гээд зөвлөлдөх хүмүүс хангалттай байна. Тэдэнтэйгээ ярьж байгаад, хамгаалах талаас нь хууль гаргаж болно шүү дээ. Гэтэл нэг л их дүрэм ярьсан, боломжгүй гэсэн нөхдүүд л суугаад байдаг.

Тэр хооронд арай ядан урсч байсан Туул гол ширгээд, хуурай сайр л үлдсэн байна. Тэнд гол урсч байсан гэдгийг яах аргагүй сануулах хуурай сайр. Эх орныхоо төлөө зүрх сэтгэлтэй хүн хараад шимширмээр хуурай сайр. Тийм байхад яамны мэргэжилтнүүд “Энэ үед тасардаг юм. Удахгүй зүгээр болоод урсана” гэж хэнэг ч үгүй яриад, салбарын сайд нь толгой дохиж зогсоно билээ. Ямар тог тасраад удахгүй ирэх гэж байгаа биш дээ. Уг нь ойрын жилүүдэд байгаль дэлхий сэргэж, усан жаран эхэлж байгаа тухай өвгөд хөгшид, эрдэмтэн мэргэд ярих л юм. Хөдөөгүүр тасраад байсан голууд эргэж сэргээд, цэлэлзтэл сайхан урсч байна гэсэн. Дэлхий дэлэгнэж, усан жаран болж буйтай холбоотой бороо хур элбэгшиж, голын “судас” ч сэлбэгдэж эхэлж байгаа хэрэг. Гэтэл Туул гол л сэргэх нь битгий хэл улам тасраад л. “Амь тасраад”, сайр үлдэх нь тодорхой гэсэн юм шиг эрх мэдэл бүхий компаниуд Туулын эргээс хэтэрч, урсгал дотор нь байшин барьж эхэллээ. Тийм байхад эрх баригчид шалтгаан асуусан хэвээрээ л. Яагаад шийдэл ярьж, ажил хийж болохгүй байна вэ. Яагаад нэг голд зориулсан хууль гаргаж болохгүй гэж. Туулыг хашаад, хүн оруулахгүй болгосон ч яадаг юм. Тэнд очиж машинаа угаахгүй, хиртэй хувцсаа хайрганд нэдрэхгүй байлаа гээд улаанбаатарчуудаас юу ч унахгүй. Ямар манайхан голоо хайрлаж, утгаар нь амарч чаддаг биш.

Эрэг дээр нь очиж, элдэв хог хаяж, хир буртгаа угаахаас хэтэрдэггүй. Тийм болохоор хууль гаргаад, дархан цаазтай газар болгоод, нийслэл хавиар хашаад, хүн оруулахгүй болгомоор байна. Тэр элдэв хайрганы үйлдвэр, арьс ширний үйлдвэрүүдийг газартай нь тэгшлээ түрсэн ч яадаг юм. Хэдхэн жилийн дараа Туул гол огт урсахаа болиод, гүний ус нь дуусахаар нийслэлийнхэн шалбааг уух уу. Эсвэл цэвэрлэх байгууламжид байгаа ялгадас хөвсөн усаа уух юм уу. Байдал ийм дээрээ тулчихаад байхад эрх мэдэлтнүүд ганц голд зориулсан хууль санаачилна гэж юу байдаг юм хэмээн омогдож сууна. Мөн хуульгүйгээр шийдэж чадна гэж “боргоод” байгаа.

Гэхдээ үр дүн нь хаана байна вэ. Гол усныхаа төлөө, тэр тусмаа нийслэлийнхний ундны усны ганц эх үүсвэр болсон Туул голынхоо төлөө санаа тавихгүй байгаа, сэтгэл нь өвдөхгүй байгаа хүмүүсийг толгой дээрээ залах хэрэг байна уу. Одоо бид мөнгө, эрх мэдэл, эд баялгийн төлөө биш, усны төлөө л сонголт хийх цаг болжээ. Харин мунхаг эрх мэдэлтнүүдийг алт мөнгө, зөөлөн суудлаар дүүрсэн, шарсан махны үнэр ханхалсан өрөөнд хорих юмсан. Тэгэхдээ дусал ч ус өгөхгүй. Өгвөл Туулын уснаас хутгаж авчраад л. Тэр дундаа арьс ширний үйлдвэрүүдийн бохироо цутгаж байгаа газраас хутгаж авчраад, ам руу нь цутгах юмсан. Тэгээд ирэхийн цагт үхэн хатан хурааж, идэж, ууж байгаа мөнгө нь юу ч биш гэдгийг ухаарах байлгүй. Эрхэм хүндэт уншигч та Туул голын төлөө огтхон ч санаа зовохгүй, худлаа онол ярьсан, хууль дүрэм гайхуулсан гишүүд “Туул голын тухай хууль санаачлах уу” гэсэн асуултад юу гэж хариулсныг дороос уншаарай.

С.Баяр: Энэ талаар Л.Гансүхээс асуу
-Энэ асуудлыг БОАЖ-ын сайд Л.Гансүхээс асуу.

Ц.Нямдорж: Би мэдэхгүй байна
-Салбарын сайд нь мэдэж байгаа байх. Би мэдэхгүй байна.

Л.Гансүх: Хууль гаргах нь нэн тэргүүний асуудал биш
-Хууль бол мундахгүй байгаа. Ганцхан хуулийн хэрэгжилтийг хангах асуудал дээр л гол анхаарлаа хандуулж, хүч бололцоогоо дайчлах ёстой. Тийм учраас би хэрэгжүүлэх ажлаа сайжруулах ёстой л гэж бодож байна. Гэхдээ үнэхээр шаардлага байна гэж үзвэл хууль гаргаж болох л байх. Миний хувьд бол тийм хэрэгцээ нэг номерт харагдахгүй байна. Бид энэ асуудалд анхаарал тавьж байгаа. Сав газрын зөвлөл байгуулсан. Зөвлөлд төрийн болон төрийн бус байгууллагуудын төлөөлөл багтсан байгаа. Нийслэлтэй Туул, Сэлбийн толиог бий болгох, Туул голын эхэнд усан сан байгуулах гэсэн хоёр асуудлаар хамтарч ажиллаж байна. Өнөөдөр том төслүүд хийгдээд дуусч байна. Энэ нэгдүгээр улиралд амжихгүй бол хоёрдугаар улирлаас эхлээд шийдвэрүүд гарна. Тийм сураг байгаа. Гэхдээ бид сав газрын зөвлөлөө байгуулсан. Зөвлөл холбогдох хууль, эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх бүрэн боломжтой. Ганцхан менежментийн асуудлыг л зөв зохицуулах хэрэгтэй байна.

Б.Батбаяр: Надад Туул голын тухай хууль санаачлах бодол алга
-Хууль батлах нь зөв гэж үзэж байна. Харин яаралтай гэдэг нь хаашаа юм. Яарч хоёрын хооронд хууль баталбал хэрэггүй биз дээ. Сайн судалж байгаад, олон хүний саналыг авч, хэлэлцэж байж баталбал болохгүй юмгүй. Усны тухай хууль, гол мөрний урсац бүрэлдэх эх газрын тухай хууль гээд байгаа шүү дээ. Бүх л гол мөрнийг хамгаалсан хуулиудыг өөрчлөх, нэмэлт заалт оруулах, сайжруулах талаар ажиллах ёстой. Харин ганцхан Туул голд хамааруулж хууль баталбал өрөөсгөл юм болно. Тухайлбал, Орхон, Сэлэнгэ, Хэрлэн гээд өчнөөн олон том гол байна. Тэднийг нийтэд нь хамгаалах хууль баталсан нь дээр. Тэр дундаа Туул голыг багтаавал болж байна. Тэгж бодож байгаа. Хөдөлгөөн бол яах вэ. Манай улсад байгаль орчны талаар үйл ажиллагаа явуулдаг 800-аад хөдөлгөөн байна. Тэр болгоны үгээр хууль боловсруулна гэж байхгүй.

Гэхдээ саналыг нь авах хэрэгтэй, хуульд тусгах хэрэгтэй л байх л даа. Надад бол тийм бодол байхгүй. Ер нь бол Туул голдоо бүгд л хайртай шүү дээ, улаанбаатарчууд. Бүгд л цэвэр ус уухыг хүсч байгаа. Би ч гэсэн адилхан. Бохирдсон ус уухыг хэн ч хүсэхгүй нь мэдээж. Гэхдээ ганцхан Туул гэж дайраад байх юм бол хязгаарлагдмал болно шүү дээ. Хууль гэдэг бол нийтийг хамарсан байх ёстой болохоос нэг хүнд, нэг албан байгууллага, нэг голд зориулсан байж болохгүй.Тэрийг чинь гол мөрний тухай хуулиар л зохицуулж болно. Орхон, Сэлэнгийн эрэг хавиар ч үйлдвэрийн газар байна. Тэглээ гээд тусад нь хууль боловсруулж зохицуулна гэж байхгүй биз дээ.Дандаа л томчууд байгаа гэж ярих юм. Том хүмүүс ард нь байхгүй юм манайд байхгүй юм биш үү. Ер нь бол тийм юм байхгүй шүү дээ. Нийтийг хамарсан л хууль хэрэгтэй. Туул голыг тойрсон байшин барилга том хүмүүсийнх гээд тэгж байгаа юм биш. Тэр аж ахуй нэгжүүдийн асуудлыг авч үзэх л ёстой. Байгаль хамгаалах гэж байгаа нь энэ гээд үйлдвэр, аж ахуйн газруудаа “өшиглөөд” байвал манай улс юугаараа амьдрах юм. Үүнийг ч бас бодолцох л ёстой. Гэхдээ хэтэрхий нэг талыг барьсан зүйл сайн юманд хүргэдэггүй. Аль алийг нь бодох хэрэгтэй. Хууль ч гэсэн тэгэхийн тулд гардаг. Тэрнээс Туулын уснаас ууж, усанд орж болохгүй гэж хууль гаргавал болохгүй биз дээ.Маш олон зүйл ярьж болно. “Мах комбинат”-аас эхлээд байгаль орчинд халгүй технологитой үйлдвэр барьж болно. Тийм нэг гарц байна. Энэ нэг л жишээ.

Х.Баделхан: Усны үнийг нэммээр байна
-Гол горхи хамгаалах янз бүрийн хууль байгаа. Харамсалтай нь хэрэгжихгүй байна. Хэрэгжүүлэх тал дээр нь анхаарч ажиллахгүй нь ч байгаа л байх. Өнөөдөр дэлхий дахинд хуурайшилт явагдаж байгаа. Манайд ч гэсэн ялгаагүй. Тэр дундаа Улаанбаатарт илүү байгаа. Монгол Улсын хүн амын тал хувь нь амьдарч байгаа гэдэг утгаараа Туул голыг тусгайлан эрх зүйн орчинтой болгоход болохгүй юмгүй. Ганц гол дээр эрх зүйн орчин бүрдүүлээд, зохицуулж байгаа жишээ байгаа. Нил мөрний эргийн дагуу гэхэд л 10-аад улс байдаг. Тэд танай улс тэдэн хувийг нь манайх тэдийг нь хамгаалж, хэрэглэнэ гэсэн хуультай юм билээ. Гэтэл манай улсын хувьд Улаанбаатар хотод бүх хүн нь төвлөрсөн байж ганц голоо хамгаалж чадахгүй байна шүү дээ. Тиймээс юуны өмнө Туул голын эхийг хамгаалах асуудал дээр онцгой анхаарах ёстой. Модыг нь тайрах, бохирдуулах, олон жуулчны бааз үйл ажиллагаа явуулж байгаагаас болж бохирдож байгаа нь үнэн.

Нөгөө талдаа янз бүрийн бохироо Туул руу асгаж байна. Тиймээс эхийг нь хамгаалахаас гадна бохирдуулж байгаа эх үүсвэрийг нь зогсоох хэрэгтэй. Энэ асуудлыг тусгайлан хариуцдаг хүнтэй болгож, хөрөнгө мөнгийг нь шийдмээр байна. Ер нь яаралтай хууль гаргаж, эрх зүйн орчинг нь бүрдүүлж өгөхгүй бол хэдхэн жилийн дараа ундны усгүй болох магадлалтай. Түүнээс гадна усны төлбөрийн асуудлыг эргэж хармаар байна. Өнөөдөр ус ямар ч үнэгүй байна. Ус урсч л байвал хэрэглэдэг байж таарахгүй. Тиймээс өндөр төлбөртэй болгох хэрэгтэй. Тусгай эрдэмтдийн баг гаргаж энэ тал дээр судалгаа хийлгэмээр байна. Мөн саарал усыг эргэж ашигладаг баймаар байна. Бохир усыг эргүүлэн ашиглаж 50 мвт-ын чадалтай цахилгаан гаргах үйлдвэр байгуулах төсөл боловсруулсан компани хүртэл байна. Манайхан л тоохгүй байгаа болохоос. Энэ мэт асуудлаа шийдмээр л байна. Энэ тал дээр хийж байгаа ажил тааруухан байна. Би шинэ гишүүн. УИХ-д ороод дөрвөн жилийн хугацаанд нэг их олон юм хийж чаддаггүй юм байна. Угаас эрчим хүчний ажил хийж байсан болохоор энэ талын асуудлыг илүү судалж, нэг хууль батлуулсан. Одоо бусад салбар руу орох гээд л явж байна. Туул голын асуудал бол хийх ёстой ажлын нэг яах аргагүй мөн. Тиймээс БОЯ-тай хамтарч ажиллах бодолтой байгаа. Тэдний ажлыг дэмжинэ. Тиймээс эрдэмтдийн баг гаргаад, судалгаатай хууль санаачлаад УИХ-д оруулбал илүү үр дүнтэй байх болов уу гэж боддог.

Я.Батсуурь: Туул голыг эзэнтэй болгомоор байна
-Зөвхөн Туул гол гэж ярьж болохгүй. Ер нь байгаль орчны асуудал чухал байгаа. Байхгүй болсон Дунд гол, Сэлбэ голоо сэргээгээд Туулаас том болгож болно шүү дээ. Орчин үеийн техник, нөхөн сэргээлтийн үйл ажиллагаа дэлхийн төвшинд энэ бололцоог нээж өгч байна. Ер нь бол Туул голоо хамгаалах хууль гаргах нь зөв л дөө. Хамгийн гол нь хамгаалахтай холбогдсон орчин үеийн арга техник л шаардлагатай. Туул гол ингэтлээ бохирдоод, Сэлбэ гол тасраад байгаа чинь эзэнгүйтэй холбоотой. Нийтээрээ очиж ашиглаад, бохирдуулж байна. Олон үйлдвэрүүд ноос, арь шир угааж бохирдуулж байна.

Гэтэл бусад орны жишгийг харахад голынхоо дагуу хотын захиргаа нь парк байгуулдаг юм билээ. Тэр ч бүү хэл хувь хүмүүст ч ийм боломж өгч болно шүү дээ. Голын эрэг дээр амралтын талбай, саравч байгуулаад ажиллаж. Хамгийн гол нь тэнд очиж байгаа хүн гол машинаа угаахгүй байх нөхцлийг л бүрдүүлэх ёстой. Тэгэх юм бол энэ орчин хоггүй, цэвэрхэн, эзэнтэй болох боломжтой. Тийм биш учраас дуртай нь очоод хогоо хаяж, машинаа угаагаад бохирдуулаад байгаа юм. Энэ бол УИХ, ЗГ гэхгүйгээр хотын захиргаа зохицуулж болох асуудал. Хувийн компаниудад хувааж хариуцуулаад, амралтын район байгуулж болно. гадаадад явж байхад тийм байдаг юм билээ. Энэ чинь л эзэнтэй болгох л арга. Үүнийг сайн хэрэгжүүлж чадвал улсаас мөнгө, хууль гаргахгүйгээр шийдэж болох асуудал.

Х.Наранхүү: Аль асуудал нь чухал гэдгийг шийдмээр юм
-Туул голыг хэн бохирдуулаад байгаа юм. Бид л биз дээ. Гаднаас хэн нэгэн ирээд бохирдуулаад байгаа юм биш. Уул уурхай гэж ярьж болох юм. Гэхдээ энэ чинь тусдаа асуудал. Харин машин тэргээ угаадаг, хогоо хаядаг, бохироо асгадаг нь бидэнд хамаатай асуудал. Бид энэ буруу хэвшлээ л хазаарлаж чадвал хөдөлгөөн өрнүүлж, хуул гаргаад байх шаардлагагүй. Нэг хүн нэг цаас, тамхины иш хаяхад л юу болох нь тодорхой биз дээ. Хүмүүс өөрсдийнхөө муу занг засч чадахгүй байгаа болохоор л хууль гэж яриад байх шиг байгаа юм. Хууль гаргана гэхээр л төрөөс мөнгө гаргах шаардлага гардаг. Олон асуудал байгаа болохоор мөнгөө тал тал тийш нь цацаад үр дүнд хүрч чадахгүй байна шүү дээ. Гэхдээ Туул голд зориулсан хууль байхад буруудах юм алга. Заалтуудаа л сайн гаргаж өгөх хэрэгтэй. Хууль гарлаа гээд бүх юм болж байгаа юм биш.

Энэ бол зөвхөн бэлтгэл ажил. Үүн дээрээс хөрөнгийн эх үүсвэр, яаж хэрэгжүүлэх вэ гэсэн олон асуудал ургаж гарна. Би хууль санаачлах эсэх нь чухал биш. Хамгийн гол нь Улаанбаатарт олон асуудал байна. Сэлбэ, хог хаягдал, утаа гээд. Эдгээрээс аль нь хамгийн чухал, ач холбогдолтой вэ гэдгийг нь тодорхойлж өгөх хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол бүгдээрээ чухал болчихоод байгаа юм. Бүгдээрээ чухал болвол бүгд л чухал биш болоод байгаа юм. Олон асуудлыг шийдэхийн тулд нэг асуудал шийдэх мөнгөө л багасгадаг. Байгаа хөрөнгөө 10 хуваахаар тэр асуудлууд хагас дутаа шийдэгдэнэ гэсэн үг. Тэр чинь шийдэгдэхгүйтэй ялгаагүй. Байгаа хөрөнгөө хоёр асуудал дээр хуваах юм бол шийдэж чадна. Тийм учраас Туул голыг хамгийн чухал асуудал гэж үзээд хууль гаргах л хэрэгтэй байна. Тэгэхгүй тэнд нэг хүн Туул гол, нөгөө нь хог, өөр бусад нь Оюутолгой гэж хашгираад байвал үр дүн нь хэвээрээ л байна. Манайх Америк шиг баян байгаад ч олон асуудалд зэрэг хөрөнгө хаяж чадахгүй. Тэгэхээр аль асуудал нь чухал вэ гэдгээ тодорхойлоод л эхнээс нь шийдэх нь зөв.

Д.Одхүү: Хууль гаргахгүйгээр хамгаалах арга замыг судалж байгаа
-Яг Туул голд зориулсан хууль гаргаж болохгүй байх аа. Харин УИХ, Засгийн газрын тогтоол, шийдвэр гарч болох юм. Хэрвээ хууль гаргавал онигоо шиг юм болох байлгүй. Бид бусад улсын жишиг, туршлагыг харах хэрэгтэй. Туул голоо хамгаалах саналыг бол дэмжиж байна. Хууль гаргахгүйгээр хамгаалж болно. Зун болохоор иргэд Туул голын эрэгт очиж машин, хивс, хувцасаа угаадаг. Түүнийг болиулмаар байна. “Хатан Туул” гэж нэрлэчихээд хирээ угаагаад байна гэдэг чинь юу гэсэн үг вэ. Хатныхаа нүүр рүү нулимж байгаатай ялгаагүй биз дээ. Би солонгосчуудын “Хан” голоо яаж мөрөн болгосон туршлагыг нийслэлийн захиргааныхан судалж хараасай, арга техникийг нь нэвтрүүлээсэй гэж боддог. Жижигхэн гол байхад нь сэргээж мөрөн болгосон юм билээ. Бохирдсон ёроолыг нь ухаж гаргаад, чулуу дэвсч, урсгалыг нэмсэн байгаа юм. Өөр олон суралцах арга бий. Намайг хүүхэд байхад Туул гол бараг л мөрөн шиг байлаа. Одоо бараг ширгэхдээ тулж. Байгаа. Бодож төлөвлөсөн зүйл ч бий. Би байгаль орчны чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж байгаа хөдөлгөөнийхөнтэй ярилцаж байна. Мөн дэлхийн олон орны туршлагыг судалж байгаа. Гол усаа яаж хамгаалдат, сэргээдэг, урсгалыг нь нэмдэг вэ гэдгийг судалж үзэж байна. Нэг өдөр үр дүнд хүрэх байх аа.

Ж.Батсуурь: Манайд хуулиас их юм алга
-Нэг юм болохоо болихоор л хууль гаргах талаар ярих юм. Уг нь манайд хуулиас их юм алга. Гагцхүү хэрэгжихгүй л байгаа болохоос. Туул гол гэлтгүй гол усыг хамгаалах элдэв хууль зөндөө л байна. Тэр олон хуулийг хэрэгжүүлж чадах юм бол болох юм биш үү. Гол нь хуулийнхаа хэрэгжилтэд л анхаарах хэрэгтэй. Түүнээс биш шинээр хууль баталлаа гээд болох юм биш. Дахиад нэг биелэхгүй хууль нэмэгдэнэ л гэсэн үг. Хууль гаргалгүйгээр энэ асуудлыг шийдэж болно шүү дээ. Байгаль орчны яам, Нийслэлийнхэнхний нэн түрүүний шийдэх л асуудал. Урсацийг нэмэгдүүлэх арга технологи гэж байна. Зарим гишүүд энэ талаар судлаад, танилцуулж байгаа юм билээ. Болж бүтэхийг туршиж үзэх хэрэгтэй. Үнэхээр хууль гарч байж л Туул голоо хамгаалж үлдэнэ гэвэл би санаачилна. Та нарын санаачилгыг ч дэмжиж байна. Гэхдээ хууль гаргалгүйгээр яаж хамгаалж болох нь вэ гэдгийг судалж үзэх хэрэгтэй. Өндөр хөгжилтэй орнуудын туршлага ч байдаг юм билээ. Түүнийг судалж үзсэн ч болно шүү дээ. Хүн бүр Туулаа хамгаалах сэтгэлтэй байгаа гэж би боддог. Ганцхан яаж хамгаалах вэ гэдэг л чухал байна.

Ц.Шинэбаяр: Нэг голд зориулсан хууль байж болохгүй
-Нэг голд зориулсан хууль гаргана гэж юу байсан юм. Туул голын тухай хууль гаргавал дараа нь Орхон, Хэрлэн, Сэлэнгэ гээд голуудын тухай хууль гаргах гээд л бөөн юм болно биз дээ. Ер нь Туул голыг аврах хөдөлгөөн энээ тэрээ гэдэг чинь нийгмийг өөр зүйл хандуулах гэсэн л оролдлого. Ноднин хэн ч билээ УИХ-ын гишүүдийг Туул гол дээр аваачаад л хог цэвэрлүүлж барисан. Би яваагүй. Тэнд хэдэн гишүүн очоод 20, 30 метр газар цэвэрлэлээ гээд Туул гол сайхан болчихгүй шүү дээ. Хууль энэ тэр гэж байхаар БОЯ-ныхан, сайд нь ажлаа хиймээр байна. Юу ч хийхгүй байна. Сайд Л.Гансүх нь эхнэр, нөхөр хоёртой гэр бүлийн хэрүүл хийгээд байгаа юм уу, хаашаа юм. Уучлал гуйя гэх шиг. Тэгж байхаар Туул гол дээрээ очиж зогсоод, хамгаалах талаар ажил хийх хэрэгтэй. Тэгээд ч ер нь ажлаа хийхгүй байгаа салбарын яамны нөхдүүдэд хариуцлага тооцмоор юм. Хууль гэж байхын оронд тэр чигт анхаарлаа хандуулбал үр дүн гарч магадгүй. Юу гэж хууль санаачилж байдаг юм. Угаасаа голд зориулсан хууль гэж байхгүй.

Д.Арвин: Надад хууль санаачлах бодол алга
-Энэ маш зөв санаа. Туул гол улаанбаатарчуудыг ундаалж байгаа ганц ундны усны эх үүсвэр шүү дээ. Ард түмэн ч гэсэн Туул голоо хамгаалах сэтгэлтэй байгаа. Тиймээс хууль гаргах нь маш зөв. Үүнийг анхаарал авч болж байна.Надад тийм бодол алга байна. Гэхдээ Баянзүрх дүүргийн Туул голоо хамгаалах хөдөлгөөнийнхөн надтай уулзаж байсан. Би санаа оноогоо хэлж л байлаа. Е р нь бол хууль гаргаж болох юм байна. Ер нь бол ярьж байгаа. Их хурлын гишүүд бүгд л санаа тавьж байгаа шүү дээ. Туул голын асуудлыг хөндөж байна. Гэхдээ нэгдсэн нэг шийдэлд хараахан хүрээгүй байгаа. Ер нь бол Туул голын тухай хууль гаргаж хамгаалах нь маш зөв юм шиг байна шүү.

С.Бямбацогт: Зохистой хэрэглээ л чухал байна
-Байгаль орчноо хамгаалах, эх дэлхийтэйгээ зөв зохистой харьцах асуудал бол хүн төрөлхтний тэр дундаа монголчуудын хийх ёстой үйл хэрэг, үүрэг байх ёстой. Ер нь монголчууд эртнээс байгаль дэлхийгээ хайрлаж байсан уламжлалтай.Усандаа цагаан идээ оруулахгүй, хиртэй хувцас, бохир сав суулгаа угаахгүй гэсэн үе уламжилж ирсэн зан заншилтай байсан. Сүүлийн үед суурин иргэншилтэй холбоотойгоор энэ заншил орхигдож байна.Тийм болохоор байгаль, устайгаа зөв харьцах талаар бодох цаг болсон. Зөвхөн Туул гол гэлтгүй байгаль орчинтойгоо зөв харьцах асуудлыг иргэн бүр журамт үүрэг мэт бодож амьдрах л шаардлагатай байна. Тэгэхгүй хууль баталснаар сайжрах нь юу бол. Иргэн бүрийн ухамсрыг л дээшлүүлэх хэрэгтэй байна. Гэхдээ зайлшгүй зохицуулах асуудал байгаа. Туул гэлтгүй Сэлбэ, Дунд голдоо ч анхаарал хандуулмаар байна. Энэ голууд урсч байхад Улаанбаатар хотын уур амьсгал зөөлөн байсан.

Мөн голын хөвөөгөөр чөлөөт цагаа зөв боловсон өнгөрүүлэх, ая тухтай зугаалах орчин бүрдэж өгөхгүй байна. Тийм болохоор хууль гаргаад хамгаална гэхээсээ илүү зөв зохистой ашиглах, голуудын хөвөөгөөр амарч зугаалах орчин бүрдүүлмээр байна. Түүгээр дамжуулж зохистой ашиглах нь зүйтэй. Тэгэхгүй хамгаалж байна гээд тор татвал буруу. 1990-ээд оны үед Богд уулын ар ямар их модтой байлаа. Харин тусгай хамгаалалтад авснаас хойш халцраад дуусч байна. Туулд ч ийм байдал үүсэхгүй гэх газаргүй. Хамгийн гол зохистой хэрэглээ чухал шүү дээ.
Би түрүүн хэлсэн, зөв зохистой харьцаа, хэрэглээг л төлөвшүүлмээр байна. Хүн чинь хүүхдээ муухай ч гэсэн миний хүүхэд гэж ханддаг биз дээ. Өөриймсгөөр.Туул голдоо ч гэсэн тэгж ханддаг болмоор байна.Тэр нь өөрөө хамгаалалт болох ёстой юм. Тийм учраас би хууль гэлтгүй голуудын хөвөөгөөр амарч тухлах газар байгуулж, ая тухтай орчин бүрдүүлэх талаас нь ажилламаар байгаа юм. Тэгж л хамгаалах боломж байна.

Ц.Даваасүрэн: Ганцхан Туулд зориулсан хууль гаргаж болохгүй
-Зөвхөн ганц Туул гол гэж болохгүй. Манай орны усан санг бүрдүүлж байгаа голуудынхаа асуудлыг шийдэх хэрэгтэй. Бидний санаачилсан урт нэртэй хууль чинь л энэ бүхэнд чиглэж байгаа юм. Өнөөдөр Туул гол дээр хэчнээн карьер байгаа вэ гэдгийг мэдэх хэрэгтэй. Энэ бүхэн Туул голыг хэрхэн сүйтгэж байна. Сэлэнгэ мөрний урсгалыг ч гэсэн энэ маягаар сүйтгэж, бохирдуулж байна. Энэ карьерийг буулгана гэхээр олон сая төгрөгийн алдагдал хүлээнэ гээд л байдаг. Гэтэл гол мөрөн ширгэвэл сүүлдээ нөхөж баршгүй, хэзээ ч дийлдэшгүй, ямар ч их хөрөнгө гаргаад сэргээж чадахгүй болох болно. Тиймээс үүнээс сэргийлж байгаа. Туул голыг хамгаалах хууль гаргах шаардлага бараг байхгүй. Энэ хуулиа л хэрэгжүүлчих юм бол болно. Энэ асуудал эрхзүйн хувьд бүрэн зохицуулагдаж байгаа юм. Зөвхөн Туул гол, Улаанбаатар хот гэж онцолж үзэж болохгүй. Жишээлбэл, Сэлэнгэ мөрний сав газрыг дагаад олон мянган хүн байгаа.Тийм учраас бүхий л голоо бид хамгаалах ёстой. Харин хотжилттой холбоотой хууль, эрх зүйн зохицуулалт байхыг үгүйсгэхгүй байна.

Ц.Цэнгэл: Цэвэрлээд өгье гээд байхад манай түшмэд хөдлөхгүй байна
-Хууль гаргах гэж сүржигнээд хэрэггүй. Туул голыг чинь цэвэрлээд өгье гээд Хятадын том компани манай хэдэн компанитай нийлж санал гаргасан. Цэвэрлэсэн усаа дээш татаж, эргүүлээд цахилгаан болгоё гэж жил гаруй хөөцөлдөөд бүтээгүй. Засгийн газар нь хөдлөхгүй, концессийн хууль нь хэрэгжихгүй байна шүү дээ. Ердөө л ажил хийж байгаа хүмүүсийн хариуцлагыг л нэмэх хэрэгтэй байна. Туул голоос доош 160 гаруй км-т миний адууны жүчээ байдаг. Тэнд загас үхсэн. Шинжээчдийг дуудаад үзүүлсэн чинь ус нь хортой байна, загас үхэхээс өөр аргагүй гэсэн. Энэ бохирдол хордлыг арилгаж, Туул гол руу орж байгаа усыг цэвэрлээд, хөрсөнд шингэж байгаа бохирыг нь хүртэл станцад ашиглая гэсэн санал гаргасан.
БОЯ, ЭБЭХЯ дэмжсэн. Гэтэл концессийн хууль нь хэрэгжихгүй, ТӨХ дээр л түгжрээд байгаад байна. Жил гаруй болсон болохоор өнөөх Хятадын компани нь болих талаар ярьж эхэлсэн. Ерөөсөө манай улсад хэрэгтэй шийдвэр гарч, ажил өрнөхгүй байгаа нь түшмэдүүдийн эрх ашигтай л холбоотой.

Д.Лүндээжанцан: Томоохон төсөл хэрэгжүүлэхээр ажиллаж байна
-Нэг голд зориулсан бие даасан хууль гаргана гэдэг юу л бол. Харин манай намын бүлгээс Д.Мөнх-Очир гишүүн санаачилж том төсөл хэрэгжүүлэх гэж байна. Энэ бол Туул, Сэлбийн голын эко орчинг сайжруулж, үерийн далан барихаас гадна нийслэлчүүдийн ая тухтай амьдрах нөхцлийг бүрдүүлэх төсөл хэрэгжүүлэх шаардлагатай гэж үзэж байгаа. Мэдээж энэ төслийг хэрэгжүүлэхэд маш их хөрөнгө зардал , хүн хүч, олон жилийн хөдөлмөр шаардагдана. Гэхдээ гадаад орнуудын туршлагыг харахад усан дээрээ л хот барьчихсан байдаг мөртлөө хамгаалж чадаж байгаа юм. Бүр аялал жуулчлалын тодорхой бүс болгон хөгжүүлсэн байна. Ийм учраас энэ төслийг хэрэгжүүлэх ёстой гэж Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрийн талаарх бүлгийн дүгнэлтэд оруулсан байгаа. Бүр томоохон байр суурь эзэлж байгаа гэж хэлж болно.Зөвхөн нам дотор л ярьж байгаа. Гэхдээ бүлгээс гарна гэдэг чинь УИХ руу орно л гэсэн үг шүү дээ.

Д.Балдан-Очир: Хууль гэхээсээ төсөл байвал илүү үр дүнд хүрнэ
-Нийгэмд нийтээр даган мөрдөх түгээмэл харилцааг зохицуулдаг эрх зүйн актыг хууль гэнэ гэсэн тодорхойлолт байдаг. Энэ үүднээс аваад үзвэл Туул голд зориулсан хууль гаргана гэдэг өрөөсгөл. Гэхдээ амьдрал өөрөө баян. Ийм хууль гаргахад болохгүй ч юм байхгүй. Энэ даяаршил, шинэчлэлт, өөрчлөлт гээд ярьвал болох юм байхгүй. Хамгийн гол нь Туул гол ширгэчихгүй байгаасай л гэсэн үүднээс янз бүрийн арга хайж байна шүү дээ, бид. Монголд хэрэгжихгүй хууль дүүрэн байна. Асуудал хуульгүй дээ биш. Зөвхөн асуудлыг гаргаж тавьж, хэрэгжүүлэх иж бүрэн тогтолцоог зөв олвол хэрэгжих магадлалтай юм. Сүүлийн 20 жил 400 гаруй хууль тогтоомж баталсан. Түүний хэд нь хэрэгжиж байгаа билээ гэдгийг л бодох хэрэгтэй. Ер нь бол Туул голыг хамгаалъя гэсэн санал гарч байгаад би баяртай байгаа. Туул гол маань ширгэж байгаад санаа зовж л явдаг. Тэгэхээр үнэхээр хэрэгжих боломжтой, хөрөнгө санхүүгийн эх үүсвэр нь тодорхой хууль, тогтоомж байвал сайн л байна. Ялангуяа нийгэмд нөлөөтэй, олон түмнийг татан оролцуулсан төсөл хөтөлбөрийн шинжтэй, түүнийгээ хэрэгжүүлдэг, хяналт тогтолцоо нь зөв байвал цаашид үр дүнд хүрэх байх гэж бодож байна. Надад тодорхой төсөл алга. Харин энэ бүхнийг санаачилж байгаа хүмүүс надтай уулзаад хамтарч ажиллая гэвэл бүтэхгүй юм байхгүй. Туул голыг хамгаалах гэдэг бол улаанбаатарчуудтай ихээхэн хамаатай асуудал. Иргэн бүрт хамаатай гэвэл би нэг иргэн нь сууж л байна. Мөн нийслэлээс сонгогдсон гишүүд хүртэл үүнд онцгой анхаарах хэрэгтэй. Нэгэнт л энэ төрийн хэмжээнд яригдаж, тулгамдаж байгаа асуудал учраас шийдэх л хэрэгтэй.

Х.Тэмүүжин: Нэг голд зориулсан хууль гаргана гэж юу байдаг юм бэ
-Нэг голд зориулсан хууль гаргана гэж юу байдаг юм бэ. Битгий балайраад бай.

С.Ламбаа: Монголын хэдхэн том голын асуудлыг хөндсөн хууль гаргая
-Би гол мөрний хамгаалалтын тухай тавьж байгаа асуудалд санал нэг байна. Харин ганц голын тухай хууль гаргаж, УИХ-аар хэлэлцүүлнэ гэвэл утгагүй. Туул гэвэл би Орхон, Тамир голоо хамгаалмаар байна. Гэтэл өнөөдөр урт нэртэй хууль зэрэг байгаль орчны олон хууль хэрэгжихгүй байгаа нь цаана нь олон компанид эрх өгсөнтэй холбоотой. Нөхөн олговрыг нь өгнө гэхээр хэчнээн тэрбумаар яригдсан тоо хэлээд заваараад байгаа юм. Миний бодлоор Туул гол гэж туйлшрахгүй Монголын хэдхэн том голын асуудлыг хөндсөн хууль гаргамаар байна. Орхон, Туул, Тамир, Сэлэнгэ гээд л нийтээр нь багтаасан шүү дээ. Өнөөдөр Өгийнуур 10 см-ээр багасаж байна л гэнэ. Тиймээс түрүүний хэлдэг хуулийг ярьж эхэлбэл би хоёр гараа өргөөд л дэмжинэ. Тэр байтугай боловсруулахад оролцоход ч бэлэн байна. Болохгүй юмгүй. Бусад гишүүд төсөл, хөтөлбөр гаргаж байна л гэнэ. Туул голыг хамгаалах тухай л гэнэ. Тэгвэл Улаанбаатар хотынхон Туул Голоо хариуцах хэрэгтэй .Тамир голоо Архангай, Орхоноо Өвөр-хангай аймгийнхан хамгаалъя л даа.Энэ чинь тухайн нутаг дэвсгэрийн захиргаатай салшгүй холбоотой. Уул уурхайн лицензийг орон нутагт шилжүүлье. Тийм эрх зүйн зохицуулалтыг халгаад өгвөл нутаг нутгаараа гол усаа хамгаалах боломж бий.

Г.Занданшатар: Салбарынх нь сайдаас асуу
-Энэ талаар салбарынх нь сайдаас асуу. Би мэдэхгүй байна.

Д.Зоригт: Би сайн мэдэхгүй байна
-Би сайн мэдэхгүй байна. БОАЖ-ын сайдаас энэ талаар асуусан нь дээр байх.

Ц.Мөнх-Оргил: Хууль гарсных нь дараа л харъя
-Ийм хууль гарсан юм уу. Би сонсоогүй юм байна. Хэрвээ хууль гарсан бол гарсных нь нь дараа л харъя.

Д.Энхбат: Туул голыг улс төрийн замаар л хамгаалж чадна
-Ер нь бол хүмүүс Туул голдоо санаа зовоод хууль санаачилж гаргая гэсэн санаачилга гаргаж байгааг ойлгож байна. Гэхдээ Монголд олон гол бий. Туул голын асуудлаас гадна Сэлэнгэ мөрний бохирдлыг арилгах тал дээр анхаармаар байна. Заамарын уурхайг дагаад. Орхон, Хэрлэн гээд бүх голууд Туул голоос дутахгүй чухал. Бүгд Монгол хүний амьдралд чухал хэрэгтэй байна. Тиймээс зөвхөн Туул голын тухай хууль гаргана гэвэл уул болгонд зориулж хууль гаргах болно. Иймэрхүү техникийн хүндрэлүүд бий. Ер нь бол манайд байгаль орчин, гол усыг хамгаалах олон хууль бий. Асуудал хууль байхгүйдээ биш байхгүй юу.

Хуулийг хэрэгжүүлэхгүй л байна. Тийм учраас шинэ хууль гаргаснаар их амжилт олох, хуулийг хэрэгжүүлснээр амжилт гаргах болов уу. Үүнийг бодох л хэрэгтэй. Жишээ нь, Улаанбаатар хотод голын эргээс 150 метрийн дотор байшин барих хориотой. Ийм хууль байгаа шүү дээ. Гэтэл одоо Туул голын эргээр яваад үз л дээ. Ямар байгаа билээ. Бүр Дунд голын голдирол дотор байшин барьсан байна. Хуулиа уландаа гишгэсэн л тэр шүү дээ. Богд уул гэхэд төрийн тусгай хамгаалалтын бүс биз дээ. Гэтэл Үндсэн хуулийн цэц тэнд байшин барьчихсан. Улсын дээд шүүх нь барьж байна. Хууль гаргаж байгаа хүмүүс нь өөрсдөө зөрчөөд байхаар манайд хууль яаж хэрэгжиж байгаа нь харагдана. Та хууль санаачлах талаар яриад байна. Гэтэл хууль нь байгаа байхгүй юу. Үгүй, Туул голын гэдэг нэртэй биш л дээ. Гол усыг хамгаалах тухай хууль байгаа шүү дээ. Тэр хуулийг сайжруулах хэрэгтэй байж магадгүй. Гэхдээ бидний хүсээд байгаа заалтууд тэр хуулинд байгаа. Голын эрэгт байшин барьж болохгүй, хог хаяж болохгүй гээд л бүх заалт байгаа. Тусгай хамгаалалттай бүс нутагт байшин барьж болохгүй гэсэн хууль байгаа.

Богд уулын бүс нутаг чинь тусгай хамгаалалттай. Гэтэл дээд шүүх энэ хуулиа зөрчөөд тусгай хамгаалалттай газар байшин барьчихсан байна. Асуудал хуулиндаа биш байхгүй юу. Одоо бид хуулиар биш улс төрийн замаар л хамгаална. Хуулийг хэрэгжүүлэхгүй байна. Эрх баригчид хуулиа зөрчиж байна. Тэгэхээр энэ хуулийн асуудал биш улс төрийн асуудал болоод байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл хариуцлагын тогтолцооны асуудал. Хууль байсаар байтал Үндсэн хуулийн цэц, Дээд шүүх, том дарга нар нь Туул голын эрэг, тусгай хамгаалалттай газарт байшин бариад байгаа нь хууль дутаж байгаа хэрэг биш. Энэ хариуцлагын тогтолцоо, тэр дарга нарыг солих тухай ярих хэрэгтэй. Тиймээс өнөөдөр тусгай хамгаалалттай бүс нутагт байгаа бүх барилгыг онцгой татварт оруулах хэрэгтэй. Дээд шүүхийн барилгыг хураах хэрэгтэй. Өөрсдөө тэгж үлгэр жишээ үзүүлье л дээ, ард түмэнд. Би Туул голын тухай хууль гаргах гэдгийг эсэргүүцээд байгаа юм биш. Хууль нь байгаа. Хууль байсаар байхад дарга нар очоод байшин барьж байна. Тэгэхээр хуулинд буруу байна уу, дарга нь буруу юм хийгээд байна уу гэдгийг бодмоор байна.

Л.Гантөмөр: Далан барьчихвал асуудал аяндаа шийдэгдэнэ
-Туул гол Улаанбаатар хотын ундны усны эх үүсвэр. Тийм учраас Туул голын усыг ихэсгэх, далан барих ажлыг яаралтай хиймээр байна. Тэгвэл хавар, зуны цагт ус хуримтлуулж аваад байна. Энэ асуудлыг шийдэхийн тулд Японы тусламжийг авах хэрэгтэй юм. Яагаад гэвэл тэдэнд энэ талын туршлага хангалттай их бий. Энэ ажлыг Засгийн газар яаралтай хиймээр байна. Сая Японы тусламжаар онгоцны буудал барихаар болсон. Тэгвэл дараагийн том бүтээн байгуулалт бол Улаанбаатар хотын ундны эх үүсвэр болсон Туул гол дээр далан барих ажил байх хэрэгтэй. 500 сая ам.доллар хэрэг болох байх. Магадгүй үүнээс хямдхан ч байж болно. Үүнийг л яаралтай эхлүүлээд далан барих юм бол Туул гол татрах, ширгэх аюулаас аврагдана. Түүний дараа голынхоо урсгалыг тогтмол хадгалах ажлыг хийх хэрэгтэй. Энэ бүх ажлыг юуны түрүүнд хиймээр байна. Хуулиас илүү энэ нь үр дүнд хүргэх болов уу. Би бол далан барих ажлыг л түрүүлж хиймээр байна. Энэ бол хууль санаачилснаас ч үр дүнтэй болох ёстой. Яаралтай цэвэр усны том эх үүсвэртэй болохгүй бол хэцүүдэх гээд байна. Тэр хамгаалах хууль бол дараагийн асуудал. Хэн ч ойртож болохгүй гэсэн хууль байвал Туул гол ширгээд алга болчихно шүү дээ. Тийм учраас голын эхэнд нь томоохон далан барих нь л зүйтэй. Хавар шар усны үер, зуны бороотой үед усаа нэг дүүргээд авчих юм бол Туул голоо тэжээгээд л байна. Тусламжийг янз бүрийн салбар руу үрж байхаар Туул голоо хамгаалах, иргэдийн ундны усны эх үүсвэрийг нэмэгдүүлэх асуудлыг л шийдвэрлэх хэрэгтэй. Хэрвээ далан барьчих юм бол Туул голын асуудал аяндаа шийдэгдэнэ.

З.Алтай: Хууль гарснаар сайхан болно гэвэл хамаа алга
-Хууль гарснаар бүх юм сайн сайхан болдог бол энэ нийгэм үгүй мөн сайхан байх ёстой доо. Гэтэл тийм юм алга. Манайд хангалттай олон хууль байна. Байгаль орчны талаар ч гэсэн олон хууль байгаа. Хуулиас гадна бид ёс суртахуун, шашин шүтлэгээ бодох юм бол дүрэм журмаас дээгүүр байгаль дэлхийгээ хайрладаг, шүтдэг заншилтай шүү дээ. Гэтэл яагаад алга болчихвоо. Би зөвхөн Туул голыг хамгаалсан хууль гаргалаа гээд ус тунгалагшаад, савнаасаа халиад, бялхтал урсана гэж бодохгүй байна. Заавал Туул голын тухай хууль гаргана гэх юм бол манай улсад Онон, Хэрлэн, Сэлэнгэ гээд том том гол байна шүү дээ. Тэр нутгаас ирсэн төрийн түшээд чинь та нар Туул голын тухай хууль гаргаж байгаа бол би Онон мөрний тухай хууль гаргана гэж барьцвал яах юм. Тэгэхээр хууль гаргаад үр дүнд хүрэх нь юу л бол. Хамгийн гол нь хүмүүсийн оюун ухаан бузартаад, булингартчихаад байна. Хэн Туул голыг ийм болгоод байгаа юм бэ.

Хэн газар шороог нь ухаад, модыг нь огтлоод дуусч байгаа юм. Хэн гуай нь тэнд өөрийнхөө эрх ашигт нийцсэн, амин хувиа бодсон үйл ажиллагаа явуулж, хаягдал хогоо хийгээд байгаа. Энд хэдхэн л хүн байгаа шүү дээ. Монголчууд бүгдээрээ тийм муухай биш шүү дээ. Тиймээс тэр хэдэн нөхдүүдтэй яаж тэмцэх вэ гэдэг талаар бодож, хангалттай байгаа хуулийг хэрэгжүүлэх тал дээр л УИХ, Засгийн газар онцгой анхаараасай. Үнэхээр тийм шаардлагатай бол татгалзах юм ерөөсөө алга. Гэхдээ түрүүчийн хэлснээр хууль гараад Туул гол тунгалаг сайхан болно гэдэгт би итгэхгүй л байгаа байхгүй юу. Тэгээд ч ганцхан Туул бохирдоод байгаа юм биш. Онон, Хэрлэн гол хүртэл алтны уурхайн балгаар бохирдоод усанд орвол өвчин тусахаар болчихоод байна. Хэдхэн жилийн өмнө ямар сайхан цэвэр тунгалаг байлаа. Ингээд бодохоор хуулиндаа биш хүндээ л байна. Голынхоо хөвөөнд байшин барилаа гээд байгаль орчин сүйднэ гэдэгтэй ч би санаа нийлдэггүй. Гадаад дотоодоор явж байхад том мөрөн голынхоо дэргэд хүн ам нь суурьшчихсан, байгаль дэлхийгээ хайрлаад, амьдрал ахуйгаа сайжруулаад явж байгаа улс орон зөндөө л байна.

Гэтэл манайхан л муйхарлаад хүн амьдарч, мал оруулж болохгүй гэх юм. Бараг л хүн явж болохгүй юм ярьдаг. Энэ чинь гол усаа хайрлаж байгаа юм биш шүү дээ. Хэрвээ тэгж байж л хамгаалдаг юм бол дэлхийн хөгжингүй орнуудын гол, мөрний эрэгт нэг ч хүн үзэгдэхгүй л байна биз дээ. Гэтэл тэнд чинь бүгд л багшраад л байж байна. Хамгийн гол нь зөв зохион байгуулалт л хэрэгтэй. Харин ч нээлттэй байлгаж, ая тухтай амарч, байгаль дэлхийгээрээ бахархах үзлийг төлөвшүүлмээр байна. Түүнээс манайх шиг бүх зүйлийг хорьсноор онгон чигээрээ сайхан үлдэнэ гэж байхгүй. Ерөөсөө хуулиа л хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Болохгүй гэсэн хууль манайд маш их байна. Голын дэргэд карьер байж болохгүй, бохир усаа хийж болохгүй, өмд гутал, машин тэргээ угааж болохгүй, мод бут, сөөгийг нь тасалж болохгүй гээд л хөврөөд байна. Хангалттай л байгаа биз дээ. Энэ хуулиудаа л хэрэгжүүлье. Тэгж чадвал аяндаа зүгшрээд ирнэ. Энэ олон хуулийг хэрэгжүүлж чадахгүй байхад дахиад нэг хууль гаргах юм бол хэдэн хуудас цаас нэмэгдэхээс өөр үр дүн гарахгүй л болов уу.

Д.Тэрбишдагва: Хууль гаргахгүйгээр шийдэх боломжийг хайх хэрэгтэй
-Туул, Сэлбэ голоо хамгаалах, сэргээх хэрэгтэй. Төр засаг, нийслэлийн захиргаа гэж байгаа цагт энэ ажлыг хийх ёстой шүү дээ. Хууль гаргах зайлшгүй шаардлага байгаа гэвэл болохгүй юмгүй. Санаачилж, гаргаж болно. Гэхдээ хууль гаргалгүйгээр шийдэх боломж байгаа юу гэдгийг бодож үзэх хэрэгтэй. Дэлхийн том хотуудын дундуур гол урсдаг. Голгүй нь далан байгуулаад, хиймлээр гол урсгаж байгаа шүү дээ. Гэтэл манайд хоёр гол байхад сэргээж, хамгаалж, урсацыг нь нэмэх л хэрэгтэй. Нийслэлийн агаарын бохирдлыг бууруулах, ногоон байгууламж нэмэхэд ч хэрэгтэй юм. Өнөөдөр хууль гэж яриад л байдаг. Үнэндээ манайд хуулиас их юм алга. Бүгд хэрэгжихгүй байна. Өмнөх байгаль орчныг хамгаалах хууль тогтоомжууд хэрэгжихгүй байгаа. Тиймээс хүмүүс аргаа барахдаа Туул голд зориулсан хууль гаргах санал гаргаж байгаа байх гэж бодож байна. Надад хууль гаргах санаа алга. Гэхдээ Туул голоо хамгаалахын тулд төсөв мөнгө гаргаж, гадны тусламж авах хэрэгтэй байна. Далан бариад нэрд гарсан хүн байхад бид нийтээрээ Туул голоо хамгаалж чадах л хэрэгтэй. Зөвхөн Туул гэлтгүй Сэлбэ голоо ч сэргээж урсгамаар байгаа юм. Ингэж гэмээнэ бид олон асуудлыг шийдэж чадна.

О.Чулуунбат: Иргэдийнхээ ухамсрыг дээшлүүлэх хэрэгтэй
-Би наад саналыг чинь дэмжиж байгаа. Энэ талаар ярих цаг болсон. Гэхдээ бид Туул голд зориулсан хууль гаргалаа гээд иргэдийнхээ амьжиргааг дээшлүүлэхгүй бол бүтэхгүй. Тэр дундаа гол дагаж, ойр орчимд нь амьдарч байгаа иргэдийнхээ ухамсар, сэтгэхүй, амьдралыг дээшлүүлэх хэрэгтэй байна. Тэгээгүй цагт иргэд Туул голынхоо эрэгт очиж хувцасаа угааж, бохироо хийж, хог хаягдалаа хаясаар л байна. Үүнийг нэн даруй шийдэх хэрэгтэй. Хууль гаргаад Туул гол сайхан болохгүй гэдгийг иргэд харуулаад байна шүү дээ. Тэрнээс хууль гаргалаа, Туул сайхан болно гэж байхгүй. Иргэд очиж хогоо хаяж, хувцасаа угаахаа болихгүй шүү дээ. Байгаа. Би зарим гишүүдтэй нийлж судалгаа хийж, төсөл хөтөлбөр боловсруулж байгаа. Хэрэгжүүлж чадвал тодорхой үр дүн гарах байх.

Су.Батболд: Хууль гаргаж болно
-Нийгмийн бүх харилцааг хуулиар зохицуулна. Нэг байгууллага, голд зориулж хууль гаргана гэдэг хэцүү. Гэхдээ Туул гол бол монголчуудын тэн хагас нь амьдарч байгаа Улаанбаатар хотын иргэдтэй холбоотой. Тийм учраас хууль гаргаж болох юм. Харин ямар харилцааг зохицуулах вэ гэдэг л чухал. Зөвхөн хамгаалалтын талаас нь зохицуулах уу, эсвэл өөр замаар хамгаалах юм уу гэдгээ тодорхой шийдэх л хэрэгтэй. Санаачилна. Би Туул голыг Төв аймгийнх гэж боддог. Яагаад гэвэл эх авахаасаа эхлээд Орхон голд цутгах хүртлээ Төв аймгийн нутгаар урсдаг. Би өөрөө энэ голтой амьдралаа холбосон хүн. Хар нялхаасаа эхлээд уснаас нь ундаалж ирлээ. Тийм учраас санаачилга гаргахад бэлэн байна. Өнөөдөр Туул голыг бохирдуулж байгаа олон хүчин зүйл байна. Уул уурхайтай холбоотойгоор ч бохирдож байгаа. Тиймээс нэн даруй анхааралдаа авах нь зүйтэй. Үнэндээ бүгдээрээ л санаа зовоод байгаа боловч шийдвэртэй арга хэмжээ авсан юм алга. Үнэндээ энэ чинь БОАЖЯ-ны хариуцах ажил шүү дээ. Мөн Улаанбаатар хотын захирагчийн алба анхаармаар байна. Яагаад гэвэл Туул гол нийслэл хоттой салшгүй холбоотой. Улаанбаатарчууд энэ голоос л ундны усаа авч байна. Тиймээс нэн яаралтай техник технологио шинэчлээд, бохирдлыг багасгах хэрэгтэй. Ядаж Туул голын эхээс нь ашигт малтмал, хайрга олборлохгүй байх хэрэгтэй байна. Үүнийг зохицуулж болно гэж бодож байгаа.

Н.Пунцагболд

MMinfo.mn