“Долдугаар сарын 1”-ний аймшигт хэрэг явдалд буруутай С.Баяр, Ц.Мєнх-Оргил нарыг нэр дэвшvvлэхгvй байхыг “Долдугаар сарын 1”-ний хохирогчдын холбоо, “Эрvvл нийгэм-Иргэн”-ий хєдєлгєєн, “Шударга иргэдийн фронт”, “Хохирогчдын нэгдсэн холбоо”, “Їндэсний Хас“ хєдєлгєєн, МАН-ын “Шударга ёс хєдєлгєєн” зэрэг ТББ МАН-д шаардсан билээ. Энэ явдалд МАН хэрхэн хандсан талаар тодруулан, “Долдугаар сарын 1”-ний хохирогсдын холбооны тэргvvн Ц.Энхбаяртай ярилцлаа.

-Та бvхэн тавдугаар сарын 15-ны дотор шаардлагын хариуг хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр, эсвэл биечлэн єгєхийг анхааруулсан. МАН-аас хариу єгєв vv?
-Бидний шаардлагыг vл тоомсорлон, хариу єгсєнгvй. Ийнхvv шударга шаардлагыг уландаа гишгэн, хєсєр хаясан тул амь насаа ч vл хайрлан, сонгуулийн бузар луйврын замыг нь хєндєлсєх болно гэдгээ хатуу анхааруулъя. Бид улс тєрийн бусармаг явдлын золиос болсон, нэгэнт алдах зvйлгvй хvмvvс учир, энэ зvй бус хандлагын хариуг єгч тэмцэх болно гэдгээ МАН-ын дарга С.Батболд, нэр дэвшихээр горилогч С.Баяр, Ц.Мєнх-Оргил нарт хатуу анхааруулъя.
Бид “Долдугаар сарын 1” ахин бvv давтагдаасай гэсэндээ ийнхvv тэмцэж байна. Ерєєсєє, “Долдугаар сарын 1”-ний хэргийг энэ сонгуулийн ємнє заавал шийдвэрлэх ёстой байсан. Тэгж байж сонгуулиа хийх ёстой байсан юм. Тэгж байж л “Долдугаар сарын 1” давтагдахгvй байх нєхцєл бүрдэх учиртай байв.

Хэргийн буруу зєвийг тогтоох явцад улс тєрийн нєлєє орж, хэргийг шийдvvлэхгvй байх арга саамыг єєрсдєє хэрэгт шууд холбогдолтой албан тушаалтнууд эрэлхийлсээр байна. Цагдаагийн удирдлагад байсан албан тушаалтнууд єєрсдийгєє гэм буруугvй гэж хэлж ярьсаар байх тусам, тухайн vеийн Ерєнхий сайд, ХЗДХ-ийн сайд нарын гэм буруу улам тодорч байна.
Гэтэл С.Баяр, Ц.Мєнх-Оргил нар хэрэг шийдэх явцыг сунжруулах ажлыг далдуур зохион байгуулж, улмаар УИХ-д дахин сонгогдож, халдашгvй эрхтэй болж дархлагдах гэж байгааг хохирогчид, тэдний ар гэрийнхэн жигшин эсэргvvцэж байна. Тэднийг УИХ-д нэр дэвшvvлэхгvй байхыг МАН-ын гишvvд, МАН-ын дарга нараас шаардаж байна.

-Шаардлагад тань хариу єгєхгvй бол та бvхэн ямар хариу арга хэмжээ авах вэ?
-Бид тэмцлийн хурц хэлбэрт шилжинэ. Энэ нь ямар ч арга байж болно, энэ талаар бид хоорондоо зєвлєлдєн хэлэлцэж байна. Мєн сонгуулийн vеэр тойрог дээр нь болон олон нийтийн талбар дээр сєрєг сурталчилгаа, сєрєг кампанит ажил єрнvvлнэ. Сонгуулийн луйврыг эсэргvvцэн жагссан олон нийтийн хєдєлгєєнийг зэвсэг хэрэглэж дарж, таван хvнийг буудан хороож, 800 гаруй залууг цагдан хорьж, тарчлаан зовоож, 275 залууд эрvvгийн хэрэг хvчээр тулган хvлээлгэж, зургаан сараас долоон жил хvртэл хугацаагаар ял єгч хорьсон аймшигт хэргийн холбогдогч шvvхийн шийдвэр гарах хvртэл УИХ-д нэр дэвших эрхгvй. Ёс зvйгvй улстєрчдийг нэр дэвшсэн тохиолдолд бvртгэж авахгvй байхыг СЕХ-нд анхааруулж байна.

-”Долдугаар сарын 1” давтагдах магадлал хэр єндєр байна вэ?
-Єнгєрсєн дєрвєн жилийн хугацаанд улс тєрийн нєхцєл байдал єєрчлєгдсєнгvй, улам дордлоо. Тэгэхлээр бvр ч муу “Долдугаар сарын 1” болохыг vгvйсгэхгvй. Дєрвєн жилийн ємнє сонгуулийн булхай луйвар хийчихээд, vvнийг эсэргvvцсэн хєдєлгєєнийг нухчин дарж, улмаар энэ жигшvvрт хэргvvдийг vйлдэгсэд нь “гэм буруутнуудыг олно, тодруулна” гэж сонгуулийн пиар хийгээд явж байгаа нь хvлцэн тэвчихийн аргагvй. Сонгууль луйвардчихаад л, эсэргvvцэгсдийг цус урсган дарчихаад, энэ хэргийн учрыг олно гэж тэр хэрэгтэй холбогдолтой, буруутай улс нь дахин сонгогддог жишиг тогтох нь. Дєрєвдvгээр сард Н.Энхбаярыг баривчлахад, аливаа асуудлыг нухчин дарна шvv, хvч, эрх мэдэл бий шvv гэж сvр далайлган, ард тvмнийг айлган сvрдvvлэх vзvvлэн тоглолт хийлээ. Хууль хяналт чангатай хэдэн улс, тив дамнуулаад хvн хулгайлаад аваад ирдэг хvмvvс ганц Н.Энхбаярыг яаж л бол яаж баривчилж болох байсан. Гэтэл далимдуулаад “Долдугаар сарын 1”-ний бэлтгэл сургуулиа хийлээ, ард тvмний реакцийг тандаж мэдлээ, бэлтгэлээ улам хvчжvvлж, эрчимжvvлж байгаа биз. Ийм байхад “Долдугаар сарын 1” давтагдахгvй гэж vзэх ямар ч арга алга байна. Бvv давтагдаасай гэж залбираад сууж байх ч аргагvй байгаа учраас бид бvхэн дуу хоолойгоо нэгтгэж байна.

-”Долдугаар сарын 1”-ний хохирогсдын холбоо хэзээ байгуулагдсан юм бэ. Ямар цар хvрээтэй вэ?
-Хоёр жилийн ємнє байгуулагдсан. Эхэндээ зєвхєн амь насаа алдан хэлмэгдэгсдийн ар гэрийнхнийг хамарч байсан. Буудуулж шархадсан, бусад байдлаар шархадсан, эрvvдэн тамлагдсан, хилс хэрэг хvлээсэн, хуурамчаар яллагдан хоригдсон гээд, “Долдугаар сарын 1”-ний бvх тєрлийн хохирогчид бидэнтэй нэгдэж байна. Зарим хохирогч маань шоронд хоригдож, зовж шаналсаар байна. Ємнє нь хэрэгт холбогдож байсан тул гээд, єршєєлд хамруулаагvй шvv дээ. Гэм зэмгvй улс тєрийн хоригдлуудыг даруй суллах хэрэгтэй.
ХЗХ, Хонгор сум, “Вако”, “Ми-8”-ын гээд бусад хохирогчтой нийлж бид Хохирогчдын нэгдсэн холбоог байгуулсан. Монголын иргэн бvр хохирогч болоод байгаа. Хохирох, хохироох бол манай нийгмийн гол мєн чанар. Хохирдоггvй, хохироодоггvй нийгэм байгуулахын тєлєє монголчууд хvчээ нэгтгэн тэмцэх хэрэгтэй байна. Тэгэхгvй бол бvгд хохирсоор яваад л дуусна.

-”Долдугаар сарын 1”-ний зарим хохирогч хэрэгт холбогдох вий гэж болгоомжлоод байдаг юм шиг?
-Тийм ээ. Цагдаа 1000 хvнээ гаргаад 300-400 хvнээ их тєлєв чулуунд єртvvлэн бэртээж гэмтээсэн байна. Тэгвэл, “Долдугаар сарын 1”-нд МАХН-ын байрны ємнє хэчнээн хvн цуглав, хэчнээн нь чулуунд єртсєн, цохиулсан зодуулсан байх вэ, бодоод vз. Тэд бол ерєєсєє огт гарч ирэхгvй байсаар єдий хvрлээ шvv дээ.
Цагдаагийн байгууллага бол ард тvмэн биднийг хамгаалах vvрэгтэй. Гэтэл бидний мєнгєєр биднийг дарладаг байгууллага болж хувирсан. Улс тєрийн бохир даалгавар биелvvлдэг байгууллага болж хувирсан. “Долдугаар сарын 1”-нд бол тайван эсэргvvцлийг єдєєн дэвэргэж, тайван бус шийдэлд хvргэх vvрэг гvйцэтгэсэн. Би цагдаагийн дарга байсан бол хэдэн утаа хаяад л тараачих байсан. Єєр ч арга зєндєє байна. Гэтэл тэгээгvй. Сонгуулийн луйварт бухимдаад зарим иргэн хуяг бамбайтай цагдаа нар руу чулуу нvvлгэхэд, ямар ч хамгаалалтгvй иргэд рvv дvрэм бусаар чулуу нvvлгээд, чулуугаар байлддаг жаахан хvvхдvvдийн сэтгэлгээгээр хандаад, єргєн хэмжээний чулуун байлдаан болгоод хувиргачихсан. Цагдаа гэдэг чинь чулуугаар байлддаг газар юм уу.

Эрvvдэн шvvдэг. Эрvvдэн шvvж гаргуулсан мэдvvлэг бол баримт биш юм. Гэтэл цагдаагийн байгууллага хууль ёсоор мєрдєж шалгаж, баримт илрvvлэх чадваргvй учраас 1937 оны их хэлмэгдvvлэлтийн арга барилыг ашигладаг. Хэлмэгдvvлдэг байгууллага хэвээрээ байна. Тиймээс “Долдугаар сарын 1”-ний хохирогчид ил гарахаас эмээдэг.
-Уг нь, Онц байдал зарлалгvй, асуудлыг шийдвэрлэх боломж байсан гэдэг...

-Байлгvй яах вэ, зєндєє байсан. Гэтэл асуудлыг хурцатгагчид бvх боломжийг vгvйсгэсэн. С.Баяр онц байдал тогтоохыг ихэд шахаж шаардаж байсан. Н.Энхбаяр энэ талаар цагдаагийн дарга Амарболдоос лавлан асуухад “Онц байдал тогтоолгvйгээр, бид цагдаагийнхаа хvчээр асуудлыг намжаан шийдвэрлэх бололцоотой байна” гэсэн байдаг. С.Баяр тэргvvтэй нєхєд шахаж шаардаж, асуудлыг хурцатгасаар Онц байдал зарлуулсан. Ц.Мєнх-Оргил Онц байдлын шуурхай штабын даргаар ажилласан. Ингэж ард олны тайван эсэргvvцлийг тайван бус шийдэлд хvргэж, нухчин дарсан.

-”Долдугаар сарын 1”-ний хохирогчдын нєхєн тєлбєрийг гvйцэд өгсөн vv?
-Їгvй ээ. Шархадсан нэг хүү 160 сая тєгрєгийн эмчилгээ хийлгээд байна. Тэгэхэд 12 сая тєгрєг л єгсєн.
Монгол Улс хvний эрхийн олон баримт бичиг, гэрээ хэлэлцээрт нэгдсэн ч, хvний эрхийн хэрэгжилтийн талаар маш доогуур тєвшинд байгаа, бараг юм хийгдээгvй. Тэр хvний эрхийн баримт бичгvvд нь орчуулагдаагvй байдаг, орчуулаад хэрэглэе гэхээр, Гадаад харилцааны яамаар орчуулагдаж баталгаажаагvй бол хууль бус гэдэг. Хэлмэгдэгч хохирогчдын нєхєн тєлбєрийн талаар манай хуульд тодорхой заасан юу ч байхгvй. Улсын Дээд шvvхийн 15 тоот тогтоолд зєвхєн нэр тєр сэргээх талаар байдгаас бус, амь нас, эд эрхтэн, сэтгэл санааны хохирлын нєхєн тєлбєрийн талаар юу ч байхгvй. Тэрийг нь дарга нар л шударга шvvмжлэлийг эсэргvvцэхэд ашиглаж байгаа. Дарга нар л хохирч болдог, бусад нь хохирдоггvй юм байна. НЇБ-аас хохирогсдын нєхєн олговрын талаар тогтоол гаргасан. Хэрэв Монголд тухайн холбогдох хууль байхгvй бол, гадаадын, олон улсын жишиг хууль, дvрэм журмыг харж асуудлыг шийдвэрлэхэд ашиглана гэсэн зарчим байдаг. Гэтэл тэгдэггvй, нєгєє НЇБ-ын тогтоолыг хэрэгжvvлэх талаар тєр юу ч хийгээгvй байгаа. Тэгэхээр яаж хохирол барагдуулах вэ дээ.

-”Долдугаар сарын 1”-нд амь насаа алдагсдын дурсгалын хєшєєг босгох ажил юу болов?
-Бид МАХН-ын ємнєх цэцэрлэгт босгох нь зvйтэй гэж vзсэн, шав тавих ёслол vйлдсэн. Гэтэл та бvхэнд албан ёсоор газар олгоё гэсэн. Тєрийн зvгээс биднийг ойлгон хvлээж авч ажиллахын нэг илрэл юм болов уу гээд тэрийг нь харъя гэж бодоцгоолоо. Шав тавьдгийн маргааш нь шууд тэр газрыг маань хашаалаад Туркийн гудамж байгуулна гэсэн бичиг хадчихсан байсан. Бидний шав тавьсан газр Турктэй холбоотой хєшєє босгочихсон. Їндэсний тvvхийн музейн баруун ємнє, Хэлмэгдэгсдийн хєшєєтэй харалдаа газар олголоо гэсэн. Тэр нь, явган хvний замаас, музейн наад хашлага хvртэл алгын чинээ жаахан газар байгаа юм. Ингэж, амь насаа алдагсдын дурсгалыг дорд vзсэн дээ. Бид vvнийг нь зєвшєєрєхгvй байгаа. Ийнхvv “Долдугаар сарын 1”-тэй холбоотой нэг ч асуудал шийдвэрлэгдээгvй байхад, буруутай этгээдvvд нь УИХ-д нэр дэвшиж байгаа нь хохирогч, сонгогч биднийг басамжлан доромжилж байна.

Ярилцсан Ч.Мєнхбаяр

АРДЧИЛАЛ