Улс төрийн намууд нэр дэвшигчдээ зарлаж, 200 гаруй нэр дэвшигч 76 тойрогт “цусгүй тулаан” өрнүүлэхэд бэлэн боллоо. Улс орон хөгжиж байгаа эсэх нь сонгуульд хандах иргэдийн хандлагаар илэрдэг гээд хэлчихэд нэг их буруудахгүй болов уу. Манай улсын хувьд жилээс жилд, сонгуулиас сонгуульд туршлагажиж, хууль зүйн орчноо сайжруулсаар ирлээ.

Сонгууль албан ёсоор эхлэх болоогүй ч гэсэн энэ удаагийн сонгууль их эмх цэгцтэй болж өнгөрөх төлөв байдал ажиглагдаж байна. Түрүү, түрүүчийн сонгуулиуд үндсэндээ Цагаан сарын дараа жагсаал цуглаанаар эхэлчихдэг байсан. Дөрвөн жилийн өмнөх сонгууль гурван сар үргэлжилж, эх адаггүй амлалт хөвөрч байв. Сонгуулийн шинэ хууль баталснаар энэ замбараагүй байдлыг арилгаж чадлаа. Өнгөрсөн сонгуулиар 395 хүн нэрээ дэвшүүлсэн бол энэ удаа бараг 50 хувиар буурсан байна. Нэр дэвшиж байгаа мэтээр бүртгүүлээд сүүлд нь нэрээ татахыг хуулиар хориглосон нь тойрогт 6-23 хүн нэр дэвшин өрсөлддөг байсан явдлыг эцэс болголоо. 2008 онд 48 нь бие даагч өрсөлдөж байсан бол энэ удаа нийгэмд жинхэнэ хүлээн зөвшөөрөгдсөн, гарын арван хуруунд багтахаар лидерүүд бие даахаар болж байна.

Намын нэр хүнд чухал
Сонгуулийг холимог тогтолцоонд шилжүүлснээр намын нэр хүнд хамгийн чухал болж хувирлаа. Тийм ч учраас намууд нэр “хөөднө” гэж үзсэн хүмүүсээ “шаарлах” бодлого барьж байна. МАН-ын жагсаалтын эхний 10-т гарцаагүй багтана гэж таамаглаж байсан С.Баяр, Т.Бадамжунай нарын нэр жагсаалт байтугай тойрогт байхгүй байгааг зарим хүмүүс ингэж тайлбарлаж байгаа юм. Дорноговьд нефтийн үйлдвэр барьж сонгуулийн “хадаас”-аа бэлдсэн Ц.Анандбазарыг Авлигатай тэмцэх газар шалгаж эхэлмэгц “жийсэн” нь МАН энэ асуудалд ямар эмзэг хандаж байгаагийн илэрхийлэл юм. Холимог тогтолцоо нь Монголын улс төрд “Нэг үхрийн эвэр доргивол мянган үхрийн эвэр доргино” гэсэн зарчмыг оруулж ирлээ. АН-ын жагсаалтад бичигдсэн хүмүүсийг харсан ч энэ зарчмыг нягт баримталж ажилласан болох нь харагдана. Энэ бол холимог тогтолцооны хамгийн гол давуу тал юм байна.

“Нэг лидер нэг, сүүдэр” уриа агуулгаа өөрчилжээ
Урьд өмнө нэр дэвшигчдийн жагсаалтыг харахад үндсэндээ дараагийн Парламентын бүрэлдэхүүний 50 хувийг таамаглах боломжтой болдог байлаа. Харин энэ удаа 48 тойрогт нэр дэвшигчдийн жагсаалтыг харахад бараг 70 хувь таамаглах боломжтой харагдана. Сонгууль 100 хувь мажоритар хэлбэрээр явагддаг байхад намууд “Хүчтэй хүний эсрэг хүчтэй хүнийг тавих зарчмаар “Ял, ял бас дахин ял” гэсэн уриатайгаар сонгуульд ордог байлаа. Намууд хамгийн нэр хүндтэй, чадалтай хүмүүсийг нэр дэвшүүлдэг байв. Энэ тактикийг баримталбал “үхлийн хэсэг” олон гардаг. Тэр ч утгаараа таах боломж хомс байсан. 2000 оны сонгууль яг энэ жишгээр явагдаж, 49 хувийн саналтай намууд Парламентад дөрөв, 51 хувийн саналтай МАХН 72 суудал авсан түүхтэй. 2004 оны сонгуульд “Хүчтэй хүний эсрэг сул хүн, сул хүний эсрэг хүчтэй хүн” гэсэн тактик барьтал тэнцүүвтэр суудал авч, өмнө гарсан сул талаа үгүй хийсэн ч ард түмэн, улс орны эрх ашигт бас л балагтай үр дүн гарсан байсан юм.

Сайн муугаар ханатлаа яригдсан хамтарсан Засгийн газар байгуулагдах эхлэлийг тавьсан болохоор тэр. 2008 оны сонгуулийн өмнө “томсгосон тойрог”-оор сонгуульдахаар болоход намууд “Нэг лидер, бусад нь сүүдэр” гэсэн уриатайгаар өрсөлдөж байв. Гэхдээ агуулга нь нэг тойрогт нэр дэвшсэн лидер бусдыгаа өөд нь татахад оршиж байв. Харин энэ удаагийн сонгуулийг ажиглахад намууд хүчтэй өрсөлдөгчийн эсрэг хүчгүй хүмүүсийг тавьж, тойрог наймаалцах байдалтай болсон нь харагдаж байна. Баянхонгорт АН-аас Х.Баттулга, МАН-аас Г.Занданшатар нар нэг, нэг сул нөхөртэй дэвшиж байх жишээтэй. Ерөнхийдөө жижиг намуудын боломжийг хуулиар нэлээд хязгаардлаж өгсөн учир үнэхээр боловсролтой, чадалтай хүмүүсийг өрсөлдүүлье гэхээсээ илүү найдваргүй тойргуудыг “хаяж”, “60 чавганц уралдахад нэг нь түрүүлдэг” зарчмаар үзэлцэхээр шийдсэн байдал харагдаж байна. Нэр дэвшигчдийн чансаа урьд өмнөх сонгуулиудыг бодвол мууджээ.

Хэдэн нэр дэвшигч тойргоосоо зайлсан бэ
Олон хоригтой, хатуу чанга хууль хэрэгжиж байгаа ч намууд, нэр дэвшигчид өмнө нь хийдэг байсан тактик, нүүдлээ яаж ийгээд хийж байгаа тухай шивэр авир яриа сонсогдож байна. Сонгуулийн хуулиар нэр дэвшигч нэрээ татахыг хориглосон. Гэвч монголчууд л юм хойно зөрчихгүй тойрох аргаа олж байгаа бололтой. Хүчтэй өрсөлдөгчөө сонгууль эхлэхээс өмнө өөр тойрог руу “зайлуулах” шинэ арга барил нэвтэрч, ийм төрлийн тохироонууд явагдаад өндөрлөсөн сурагтай. Баянзүрх дүүрэгт эрх баригч намаас нэр дэвшигчид яг ийм шалтгаанаар МҮЭХ-ны Ерөнхийлөгч С.Ганбаатарыг Дархан Уул руу явуулсан гэж эх сурвалж өгүүлэв. Сонгуульд өрсөлдөнө гэж байсан олон алдартан нэр дэвшээгүй. Тэдний хэд нь ийм байдлаар тойргоосоо “зайлсан”-ыг хэн ч таашгүй. Дорноговьд нефть боловсруулах үйлдвэрийн шав тавьж, сонгуульд өрсөлдөх “хадаас”-аа бэлдээд байсан Ц.Анандбазар үхрийн сүүлэн дээр хутга гэгч болж, АТГ-д шалгагдаж байгаа. Энэ асуудалд илүү “дээд” төвшний яриа хэлэлцээр өрнөсөн байх ч магадлалтай юм.

Н.Энхбаяр М.Энхсайханыг дэгээдсэн гэв үү
МАН, АН-ын гол өрсөлдөгч байх болно гэсэн сэтгэгдэл төрүүлээд байсан МАХН, МҮАН-ын “Шударга ёс” эвсэл олны таамаглаж байснаас хавьгүй эрт гэдсэндээ хөлөө жийлцэж эхэлжээ. МАХН-ын дарга Н.Энхбаяр М.Энхсайханыгаа “хульхидсанаас” энэ маргаан үүдэлтэй гэнэ. Уг нь бол эвсэлд нэгдсэн хоёр намын нэгнийх нь дарга гэдэг утгаараа М.Энхсайхан жагсаалтын эхний хоёрт заавал бичигдэх учиртай байв. М.Энхсайхан өөрөө ч үүнд бат итгэж байсан нь мэдээж. Гэтэл Н.Энхбаяр “Үгүй” гэжээ. Энэ байр суурин дээрээ хатуу зогссон учир М.Энхсайхан тойрог руу явахаар шийдсэн байна. Гэхдээ “М.Сономпилийг жагсаалтын эхний гуравт эрэмбэлж өгөхийг” хүсчээ. “Анд” нь энэ гуйлтыг нь ч хөсөрдүүлж, “Залуу Монгол”-ын эзэн эрхмийг тавдугаарт эрэмбэлчихсэн аж. Тиймээс эвсэл наанаа л эвтэй харагдаж байгаа мэт боловч удирдлагуудынхаа төвшинд маш том зөрчил үүсчихээд байгаа юм байна.

МАН Сонгуулийн хуулийг 50, АН 100 хувь биелүүлжээ
Энэ удаагийн сонгуульд эмэгтэйчүүдийн эрхийг онцгойлон зааж өгсөн хууль үйлчилж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, нэр дэвшигчдийн 20-иос багагүй хувь нь эмэгтэй байхаар заасан. Эрх баригч намуудын хувьд жагсаалтаар орох нэр дэвшигчдийн эхний 10 хүн шууд УИХ-д орох боломжтой гэж тооцогдож байгаа. АН. Эхний аравт хоёр бүсгүйг багтааж энэ заалт хэрэгжих боломжийг олгосон бол МАН нэг эмэгтэйг л багтаажээ. Ингэхдээ нэр дэвшүүлсэн 15 бүсгүйчүүдийнхээ 8-ыг нь жагсаалтын эхний 15-аас хойш “жагсааж“ дөрвийг нь “барын аманд хаяж” өгчээ. Үндсэндээ Д.Сарангэрэл, Б.Ундармаа, Ц.Гарамжав нараас бусдыг нь “жертв”-лэсэн байна. Ардчилсан намын хувьд 28-д есөн эмэгтэй нэр дэвшүүлсэн ч эхний 10-т хоёр, 15 дотор дөрвөн эмэгтэй, мажоритарт долоон эмэгтэйг нэр дэвшүүлсэн байна. Сонгуульд АН олонхийн санал авбал дөрвөн эмэгтэй гишүүн парламентад автоматаар орж ирэх нөхцөл бүрдэх нь. Энэ бол 2008-2012 оны парламентад байсан эмэгтэй гишүүдээс нэгээр илүү гэсэн үг.

Х.Батсайхан

МАН, АН “найран дундаа”, МАХН-МҮАН ”тогоон дотроо зодолдож” сонгуульдахаар шийджээ
Tweet
Bolod.mn