хувьсгалын 91 жилийн vндэсний их баяр наадам болоход сар хvрэхгvй хугацаа vлджээ. Манай сонин удахгvй болох баяр наадмыг тохиолдуулан “Наадам айсуй” булан хөтлөн явуулж буй. Өмнөх дугааруудаа бөхчvvд хаана, хаана бэлтгэлд гарч буй талаар мэдээлж, бөхчvvдийн ярилцлагыг цувралаар хvргэж байсан бол энэ удаад vндэсний бөхчvvдийн галаар зочлоод ирлээ. Уншигч тvмэндээ хамгийн анхлан барьж буй сурвалжлагаа “Увс нуур” дэвжээний бөхчvvдээр эхлvvлье. Ардын хувьсгалын 89 жилийн ойн тvрvv, Тvvхт их ой давхацсан өнгөрсөн жилийн наадамд шинэхэн аваргаа өлгийдөн авсан Увсын хvчтэнvvд маань энэ жил олз омог тун арвинтай байгаа. Учир нь, хоёр дахь жилдээ зохион байгуулагдсан жилийн тэргvvн дэвжээ шалгаруулах барилдаанд 18 аймгийн 17 дэвжээ оролцсоноос 10 оноо 102 даваагаар гуравдугаар байрт шалгарсан юм. Харин энэхvv барилдаанд Увс аймгийн Тэс сумын харьяат аймгийн заан Т.Баасанхvv есөн өдрийн турш 54 удаа барилдсанаас 47 давж хvчит бөхчvvдийг өнгөлсөн билээ. Ингээд олон vг нуршилгvй “Увс нуур” дэвжээний галаар зочилсон сурвалжлагаа хvргэе.

“Увс нуур” дэвжээг аварга С.Мөнхбат ахалжээ
Өглөө эртлэн гарсан бид Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт байрлах “Харзтай” жуулчны баазыг зорилоо. Учир нь, энэхvv амралтын баазад “Увс нуур” дэвжээний бөхчvvд наадмын бэлтгэлдээ гарсан юм. Чингисийн хөшөөт дурсгал “Цонжин болдог”-оос долоон км зайд орших “Харзтай” амралтын газарт есөн цагийн vед ирэхэд бөхчvvд хуваарийн дагуу зургаан цаг 30 минутаас холын кросст гvйн дөнгөж ирцгээж таарсан юм. Vvний дараагаар өглөөний цайндаа орж амралтын цагтаа орсон. Даваа гаригаас бусад өдөр 10 цаг 30 минутаас хvчний бэлтгэлтэй байдаг учир нь энэ өдөр vдийн хоол хvртэл амардаг юм байна. Бөхчvvдийг харах нь ээ тус галыг Монгол Улсын отгон аварга С.Мөнхбат ахалж Монгол Улсын арслан Б.Ганбат, улсын харцага Ө.Бат-Орших, улсын начин С.Батсуурь нарын тэргvvтэй аймаг, цэргийн цолтой 50 гаруй бөх нэгэн гал болж дасгалжуулагчаар тус дэвжээний багш, аймгийн арслан, самбо бөхийн дэлхийн аварга, Монгол Улсын гавьяат тамирчин Г.Жамсран, туслах дасгалжуулагчаар Д.Энхболд нар ажиллаж байлаа.

Хоолонд орохдоо ч дэг журамтай
Сурвалжлага хийхээр ирсэн бид бөхчvvдийг амарсан хойгуур ч хэдэн цаг хvлээж л суув. Энэ vеэр дасгалжуулагч Б.Энхболд болон залуу бөхчvvд гарч ирэн яриа өрнvvлнэ. Амралтын баазад бvхэл өдрийг өнгөрөөхөд нэг л тайван амгалан санагдсан. Учир нь, уул, ус нь тэгширсэн байгаа орчин нь ч гэсэн нам гvм. Яг л бөхчvvд, тамирчид ийм л газар хуваарийн дагуу зөв зохистой хооллож ундаалж, бэлтгэл сургуулилтаа базааж амжилт гаргадаг байх даа гэсэн бодол төрж байлаа. Ингэснээр vдийн 13 цагийн vетэй золгож бөхчvvд хоолондоо орох нь тэр. Гэхдээ их дэгтэй. Энэ нь цолны эрэмбэ. Хамгийн тvрvvнд Монгол Улсын отгон аварга С.Мөнхбат, Улсын арслан Б.Ганбат нарын хvчтэн, тvvний араас тэдний доод vеийн бөхчvvд шат дараатай орж байгаа харагдсан. Сониуч зандаа хөтлөгдөж дасгалжуулагч Д.Энхболдоос бөхчvvдийн хоол хvнсэнд хэрхэн анхаарч байна. Ямар хоол унд идэж байгаа нь хvмvvст их сонирхолтой байдаг гэхэд “Ганцхан чи сонирхож байгаа юм биш. Хvн болгон л асуугаад байдаг юм. Бөхчvvд гэхээр л тогоо, тогоогоор нь хоол идэж, сав, саваар нь айраг хөнтрөөд сууж байдаг хvмvvс биш шvv дээ. Бөхчvvд маань монгол хоолоо л эрхэмлэдэг. Тиймээс гурилтай шөл, тэргvvтэй нэг хоёрдугаар хоолоо vдийн зоогт идэх гэж байна” хэмээсэн юм.

Залуу бөхчvvдэд нээлттэй
Vдийн хоолны дараагаар бөхчvvд өөрсдийн гэсэн бэлтгэлийг дор бvрнээ хийж байгаа харагдсан. Зарим нь суниаж, савлуур дээр бэлтгэл хийх аж. Энэ vеэр С.Мөнхбат аварга хэдэн залуу бөхийг дагуулан амралтын баазын цаахна харагдах гол руу явж хэсэг хугацааны дараа буцан ирэв. Аваргыг хараад байхад шинэ залуу бөхчvvдтэйгээ нэлээн ойр байж тэдэнд маш их зvйл зааж зөвлөдөг юм шиг санагдсан. Мөн “Увс нуур” бөхийн дэвжээний бөхчvvдийн хамгийн ахмад нь 30 гаруй насных байхад хамгийн бага нь 16- тай хvvхэд байв. Тэд манай нутгийн болон барилдах сонирхолтой, бөхийн спортод чин сэтгэлээсээ ханддаг хэнд ч “Увс нуур” дэвжээ нээлттэй хэмээн ам бардам хариулж байна билээ.

Ирсэн зочдод хоолтой, ундтай
Улсын цол зэрэгтэй бөхчvvдийн хувьд доод vеийн бөхчvvддээ зааварлаж зөвлөн тэднийг “зарах” нь бичигдээгvй ёс. Өглөө эртлэн очсон бид өөрсдийн машиндаа өглөө, өдөр, оройн хоолоо идэж ууна. Гэсэн ч энэ нь гэртээ , зоогийн газарт идсэн хоол шиг тухтай орохгvй. Биднийг очсон vеэс С.Мөнхбат аваргатай нэлээн ойр байсан нэрээ нууцлахыг хvссэн залуу бөх өдөрхөн хавьд гvйж ирэн “Та бvхэнд хоол захиалчихлаа.Ороод сайхан цайлаад, халуун хоол ид гэж байна” хэмээсээр буцаад явчихав. Бид ч хэлсэн ёсоор нь очиж “Увс нуур “ дэвжээний бөхчvvдийн амтархан иддэг хоолоор дайлуулсан. Наадмын тvрvv бөхийн хишгийг булаацалдан байн олж авдаг бид тэдний хэрэглэж буй хоол хvнсээр дайлуулна гэдэг сайхан басхvv нэр төрийн хэрэг байлаа.

Хvлээсэн мөч ирлээ
Бvтэн өдөржин хvлээсэн зорилго биеллээ. Учир нь, сэтгvvлч миний бие хийж ажил, хэрэгтэй ярилцлагаа авч, мэдээлэл цуглуулсан болохоор фото сурвалжлагч V.Одбаяр ахын vндсэн ажил л vлдсэн юм. Ерөнхий, бөхчvvдийн гээд хангалттай архивыг цуглуулаад амжсан тvvнд хамгийн гол зураг нь мэдээж дэвжээний бэлтгэлийн vеийн зураг байлаа. Удаан хvлээсэн тэр vе оройн таван цагийн vед тохиож дэвжээний бэлтгэл эхэллээ. Бас л ажиглалт... Учир нь бөхчvvд энэ vед ч эрэмбэ дараатай гарч ирж байв. Шинэ залуу бөхчvvд хамгийн тvрvvнд дэвжээндээ гаран , араас нь улсын цолтнууд, аварга арслангууд бэлтгэлээ хийхээр гарч ирж байлаа. Бөхчvvд бие халаалтын бэлтгэлээ хийн vндсэн барилдааны бэлтгэлдээ орлоо. Энэ хооронд улс, аймгийн цолтой бөхчvvд шинэ залуу бөхчvvддээ заан зөвлөж, дэвээ, шаваанд нь анхаарах юм билээ. Өдөр нь С.Мөнхбат аваргатай тус дэвжээний бөхчvvдийн төлөөлөл болгон ярилцлага авна гэтэл “Дэвжээний бэлтгэлийн vеэр болох уу. Гэхдээ наадам ойртсон энэ vед ярилцлага өгөх нь жаахан дэмий л санагдаад байх юм. Чи бэлтгэлд гарахын өмнө яриа авна гэсэндээ л авдаг байж. Юутай ч, дэвжээний бэлтгэлийн vеэр болох уу” гэсээр өрөөндөө орсон юм. Бэлтгэл эхэлтэл Г.Жамсран багш дуудаж “Аварга маань ярилцлагаа дараа болсон нь дээр гээд байна. Ер нь ч, наадам дөхсөн байхад юугаа ч ярих вэ дээ. Сэтгэлзvйн хувьд ч тэр, дуугvйхэн шиг байж байгаад ямар ч бөх цолоо батлахыг л бодно” хэмээн хэллээ.
Энэ vеэр Монгол Улсын гавьяат тамирчин, тус дэвжээний багш, дасгалжуулагч Г.Жамсран гуайтай ярилцлаа.
Г.ЖАМСРАН: АВАРГА МААНЬ ЦОЛОО БАТАЛЧИХ БОЛОВ УУ

-“Увс нуур” дэвжээний хvчтэнvvдийн бэлтгэл сургуулилт хэр байна.Таны хувьд хэдийнээс багш, дасгалжуулагчаар нь ажиллах болсон бэ. Өнгөрсөн жил байгаагvй санагдана?
-Есдvгээр сараас эхлэн багш, дасгалжуулагчаар нь ажиллаж байна. Манай бөхчvvд энэ сарын 10 –наас бөхийн галд гарсан. Бэлтгэл сургуулилтын хувьд жигд сайн байгаа.
-Бусад дэвжээний багш дасгалжуулагч улсын цолд ойр бөхөө онцолж байна. Та бөхчvvдээсээ онцлооч?
-Наадам дөхсөн энэ цаг vед онцлоод хэлэх нь бас утгагvй. Аймгийн арслан хоёр Ганзориг байна. Саяхан нэг нь цэргийн арслан болчихлоо. Бvрэнтөгс, аймгийн заан Баасанхvv гэх цол горьдож байгаа бөхчvvд их байна. Сумын заан цолтнууд маань ч гэсэн аймаг цаашлаад улсын цолд ойрхон гэж боддог. Ээлжлээд л бие биенээ хаядаг, хэн хэнийг нь гэж онцлоод байхааргvй жигдхэн хvvхдvvд бий.
-Эдгээр бөхчvvд дунд таны гарын шавь бий юv?
-Мөнхбаяр гэж сумын заан байна. Нас нь одоогоор жаахан. Тиймээс яваандаа нөгөө яван чангарна гэдэг л болох байх. Vvнээс гадна нэлээн хэдэн залуу байна. Ах нарынхаа дараагаар л нэгэн vе болон гарч ирэх байх.
-Зарим хvн доод тал нь зургаан жил тууштай бэлтгэл сургуулилт хийн байж амжилтад хvрнэ гэдэг. Гэтэл зарим нь хичээллэж эхлээд л амжилт гаргах юм. Ер нь, тамирчдад амжилт гаргахад хэдэн жил хангалттай вэ?
-Тухайн хvнээсээ л шалтгаалдаг юм. Vнэхээр авьяастай, хөдөлмөрч хvн бол дороо л амжилтад хvрдэг. Зарим нь яваа яваандаа ч хvрэх тохиолдол байна. Бас наадмын од гэж юм бий.
-Аваргаас яриа авах гэхээр наадмын дараа л болъё багштай сайхан ярилцчих гэх юм. Бэлтгэл сургуулилт нь хэр жигд болж байгаа бол?
-Ерөнхийдөө жигд сайхан байгаа. Бид ч тvvнд найдаж байна. Аваргаа баталчих болов уу. Одоо ингэж яриа өгөхгvй байгаа нь аргагvй шvv дээ. Наадмын өмнө ам гараад ч хэрэггvй. Сайхан бэлтгэл сургуулилтаа базаагаад сайн барилдахыг л бодож байгаа.