Их Монгол Улс байгуулагдсаны 806, Ардын хувьсгалын 91 жилийн ойн баяр наадмын үндэсний сур харваанд 200 гаруй харваач нум эвшээлгэж, сум тавилаа.

Эрхий мэргэн харваачдын татсан сум мэргэн байж, чухам хэний хүү, охин түрүүлэх нь наадмын сүүлчийн өдөр тодорсон. Төрийн баярын алтан зурхайд эрчүүдээс хамгийн олон түрүүлсэн нь, мөн 40 сумнаас алдалгүй онож дээд амжилт тогтоосон нь даяар дуурсах мэргэн Ш.Даваахүү бол бүсгүйчүүдээс Ч.Мөнхцэцэг мэргэн улсын наадамд тавантаа манлайлсан түүхийг хэн ч давтаагүй байна. 90 шүргэж яваа гарамгай мэргэн А.Цэвээн тэргүүтэй тамирчид цэц сорьсон энэ жилийн наадмын хана харваанд гоц мэргэн Ц.Хүдэрчулуун 19, З.Сүлдболд 18, бүсгүйчүүдийг И.Цэцэгмаа 20, Х.Оюунчимэг, Р.Баярцэцэг, Чинзүрх нар 18 оноотой тэргүүлж байлаа. Улмаар хасаанд найман сум тавьсны дараа Баян- Өлгий аймгийн харваач Алтансум 26, Багануурын харваач Н.Өлзийбилэг 26 оноо авсан юм. Эвэр нум гадаад орчноо дагаж хувирдаг. Өөрөөр хэлбэл, халуунд зөөлөрч, хүйтэнд хатуурдаг учраас тамирчдаас өндөр техник шаарддаг.

Наадмын эхний өдөр сэрүүвтэр, салхи үлээж байсан ч мэргэдийн оноо тун өндөр байсан нь бэлтгэл сургуулилтаа сайтар хийсэнтэй холбоотой биз ээ. Мөн энэ жилийн наадмаас тэмцээний зохион байгуулалт багагүй өөрчлөгдөж, сүүлчийн дөрвөн сум тавихын өмнө шигшээд шалгарсан эрэгтэй, эмэгтэй тус бүр найман харваачдыг цоллон аваргуудыг тодруулах уламжлал тогтсон нь үзэгчдэд тун таалагджээ. С.Энхтунгалаг мэргэн буриад харваанд хоёронтаа тэргүүлэв Үндэсний сур харвааны өмнө урианхай, буриад, хүүхдийн харваа зохиогддог уламжлалтай. Буриад харваанд улсын мэргэн Д.Цэцэг арвантаа түрүүлснээр дээд амжилт тогтоосон юм. Харин энэ жилийн наадмын буриад харваанд С.Энхтунгалаг (Жим Интернэшнл) мэргэн 53 оноогоор хоёр дахиа манлайлав. Тэрбээр “Би халх харваанд санаандаа хүртэл харваж чадаагүй. Харин буриад харваа халх сурын өмнө болдог учраас ихэнх харваач хүчээ нөөгөөд оролцохгүй байгаа нь харамсалтай. Наадмын өмнөхөн ӨМӨЗО-д болсон ОУТ-д оролцсон учраас форм муутай байна. Буриад харваанд түрүүлнэ гэж бодоогүй” хэмээн өгүүллээ. Дашрамд дурдахад үндэсний сур харваанд түрүүлсэн тамирчин 4 сая төгрөг хүртдэг бол буриад, урианхай харвааны аваргууд 190 мянган төгрөгийн шагнал авдаг аж.

Өвөрмонголчуудын үнэлэмж

Наадмын өмнөхөн ӨМӨЗО-ы Шилийн голд зохиогдсон сур харвааны ОУТ-д таван орны 200 гаруй харваач цэц сорьжээ. Гурван зайд өрсөлдсөн харваачдаас 30 м-т Ж.Бутваан мэргэн түрүүлж, 50, 75 м-т С.Энхтунгалаг манлайлжээ. Нийлбэрээр түрүүлсэн манай харваачид багийн тэмцээнд мөн хамгийн өндөр оноо авсан байна. Нэг зайд тэргүүлсэн харваачийг 2 сая төгрөгөөр байлснаас гадна шилдэг наймд шалгарагсад бүгд мөнгөн шагнал олгосон нь оролцогчдод урам хайрлажээ. Ар Монголд мэргэн харваачдын хөдөлмөрийг хэзээ ингэж үнэлэх бол хэмээн тус тэмцээнд оролцоод ирсэн тамирчид өгүүлж байлаа.

Ц.Хүдэрчулуун: Гурван удаа түрүүлэхдээ ийм “ёслол” хийгээгүй

Бөхчүүд, уяачид гал галаараа бэлтгэлд гардаг жишиг харваачдыг ч тойроогүй. Ялангуяа энэ жилийн наадмын сур харваа туйлын өрсөлдөөнтэй болсон юм. Хана, хасаа харвааны нийлбэрээр Монгол Улсын гарамгай мэргэн А.Цэвээний хүү гоц мэргэн Ц.Хүдэрчулуун 35, Хэнтий аймгийн Батширээт сумын уугуул, Багануурын суугуул улсын хошой мэргэн Нямсүрэнгийн хүү Өлзийбилэг 34, Ховдын Булган сумын уугуул, “Хангарьд”-ын харваач улсын мэргэн Л.Отгонбаяр 33, спортын мастер Б.Амарсайхан (Бурхан халдун групп, Дорнод) 33, Ч.Одонгэрэл (Налайх, Баян- Өлгийн Алтанцөгц) 32 , Б.Сүхбаатар (Дорнод) 32, Ж.Мягмар (Монватт) 32, улсын мэргэн З.Сүлдболд (Хангарьд, Завхан) 31 оноогоор шигшээд шалгарч, наадамчдын уухайн түрлэг дор дөрвөн сум тавилаа.

Шийдвэрлэх харваанд гарахын өмнө А.Цэвээн гуай хүүгээ үнсэж, сайн харвахыг ерөөн үдэв. Хүдэрээ мэргэний сум үнэхээр мэргэн байж 40 онооноос 38- ыг авснаар төрийн наадамд дөрөвдэхээ түрүүлж, аавынхаа цолд хүрлээ. Улсын мэргэн Л.Отгонбаяр, Н.Өлзийбилэг нар 37 оноогоор товхлоход Өлзий мастер илүүрхэн аман хүзүүдэв. Ц.Хүдэрчулуун мэргэн 1987, 1994, 2002 оны төрийн наадамд түрүүлж байжээ. Арван жилийн дараа аавынхаа цолд хүрсэн түүнийг уншигчидтайгаа уулзуулья.

-Төрийн наадамдаа дөрөв дэхээ түрүүлсэн танд баяр хүргэе.

-Баярлалаа. Юуны өмнө ард түмэндээ Их Монгол Улс байгуулагдсаны 806, Ардын хувьсгалын 91 жилийн ойн баяр наамын мэнд дэвшүүлье. Олон жилийн дараа дахин түрүүлж, аавынхаа цолд хүрсэн минь их буян хишиг болохоор маш баяртай байна.

-Шийдвэрлэх харвааны өмнө юу бодогдов?

-Янз бүрийн зүйл бодоогүй. Техникийн алдаа гаргахгүйг хичээсэн.

-Та сумаа онох бүрдээ л гараа дээш өргөн аагархаж байсан. Гурван удаа түрүүлэхдээ ийм “ёслол” хийж байв уу?

-Үгүй. Сумаа алдахгүй гэж бодсоноос ч тэр үү, сэтгэлээ ингэж илэрхийлсэн юм.

-Өөртөө ийм итгэлтэй байгааг харахад бэлтгэлээ сайн базаажээ дээ?

-Тийм ээ. Урьд жилүүдийнхийг бодвол бэлтгэл сайн хийсэн. Гурван удаа түрүүлэхдээ би 40 сумнаас 36 онож байж. Харин энэ жил тэрхүү оноогоо хоёроор ахиуллаа.

-Энэ дөрвөн түрүүг хооронд нь харьцуулбал хамгийн өрсөлдөөнтэй наадам нь аль жилийнх вэ?

-Харваач бүхэн наадамд түрүүлэх гэж ирдэг учраас жил жилийн наадам өрсөлдөөнтэй болдог. Энэ жилийн тухайд харваачдын онооны нягтрал өндөр байна. Миний хувьд дээрх наадмуудаас онцолбол 1994 оны наадмын харваанд Ш.Даваахүү мэргэнтэй оноо тэнцэн, товх харваж эхний түрүүгээ хүртэж билээ.

-Танд амжилт хүсье. Цаашид олон түрүүлж, наадамчин олноо баясгаарай.

-Баярлалаа.

Х.Оюунчимэг: Өлзийхандыг олон наадам хүлээж байгаа

Бүсгүйчүүдийг эхний өдрөөс өнгөлсөн спортын мастер И.Цэцэгмааг түрүүлнэ гэсэн найдлага олны дунд үүсээд байв. Гэвч сур харваа сэтгэл зүйн спорт. Сүүлийн сум тависны дараа л мэргэн тодордог билээ.

Харин шигшээ харваа эхлэхээс өмнө мэргэчүүлийг оноогоор жагсаахад улсын хошой мэргэн Нямсүрэнгийн охин спортын мастер Өлзийханд 36 оноогоор өрсөлдөгчдөө өнгөлж, И.Цэцэгмаа (АПУ трейд, Зэв Алтан түрүү) болон ноднингийн наадмын цэц магнайгаар тодорсон, Хэнтий аймгийн Дадал сумын уугуул, Төв аймгийн суугуул Х.Оюунчимэг, С.Баярмаа (Ажнай корпораци, Таван толгой транс), Ч.Гандаваа (Дорнод), О.Чинзүрх (Ажнай), хошой мэргэн Д.Эрдэнэтуяа (Петровис), Д.Оюунханд (Хангарьд) нар удаалж байв.

22 настай Н.Өлзийхандын хувьд энэ удаа туршлага дутаж, шийдвэрлэх үед хэд хэдэн алдаа гаргаснаар өөрт олдсон боломжоо алдаж орхив.

Ийнхүү шилдэг наймд шалгарсан харваачдаас спортын хоёр мастер, нэг мэргэн 36 оноогоор товхонд үлдсэн нь Өлзийханд, Оюунчимэг Цэцэгмаа нар. Оноо тэнцсэн харваачид метр ухарч, цэц мэргээ сорьдог уламжлалтай. Үндэсний сурын түүхэнд есөн удаа ухарч харвасны дүнд мэргэн тодорсон баримт ч бий. Харин энэ удаа шинэ мэргэн төрөх үү, хошой мэргэн мэндлэх үү гэсэн асуулт хүмүүсийн сонирхлыг ихэд татаж байлаа. Өлзийханд, Оюунчимэг нар эхний сумаа оносон бол дутаасан Цэцэгмаа гуравдугаар байрт орж, үзэгчдийн суудалд шилжив. 68 м-ээс ухарсан харваанд Оюунаа мэргэний сум байндаа туссан бол Өлзийхандынх арай л оносонгүй. Ийнхүү Төв аймгийн харваач наадамд хоёр дахь түрүүгээ авч, хошой мэргэн боллоо.

-Төрийн наадамдаа хоёр жил дараалан түрүүлсэн танд баяр хүргэе. Сэтгэгдлээсээ уншигчидтай маань хуваалцана уу?

-Маш баяртай байна.Намайг дэмжсэн хүн бүхэнд баярлалаа. Энэ жил оноо өндөр, бэлтгэл сайн байсан учраас түрүүлэхийг эрмэлзсэн.

-Та залуу харваач Өлзийхандын талаар юу хэлмээр байна?

-Өлзийхандыг 14-тэй байхад нь нэг баг болж тэмцээнд оролцож билээ. Тэр залуу байна, түүнийг наадмын олон түрүү хүлээж байгаа.

-Та Төв аймгийнхаа наадамд хэдэн удаа түрүүлсэн билээ?

-Аймагтаа 2004 оноос хойш таван жил дараалан түрүүлсэн. 2009 оноос гарын шавь нараа бэлтгэн, улсын наадамд оролцож эхэллээ.

-Ш.Батзаяа улсын наадамд түрүүлэн, багшаасаа өмнө мэргэн цол хүртсэн шүү дээ. Тэр үед танд ямар сэтгэгдэл төрсөн бэ?

-Батзаяаг аварга болоход баярын нулимс унагасан. Надтай хамтран ажилласнаас хойш дөрөв дэх жилдээ улсын мэргэн хэмээх эрхэм цол хүртсэн юм. Энэ баярт явдал дасгалжуулагчаар ажиллах урам хайрласан.

-2011 оны наадмын манлай харваач товх харваагаар шийдэгдсэн. Энэ жил ч бас тэр түүх давтагдлаа. Шийдвэрлэх харваанд сум тавихын өмнө өөртөө хэр итгэлтэй байв?

-Товх харвавал заавал ононо гэсэн чанд зорилго өмнөө тавьсан. Ноднингийн хувьд наадмын эхний өдрүүдэд түрүүлэх магадлал бүрхэг байсныг санаж байгаа биз дээ. Энэ жил бол түрүүлэхийг л хичээсэн. Зорилгоо биелүүлсэндээ баяртай байна. Харваачдыг дасгалжуулж буй олимпчин 1980 онд АНУ-ын Лейк-Плэсид хотноо болсон олимпод тэ шүүрчдээ дасгалжуулан оролцож явсан Д.Санжаасүрэн гуай улсын баяр наадамд шавь нартайгаа оролцсон юм. Алтан зурхайд 18 дахь жилдээ цэц сорьж буй, үндэсний сурын спортын мастер тэрбээр ийн өгүүллээ. -Шинэ залуу харваачид олноор гарч ирж байгааг энэ жилийн наадам харууллаа. Харваачдын оноо өндөр байна. Шавь нараас маань И.Цэцэгмаа тун сайн харвалаа. Байгуулагдаад удаагүй байгаа АПУ-гийн “Зэв алтан түрүү” багийнхан маань УАШТий цуваа харваанд багаар хоёрдугаар байр эзэлсэн амжилттай. Манай багт авьяаслаг залуу олон бий. Харваачдын дундаж нас 25-30-ын хооронд хэлбэлзэж байна. 1990 оноос хойш харваачдыг бэлтгэхэд шавь нараас маань 11 наадмын түрүү хүртсэн. Ийнхүү улсын наадамд харваачид цэц мэргэн наадлаа. Аавынхаа магнайг хүү нь тэнийлгэж, шавь нарынхаа итгэлийг багш нь даасан сайхан наадам өндөрлөв. А.Цэвээн мэргэн баярын нулимсаа сул асган Хүдэрчулуун хүүгээ үнсэж, мэргэжил нэгт авааль нөхөр нь Х.Оюунчимэг мэргэнд хамгийн түрүүнд баяр хүргэхээр алтан зурхайн зүг яаран гүйсэн дүр зураг наадамчдын дунд жил даманан яригдах нь лавтай.

Б.ӨЛЗИЙТОГТОХ